Samobójstwa Polaków. Jolanta Szymańczak

Transkrypt

1 ISSN 899 nr 6 (6) kwietnia Samobójstwa Polaków Jolanta Szymańczak Suicides of Poles The article provides an overview of the situation regarding incidence of suicides in Poland. It first discusses the links between suicide rate and mental health of population. Next, the author provides statistical data on suicide attempts in Europe, which show, inter alia, that Poland is among top countries with the highest suicide rate per, inhabitants. She also offers information on suicides in Poland broken down by sex, age, as well as the major reasons of committing them according to the police. Wprowadzenie samobójstwa a zdrowie psychiczne populacji Zachowania samobójcze, które obejmują myśli samobójcze, groźby samobójcze, próby samobójcze i samobójstwa dokonane, wynikają z wielu wzajemnie powiązanych przyczyn. W literaturze przedmiotu rozpatrywane są w aspekcie zdrowotnym, psychologicznym, socjologicznym i kryminologicznym. Niezależnie od przyjmowanych teorii wyjaśniających to zjawisko oraz ustalonych przyczyn zamachów samobójczych powszechnie uznaje się, że ich liczba w stosunku do danej populacji stanowi nie tylko istotny wskaźnik zdrowia psychicznego, ale również wskaźnik integracji i kondycji społecznej. W ostatnim raporcie WHO wyrażono pogląd, że ludzie popełniają samobójstwa, ponieważ nikt nie reaguje na ich potrzeby, a większości z nich można by było zapobiec, stosując odpowiednią politykę prewencyjną. Z tego względu za niezwykle istotne dla przeciwdziałania samobójstwom należy uznać dobrze funkcjonującą i dostępną opiekę psychiatryczną oraz opracowywanie i wdrażanie zdrowotnych programów profilaktycznych. Jak wynika z ostatniego raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny (NIZP -PZH), stan zdrowia psychicznego Polaków pogarsza się. Preventing suicide. A global imperative, WHO mental_health/suicide-prevention/world_report_/en [dostęp: 7 lutego r.]. Stan zdrowia ludności Polski i jej uwarunkowania, B. Wojtyniak, P. Goryński, B. Moskalewicz (red.), NIZP-PZH, Warszawa. W latach 997 liczba osób z zaburzeniami psychicznymi leczonych ambulatoryjnie wzrosła o 88% (współczynnik chorych z zaburzeniami psychicznymi w opiece ambulatoryjnej w r. wyniósł,6/ tys. ludności). W tym samym okresie liczba leczonych w całodobowych zakładach psychiatrycznych wzrosła o 9% (współczynnik leczonych w zakładach psychiatrycznych w r. wyniósł 8/ tys. ludności). Według Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego dane epidemiologiczne wskazują na istotny wzrost częstości zachorowań na zaburzenia depresyjne, obniżenie się wieku pierwszych epizodów schizofrenii, wzrost częstości uzależnień od środków psychoaktywnych u młodzieży, skokowy wzrost liczby samobójstw. Wyniki licznych badań epidemiologicznych i klinicznych wskazują na korelację zaburzeń psychicznych ze wskaźnikami samobójstw. Według badaczy kilkadziesiąt procent samobójców (wg niektórych autorów nawet 8%) to osoby, które przejawiały zaburzenia psychiczne, zwłaszcza doświadczyły depresji. W raporcie NIZP-PZH zwrócono uwagę na fakt, że jeden z najważniejszych wskaźników z obszaru zdrowia psychicznego, a mianowicie współczynnik zgonów z powodu samobójstw wśród mężczyzn, w Polsce jest wyższy o blisko 68% od średniego dla krajów UE. Według danych GUS współczynnik umieralności z powodu samobójstwa w Polsce, który w 99 r. wynosił,/ tys. mieszkańców w r., wzrósł do,7/ tys. mieszkańców, co pozycjonuje nasz kraj w pierwszej dziesiątce najbardziej zagrożonych tym zjawiskiem państw europejskich. List otwarty Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z sierpnia r., [dostęp marca r.]. Jolanta Szymańczak specjalistka ds. społecznych w Biurze Analiz Sejmowych; e mail: jolanta.szymanczak@sejm.gov.pl.

