PRZEMYSŁ CYNKOWY W KRÓLESTWIE POLSKIM W LATACH

STUDIA HISTORYCZNE 159 R. LIV, 2011, Z. 2 (214) PL ISSN 0025-1429 Rafał Kowalczyk PRZEMYSŁ CYNKOWY W KRÓLESTWIE POLSKIM W LATACH 1859 1914 W polskiej historiografii kompleksowo problematyka rozwoju przemysłu cynkowego w Królestwie Polskim nie została dotychczas opracowana. Pomimo że niektóre z branż przemysłu ciężkiego, ze względu na skalę zaangażowanych kapitałów zagranicznych, były przedmiotem zainteresowania naukowego, powstało zaledwie kilka ogólnych opracowań, które podnoszą problematykę przemysłu cynkowego. Były to prace A. Alberta, K. Srokowskiego czy J. Dębickiego. Miały one charakter opracowań statystycznych, które nie uwzględniały skali zaangażowanych kapitałów i poczynionych inwestycji przez spółki zaangażowane w tej gałęzi przemysłu. Wszystkie te prace zostały jednak opublikowane przed 1939 r. 1 Pierwsza próba po 1945 r. ukazania rozwoju przemysłu ciężkiego w Królestwie Polskim została podjęta w ośrodku łódzkim. Prowadzone są tam do dnia dzisiejszego badania nad przemysłem Królestwa Polskiego. Są one kontynuacją badań Wiesława Pusia, który jako pierwszy w polskiej historiografii ustalił wielkość zaangażowanych kapitałów i ich wpływ na rozwój przemysłu Królestwa Polskiego 2. Szeroko podejmowana jest tam również problematyka przemysłu ciężkiego, w tym i przemysłu cynkowego. Jednak dotychczasowe opracowania z ośrodka łódzkiego, odnoszące się do tematyki rozwoju przemysłu cynkowego w Królestwie Polskim, nie uwzględniły skali zaangażowanych kapitałów w przemyśle cynkowym, z podziałem na spółki utworzone przez inwestorów, zajmujących się pełnym cyklem produkcji wydobyciem rud galmanowych i wytopem cynku. Nadto cezura końcowa opublikowanych badań to 1904 r., a więc nie obejmująca 1 A. Albert, Materiały tyczące się kopalń galmanu w Królestwie Polskim, Przegląd Górniczo-Hutniczy (dalej: PG-H) 1904, nr 17, s. 476 492; K. Srokowski, Przemysł cynkowy, PG-H 1904, nr 18, s. 499; PG-H 1904, nr 20, s. 549 555; J. D ębicki, Przemysł cynkowy. Szkic historyczno-gospodarczy, Warszawa 1927. 2 W. P u ś, Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim 1870 1914, Łódź 1997.

160 skutków największego kryzysu, który dotknął gospodarki cesarstwa rosyjskiego Rosję i Królestwo. Nie obejmuje również wpływu cyklicznych kryzysów, w okresie skrócenia cyklu koniunkturalnego, jaki miał miejsce w ostatnich dziesięciu latach przed wybuchem I wojny światowej, z których część przerodziła się w recesję, wpływając bardzo negatywnie na sytuację makroekonomiczną Królestwa i Rosji 3. Dopiero niniejsza praca uwzględnia wszystkie ww. czynniki i ukazuje w pełni położenie przemysłu cynkowego w okresie najdynamiczniejszego rozwoju Królestwa Polskiego w latach 1859 1914. Warto przy tym uwzględnić, iż oprócz ośrodka łódzkiego tematykę rozwoju przemysłu cynkowego podjęła Krystyna Jaworska-Cygorijni. Jej publikacja naświetla jednak problematykę produkcji cynku rud galmanowych w XIX w. na ziemiach polskich. Nie uwzględnia ww. procesów makro- i mikroekonomicznych, jakie miały miejsce w Królestwie Polskim. Pomimo bezsprzecznego faktu, iż jest to niezwykle cenna praca do badań nad przemysłem ciężkim na ziemiach polskich, koncentruje się ona na procesie technologii produkcji od początków