2 Analizy BAS nr 6 (6) kwietnia /7 Odnotowanie tych niepokojących zjawisk stało się przyczyną przyjęcia przez rząd w r. Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego (NPOZP) na lata. Program zakłada realizację trzech głównych celów: promocję zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym, zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym, rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego. Jednym z zadań w zapobieganiu zaburzeniom psychicznym NPOZP miało być opracowanie i realizowanie Programu zapobiegania samobójstwom w Polsce. Tymczasem, jak wynika z analizy sprawozdań z realizacji NPOZP oraz listu otwartego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Dezyderatu sejmowej Komisji Zdrowia 6, program ten nie był realizowany zgodnie z przyjętymi założeniami, wielu zadań (m.in. opracowania i wdrożenia programu zapobiegającego samobójstwom) po prostu nie wykonano, wielu wyznaczonych wskaźników nie osiągnięto, głównie z powodu obniżenia nakładów finansowych na opiekę psychiatryczną i leczenie uzależnień. Według sejmowej Komisji Zdrowia najbardziej niepokojące jest zaniechanie działań mających przekształcić obowiązujący, niewydolny system opieki psychiatrycznej w model opieki środowiskowej, co pozwoliłoby na unowocześnienie systemu, w tym dostosowanie go do potrzeb, zwiększenie dostępności, jakości i efektywności. O skali zaniedbań państwa w obszarze zdrowia psychicznego informuje również Rzecznik Praw Obywatelskich w raporcie Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki 7, którego celem jest zwrócenie uwagi na dysfunkcyjny stan ochrony zdrowia psychicznego w Polsce. W raporcie stwierdzono m.in., że według szacunków problemy ze zdrowiem psychicznym w różnym stopniu pośrednio lub bezpośrednio, okresowo lub trwale ma ok. 8 mln osób w Polsce. Pomoc psychiatryczna i leczenie psychiatryczne dla wielu osób są niedostępne, otrzymuje ją około % osób z zaburzeniami psychicznymi. W powiatach brakuje jakiejkolwiek opieki psychiatrycznej, a w ponad powiatach jest to jedna poradnia (w Polsce jest 8 powiatów). Nakłady na lecznictwo psychiatryczne wynoszą,% wydatków na świadczenia zdrowotne (w państwach o wysokim poziomie dochodów jest to 6,88%), a współczynnik liczby psychiatrów i pielęgniarek psychiatrycznych na tys. mieszkańców, obrazujący poziom opieki psychiatrycznej, należy do najniższych w Europie 6 psychiatrów i 8,6 pielęgniarki (dla porównania w Czechach to psychiatrów i pielęgniarki, na Węgrzech 9 psychiatrów i 9 pielęgniarek, w Niemczech,8 lekarza Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 grudnia r. w sprawie Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego (Dz.U. nr, poz.8). Informacje o realizacji działań wynikających z Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego w r., w r., w r., druki sejmowe nr 6, nr, nr 8. 6 Dezyderat sejmowej Komisji Zdrowia do Posiedzenia Komisji nr, z 6 lutego, [dostęp marca r.]. 7 Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki. Raport RPO, Warszawa, maj. psychiatry i pielęgniarki, we Francji psychiatrów i 98 pielęgniarek, zaś w Finlandii psychiatrów i 8 pielęgniarek). Jednocześnie negatywnie oceniono poziom realizacji NPOZP oraz działania odpowiedzialnego w tym zakresie Ministerstwa Zdrowia. Konkludując, Rzecznik Praw Obywatelskich oceniła, że brak realizacji NPOZP nie tylko oznacza lukę w lecznictwie, ale znacząco oddziałuje na stan praw człowieka w Polsce. Jak wynika z Informacji Ministerstwa Zdrowia 8 przedłożonej w lutym r. sejmowej Komisji Zdrowia, obecnie ministerstwo: prowadzi prace nad nową edycją Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego, przyjęło Program zapobiegania depresji w Polsce na lata 9, pozytywnie zaoopiniowany przez Agencję Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT), na który przeznaczono 9, mln zł, opracowało projekt Programu zapobiegania samobójstwom w Polsce na lata 9, który jest przygotowany do przedłożenia prezesowi AOTMiT celem zaopiniowania (wspomniany dokument nie zawiera informacji, kiedy projektowany program będzie wdrożony oraz jakie środki zostaną przeznaczone na jego realizację), rozpoczęło prace przygotowawcze do Programu wczesnej diagnostyki i interwencji w zaburzeniach rozwoju u dzieci w wieku przedszkolnym. Biorąc pod uwagę stan wdrażania NPOZP, nasuwa się pytanie, czy zamierzenia resortu zdrowia w obszarze zdrowia psychicznego zaprezentowane sejmowej Komisji Zdrowia zostaną rzeczywiście zrealizowane? Jest ono o tyle ważne, że od wydolnego systemu pomocy i opieki psychiatrycznej oraz skoordynowanych z nią programów profilaktycznych zależy faktyczny spadek współczynników samobójstw w Polsce. Samobójstwa w Polsce w świetle danych statystycznych Zachowania samobójcze są uwarunkowane pośrednio i bezpośrednio wieloma czynnikami: biologicznymi, genetycznymi, społeczno-demograficznymi, środowiskowymi, psychicznymi i somatycznymi 9. Czynniki ryzyka dzieli się na pierwszorzędowe (zaburzenia psychiczne), drugorzędowe (sytuacja życiowa i traumatyczne przeżycia), trzeciorzędowe (cechy społeczno-demograficzne). Samobójstwa mogą być indywidualne, zbiorowe (np. osoby podejmują decyzję o odebraniu sobie życia w tym samym czasie), rozszerzone (poprzedzone dokonaniem zabójstwa innej osoby, np. matka przed samobójstwem zabija dziecko). Według danych Eurostatu w r. współczynnik samobójstw dla UE-7 wyniósł 9, zgonu/ tys. mieszkańców. W tym samym roku najniższy współczynnik samobójstw odnotowano w Grecji (,9) i na Cyprze (,8). Względnie niskie współczynniki mniej niż 7, zarejestrowano również we Włoszech, Hiszpanii, Zjednoczonym Królestwie i na Malcie. Naj 8 Informacja o stanie opieki psychiatrycznej w Polsce oraz realizacji Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego w latach, materiał na posiedzenie sejmowej Komisji Zdrowia w dniu 9 lutego r., Ministerstwo Zdrowia,. 9 A. Araszkiewicz, J. Chatizow, Psychiatryczny model przeciwdziałania samobójstwom, [dostęp marca r.].