XIX stulecia oraz społecznymi aspektami procesu produkcji. Nie zostały w niej natomiast zawarte kompleksowe wyliczenia udziału kapitału zagranicznego w górnictwie rud galmanowych i procesie wytopu cynku, z podziałem na firmy, zakłady, kopalnie i huty 4. Zakres chronologiczny niniejszej pracy obejmuje lata 1859 1914, a więc od momentu połączenia Zagłębia Dąbrowskiego z Warszawskim Okręgiem Przemysłowym (dalej: WOP) z jednej strony, a z drugiej z Górnym Śląskiem, aż po wybuch I wojny światowej. Cezura początkowa wiąże się z budową odnogi kolejowej Ząbkowice Szopienice Katowice, co spowodowało wzrost zainteresowania branżą kapitału zagranicznego (początkowo niemieckiego). Diametralnie zmieniło to dotychczasowe położenie przemysłu cynkowego w Królestwie. Do 1859 r. branża przemysłu cynkowego przeżywała głęboki kryzys, który trwał nieprzerwanie od momentu bankructwa Piotra Steinkellera. Wszelkie inwestycje polskiego kapitału prywatnego (huty cynkowe w okolicach Olkusza, Sławkowa, Zagórza, Pogoni, Gzichowa) upadły, a branża utrzymywała się tylko dzięki finansowaniu hut i kopalni z budżetu państwa. Jednak kolejne rządowe plany podźwignięcia branży cynkowej, kończyły się niepowodzeniem i branża przez cały czas generowała straty 5. Lata 60. XIX w. przyniosły zmiany w przemyśle cynkowym. Połączenie kolejowe zwiększyło atrakcyjność branży, co skłoniło niemieckiego inwestora z Gór- 3 R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu cynkowego w Królestwie Polskim w latach 1815 1904, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica 78, Łódź 2005. 4 K. Jaworska-Cygorijni, Produkcja z cynku rud galmanowych w XIX wieku na ziemiach polskich, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1989. 5 Archiwum Państwowe w Kielcach, Rząd Gubernialny Radomski, sygn. 3925, k. 1, 9, 17, 25; R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu cynkowego, s. 10 11.

161 nego Śląska Gustawa von Kramstę do inwestycji. W Zagórzu w krótkim czasie von Kramsta zbudował nową hutę cynku Paulina. Inwestycje kapitału niemieckiego zdominowały produkcję cynku w Królestwie. Do połowy lat 70. zaangażowanie von Kramsty było największe w hutnictwie cynku. W 1874 r. na ogólną ilość 4100 ton wyprodukowanego w Królestwie cynku, 61,82% przetopiono hutach Paulina i Romaria należących do von Kramsty 6. Jednak dopiero wycofanie się z polityki progresywnej liberalizacji taryf celnych ministra finansów Michała Rejterna 7, wpłynęło bardzo korzystnie na przemysł ciężki, w tym i na cynkowy. Rosja, jako jedno z pierwszych państw w Europie zdecydowała się na odejście od liberalizmu ekonomicznego. Imperium rosyjskie kraj opóźniony w rozwoju ekonomicznym, poniosło jednak bardzo wysokie koszty związane z próbą dogonienia państw rozwiniętych. Skok cywilizacyjny, jaki miała dać Rosji budowa sieci połączeń kolejowych, doprowadził ją na skraj finansowej zapaści. Industrializacyjny program Rejterna, którego instrumentami były: przyznawanie lukratywnych koncesji kolejowych oraz wypłacanie premii kolejowych, okazał się niezwykle trudny do utrzymania przez napięty budżet cesarstwa. Koszty związane z obsługą inwestycji kolejowych pogłębiła zapaść hutnictwa, które ze względu na zacofanie technologiczne branży nie było w stanie zaspokoić potrzeb programu Rejterna, dostarczyć szyn i wyrobów stalowych. Upadające zakłady nie generowały wpływów do budżetu i nie zmieniła tego nawet wysoka dynamika wzrostu przemysłu maszynowego, którego rozwój opierał się na surowcach importowanych z zachodniej Europy, głównie z Niemiec. Ujemny bilans w handlu zagranicznym i narastający dług spotęgowany został przez wojnę z Turcją. Rosja nie była w stanie ponosić takich wysokich kosztów obsługi dynamicznie narastającego długu. W rezultacie w 1877 r. zmuszona została do odejścia od liberalizmu ekonomicznego. Jako jedyne państwo w Europie, Rosja uczyniła to z powodów fiskalnych. Wprowadzenie tzw. złotych ceł, którymi obciążono wszystkie importowane towary, miało w założeniu podreperować będące w tragicznym stanie finanse państwa. Jednak był to punkt zwrotny polityki gospodarczej Rosji. Cła zaczęły chronić wewnętrzną produkcję, nastąpiło przyśpieszenie eksportu, napłynął kapitał z państw wysoko rozwiniętych 8. Przejście Rosji z ery liberalnej do protekcyjno-prohibicyjnej w krótkim czasie przyczyniło się do rozwoju wielu branż przemysłu w Królestwie Polskim. W wy- 6 Obliczenia własne na podstawie: W. Choroszewski, Rozwój górnictwa krajowego. Kopalnie Olkuskie, Przegląd Techniczny (dalej: PT) 1875, t. 2, z. 5, s. 287, 290; idem, Produkcja cynku w Królestwie Polskim w roku 1874, 1875 i 1876, PT 1877, t. 1, z. 5, s. 318. 7 Minister finansów Michał Rejtern politykę liberalną wprowadził po klęsce Rosji w wojnie krymskiej. 8 W. P u ś, Kierunki rozwoju gospodarczego Europy na początku XX w., [w:] Europa w XX wieku. Główne kierunki rozwoju (ekologia, gospodarka, kultura, polityka), red. E. Wiśniewski, Łódź 2001, s. 114.

162 niku napływu kapitałów nastąpiło upowszechnienie nowoczesnej techniki i technologii, co było szczególnie istotne dla kapitałochłonnych branż (m.in. przemysłu ciężkiego). Beneficjentem ekspansji kapitału była również branża cynkowa. Jednak początkowo rząd nie był zainteresowany inwestycjami kapitału zagranicznego. Plan rozwoju przemysłu cynkowego opierał się na kapitałach skarbowych. Jednak kolejne plany rozwoju zarówno kopalń rud galmanowych, jak i hutnictwa cynku w oparciu o rządową hutę Ksawery, zwaną potocznie pod Będzinem, funkcjonującą od 1840 r., kończyły się fiaskiem. Było to związane ze strategią realizowaną przez rząd. Rosyjskie plany rozwoju przemysłu cynkowego zakładały, że uda się osiągnąć to przy minimalnych nakładach. Było to niemożliwe, gdyż wszystkie branże przemysłu ciężkiego wymagały znaczących nakładów, nowoczesnych technologii. Dopiero wtedy przynosił określone zyski. W rezultacie skarbowy pion przemysłu cynkowego cały czas tracił na znaczeniu, w 1882 r. osiągając poziom wytopu 35, 23%, przy ogólnej produkcji 4500 ton (tabela 2). W tym czasie ze strony rozwijającego się przemysłu Królestwa wzrastał popyt na cynk i jego składniki uboczne, uzyskiwanie w trakcie przetopu rud galmanowych. Cena cynku po raz pierwszy od ponad dwudziestu lat zaczęła rosnąć. Sytuację postanowił wykorzystać von Kramsta i rozpoczął poszukiwania nowych złóż tych rud. Z drugiej strony rozpoczęto w hutach Paulina i Romaria wdrożenie innowacji technologicznych, które miały doprowadzić do ograniczenia kosztów produkcji, a także do zastosowania technologii