3 Analizy BAS nr 6 (6) kwietnia /7 Tabela. Zgony z powodu samobójstwa w latach 98 (współczynnik na tys. ludności) Ogółem,,,,,7,6,6,7 Miasta,6,,,,,,, Wieś,,6,7,7,,,, Mężczyźni,8,,6,6,,,9, Kobiety,,,,,,,, Źródło: Rocznik Demograficzny GUS,. Wykres. Państwa UE o najwyższych współczynnikach samobójstw w r. (współczynnik na tys. mieszkańców) Francja Polska Słowenia Belgia Finlandia Łotwa Estonia Węgry Litwa Źródło: Eurostat, ec.europe.eu. [dostęp: 6 marca r.]. wyższy współczynnik umieralności z powodu samobójstwa miała Litwa (,6), przekraczał on mniej więcej trzykrotnie średnią dla UE-7, w drugiej kolejności Węgry (9,). Polska ze współczynnikiem, ulokowała się na 8 pozycji (wykres ). Ogólnopolskie dane dotyczące samobójstw gromadzone przez Główny Urząd Statystyczny na podstawie kart zgonów oraz Komendę Główną Policji na podstawie zgłoszeń są rozbieżne. Ponadto dane przytaczane w literaturze suicydologicznej często są znacznie wyższe, niż te publikowane przez GUS i KGP. Liczba samobójstw określona na podstawie kart zgonów znacznie przewyższa liczbę zamachów samobójczych odnotowywanych przez Policję. Jednocześnie należy zaznaczyć, że zarówno liczby samobójstw odnotowanych przez GUS, jak i przez KGP nie odzwierciedlają stanu faktycznego. W kartach zgonów i statystykach Policji wiele zgonów, które mogły być spowodowane samobójstwem, odnotowane są jako zgony z innej przyczyny (np. uraz, zatrucie, nieustalona przyczyna). Ponadto Polskie Towarzystwo Psychiatryczne, odwołując się do szacunków psychiatrów i pediatrów, ocenia, że liczba prób samobójczych może być ponad kilkaset razy wyższa niż liczba samobójstw dokonanych (w świetle literatury suicydologicznej, taki szacunek wydaje się zawyżony). Z kolei według wielu badań szacuje się, że liczba prób samobójczych jest co najmniej razy większa od liczby samobójstw zakończonych zgonem. To by oznaczało, że w Polsce corocznie może być podejmowanych około 6 tys. prób samobójczych. Faktycznej skali zamachów samobójczych nie zakończonych zgonem nie można wiarygodnie ocenić ze względu na brak odnośnych statystyk. Samobójstwa dokonane w poszczególnych latach stanowiły ok.,,7% ogółu zgonów w Polsce; są one najczęstszą przyczyną zgonów osób z zburzeniami psychicznymi i uzależnionych od środków psychoaktywnych. W Polsce samobójstwa częściej popełniają mężczyźni niż kobiety (proporcja :), osoby żyjące na wsi, osoby w wieku lat, mężczyźni w wieku średnim, osoby samotne. Próby samobójcze częściej podejmują kobiety niż mężczyźni (proporcja :) (tabela ). Na podstawie analizy współczynników samobójstw w latach 98 można stwierdzić, że po r. w porównaniu z 98 r. wzrosła liczba samobójstw ogółem, zdecydowanie wzrosła liczba samobójstw na wsi, zmniejszyła się w miastach, znacznie wzrosła liczba samobójstw mężczyzn, liczba samobójstw kobiet pozostała na porównywalnym poziomie. O skali narastającego problemu, jakim są zamachy samobójcze, przekonuje również zestawienie danych dotyczących zgonów w wyniku wypadków komunikacyjnych i w wyniku samobójstwa. Do początku transformacji liczba ofiar wypadków komunikacyjnych zdecydowanie przekraczała liczbę samobójców, a należy zaznaczyć, że stopień motoryzacji był w tym czasie zdecydowanie niższy niż w ostatnich latach. Trend ten zaczął się odwracać po r.; obecnie liczba samobójców przekracza liczbę śmiertelnych ofiar wypadków komunikacyjnych (wykres ). W statystykach KGP gromadzone są dane dotyczące liczby zamachów samobójczych podejmowanych i dokonanych, ustalonych przyczyn, sposobów i miejsc zamachów, wieku, płci, wykształcenia, statusu zawodowego samobójców. Niemniej dane te nie są pełne, w niemal % procentach przypadków wiele zmiennych (np. wykształcenie, przyczyna) nie jest ustalona. Dlatego analizy statystyk Policji pozwalają tylko na określenie ogólnych tendencji odnośnie do cech samobójców, ich liczby i przyczyn zamachów. Liczby zamachów samobójczych (próby + dokonane) odnotowanych przez Policję w latach nie wskazują na systematyczny wzrost liczby zamachów. W omawianym okresie, w poszczególnych latach liczby te podlegały waha Raport o profilaktyce samobójstw Polsce, Polskie Towarzystwo Psychiatryczne, [dostęp marca r.].

4 Analizy BAS nr 6 (6) kwietnia /7 Wykres. Samobójstwa i wypadki komunikacyjne w latach 98 (współczynnik na tys. ludności) Wykres. Zamachy samobójcze (próby + dokonane) odnotowane przez Policję w latach, 8, 6, Samobójstwa Wypadki komunikacyjne Źródło: Rocznik Demograficzny GUS. Źródło: KGP, [dostęp: marzec r.]. niom, ale do r. wynosiły około, w r. osiągnęły 88, w r. 7 (niemniej należy wyjaśnić, że w r. KGP zmieniła system gromadzenia danych statystycznych i znaczny wzrost liczby odnotowanych samobójstw w r. i w r. może wynikać z tego faktu ) (wykres ). Liczba samobójstw zakończonych zgonem odnotowana przez Policję w latach 99 wahała się od ok. tys. do ponad 6 tys. w r. (dla porównania w 98 r. odnotowano 8 zgonów w wyniku samobójstwa, w 98 r. 78, w 989 r. 69). Najmniej zgonów w wyniku samobójstwa odnotowano w 7 r. (), najwięcej w r. (66). Liczbę samobójstw zakończonych zgonem w latach 99 w podziale na płeć przedstawiono na wykresie. Liczba zgonów odnotowywana przez GUS według kart zgonów jest wyższa niż ta zawarta w statystykach Policji. W latach 9. XX wieku liczba zgonów w wyniku samobójstwa wynosiła od, od 999 r. do zbliżała się do 6, w r. przekroczyła 6. W 9 r. odnotowano najwyższą liczbę samobójstw (67) oraz najwyższe współczynniki samobójstw ogółem (6,9) i samobójstw mężczyzn (,). Dane te zobrazowano w tabeli. Analiza odnotowanych zamachów samobójczych wg wieku pokazuje, że samobójstwa popełniają dzieci, młodzież, do Do dane do systemu wprowadzane były po przeprowadzeniu i zakończeniu postępowania sprawdzającego, w trybie art. 8 kpk lub przygotowawczego. Od r. dane wprowadzane są bezpośrednio po wydarzeniu w momencie ustalenia, że doszło do zamachu samobójczego. Dodatkowo system zamraża dane na miesiąc, pozwalając na modyfikację w przypadkach ustalenia w późniejszym etapie postępowania, iż nie doszło do zamachu samobójczego. Tabela. Samobójstwa w latach 99 wg kart zgonów liczby bezwzględne oraz współczynnik na tys. Rok Ogółem M K Ogółem M K ,9,, ,,, ,7,9, ,,9, ,,, ,,, ,,7, ,,, , 6,, , 6,,9 8 8, 7,, , 6,6, , 6,7, ,9 7,9, ,8 7,8, , 6,8, ,9,, ,9 6,, ,9,, ,6 9,9, 6 76,9 8,7, , 9,8, Źródło: Roczniki Demograficzne GUS.

5 Analizy BAS nr 6 (6) kwietnia / Wykres. Liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem odnotowanych przez Policję w latach Mężczyźni Kobiety Źródło: KGP, [dostęp: marzec r.]. Tabela. Zamachy samobójcze (próby + dokonane) odnotowane przez Policję wg wieku w latach Wiek i mniej i więcej Nieustalony Ogółem Źródło: KGP. [dostęp: marzec r.]

6 Analizy BAS nr 6 (6) kwietnia 6/7 Tabela. Zamachy samobójcze wg ustalonych przyczyn i płci * odnotowane przez Policję w latach Przyczyna Choroba psychiczna 7 6 Nieporozumienia rodzinne 6 Przewlekła choroba 68 8 Warunki ekonomiczne 8 8 Nagła utrata źródła utrzymania 8 Zawód miłosny 99 Śmierć bliskiej osoby 89 Problemy szkolne 8 Trwałe kalectwo Chory na AIDS 6 Niepożądana ciąża Popełnienie przestępstwa Nieustalona Źródło: KGP, [dostęp: marzec r.]. * Górny wers w rubryce liczba zamachów samobójczych ogółem, dolny wers w rubryce liczba samobójstw mężczyzn b. d rośli, osoby stare. Najmniej samobójstw popełniają najmłodsze dzieci i osoby powyżej 8. roku życia. Samobójstwa dzieci w wieku poniżej 9 lat zdarzają się incydentalnie, ale co roku z tego powodu umiera kilkadziesiąt dzieci w wieku od lat. Najwięcej zamachów samobójczych w latach dokonały osoby w wieku 9 lat ( 88), w wieku lata (87) i w wieku 9 lat (8) (tabela ). Według ustalonych przez Policję powodów zamachów samobójczych (ustalenia dotyczą ok. % przypadków) dominującą przyczyną zamachów samobójczych jest choroba psychiczna, w drugiej kolejności nieporozumienia rodzinne, w trzeciej sytuacja materialna (warunki ekonomiczne + nagła utrata źródła utrzymania), w czwartej zawód miłosny. Niemniej według Policji źródłem jednego zamachu może być więcej niż jedna przyczyna. Co roku odnotowuje się kilkadziesiąt zamachów samobójczych dzieci z powodu problemów szkolnych oraz incydentalnie zamachy samobójcze z powodu niechcianej ciąży, podejmowane zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn (tabela ). Podsumowanie Z ostatniego raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny (NIZP-PZH) wynika, że stan zdrowia psychicznego Polaków pogarsza się. Świadczą o tym m.in. wskaźniki dotyczące zaburzeń psychicznych oraz współczynniki samobójstw. Współczynnik samobójstw, który w 99 r. wynosił,/ tys. mieszkańców w r. wzrósł do,7/ tys. mieszkańców, co pozycjonuje nasz kraj w pierwszej dziesiątce najbardziej zagrożonych tym zjawiskiem państw europejskich. Samobójstwa w ostatnich latach stanowiły ok.,%,7% ogółu zgonów w Polsce. W Polsce samobójstwa częściej popełniają mężczyźni niż kobiety (proporcja :), osoby żyjące na wsi, osoby w wieku lat, mężczyźni w wieku średnim, osoby samotne. Próby samobójcze częściej podejmują kobiety niż mężczyźni (proporcja :). Według opinii ekspertów ograniczenie liczby zamachów samobójczych wymaga wdrożenia funkcjonalnego systemu opieki psychiatrycznej i specjalistycznego programu zapobiegającego samobójstwom.

7 Analizy BAS nr 6 (6) kwietnia 7/7 Bibliografia Brodniak W.A., Wstępnie przygotowany Ramowy program zapobiegania samobójstwom, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa. Informacje o realizacji NPOZP za r. druk sejmowy 6, za r. druk sejmowy, za r. druk sejmowy 8. Informacja o stanie opieki psychiatrycznej w Polsce oraz realizacji Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego w latach, materiał na posiedzenie sejmowej Komisji Zdrowia w dniu 9 lutego r., Ministerstwo Zdrowia,. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, www. mz.gov.pl. Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki. Raport RPO, Warszawa, maj. Raport o profilaktyce samobójstw w Polsce, Polskie Towarzystwo Psychiatryczne Sekcja Naukowa Suicydologii, Statystyki Komendy Głównej Policji, Zespół redakcyjny: Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel , adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna, - Warszawa Seria Analizy BAS wydawana jest wyłącznie w wersji elektronicznej. Czasopismo jest dostępne w bazach danych BazEkon, C.E.E.O.L., EBSCO Legal Source oraz w serwisie informacyjnym EMIS. Więcej informacji na stronie w dziale publikacje.