przetopu umożliwiającą wykorzystanie miału węglowego 9. W latach 80. w kombinacie von Kramsty przystąpiono do szerokiego programu modernizacyjnego. Unowocześniono huty i walcownie. Wybudowano odnogi kolejowe, które połączyły kopalnie rud galmanowych, huty cynku i walcownie i największą kopalnię węgla kamiennego Jerzy z długo oczekiwaną linią Iwangrodzko-Dąbrowską. Gwarectwo von Kramsta przekształciło się w najnowocześniejsze przedsiębiorstwo w Zagłębiu Dąbrowskim. Jednak zarząd popełnił duży błąd. W kopalniach rud galmanowych Bolesławskich, które należały do kombinatu występowały bardzo ubogie rudy. Rząd, który posiadał zasobniejsze w zawartość cynku metalicznego kopalnie Olkuskie nie chciał ich sprzedać. Wobec tego zdecydowano się na mechaniczne osuszanie kopalń Bolesławskich, wykorzystując doświadczenia z Górnego Śląska, gdzie taką technologią osuszano kopalnie blendy cynkowej, której pokłady były zasobniejsze w cynk metaliczny 10. Mecha- 9 W. Choroszewski, Produkcja cynku w Królestwie Polskim w roku 1874, 1875, s. 318; PT 1879, t. 2 3, z. 3, s. 184 185; K. Srokowski, Przemysł..., s. 499. 10 Zawartość cynku metalicznego w rudach galmanowych występujących w Królestwie Polskim wynosiła około 50%. Jednak ze względu na skalę zanieczyszczeń rud, obniżało to zawartość cynku metalicznego do 14%. Średnia wydajność cynku z eksploatowanych pokładów galmanu w Królestwie Polskim wynosiła 9%. Dużo bogatsze w zawartość cynku metalicznego i mniej zanieczyszczone były pokłady blendy cynkowej na Górnym Śląsku. Zob. K. Srokowski, Przemysł..., s. 500; S. Kontkiewicz, Produkcja węgla kamiennego, surowca, żelaza i stali w Królestwie Polskim w ciągu ostatnich 25 lat (1870 1895), PT 1897, t. 35, nr 1, s. 21; A. Albert, Kopalnie gal-

163 nizacja produkcji, zastosowanie pomp parowych przyniosło krótkotrwały wzrost produkcji 11. Jednak ze względu na jakość rud galmanowych inwestycja ta przyniosła zarządowi Towarzystwa górniczo-przemysłowego von Kramsta ogromne straty. Skłoniło go to do ograniczenia wydobycia rud galmanowych. W 1882 r. wydobycie rud w Królestwie wynosiło 96 500 ton, a w cztery lata później już tylko 41 700 ton. Następnie po fiasku rozmów z rządem rosyjskim, który nie zdecydował się na sfinansowanie części poniesionych strat Towarzystwo górniczo-przemysłowe von Kramsta wycofało się z Królestwa Polskiego 12. Początek lat 90. XIX stulecia przyniósł diametralne zmiany w przemyśle cynkowym. Majątek Towarzystwa górniczo-przemysłowego von Kramsta (kopalnie rud galmanowych Gustaw i Aleksander, węgla kamiennego Jerzy, huty cynkowe Paulina, Romaria, fabryka farb cynkowych i walcownia cynku Emma, odlewnia żelaza, fabryka maszyn i warsztaty mechaniczne) został przejęty przez inwestora francuskiego Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich. Z drugiej strony fiasko kolejnego rządowego planu i konieczność ponoszenia dalszych nakładów inwestycyjnych skłoniło ministerstwo skarbu do pozbycia się pionu zajmującego się produkcją cynku. W 1891 r. wydzierżawiono spółce pn. Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim, reprezentowanej przez rosyjskich inwestorów P. Derwisza, M. M. Szewcowa i A. A. Pomerancewa, czynne ówcześnie kopalnie rud galmanowych Józef i Jerzy, hutę cynku Ksawery, jak również nie eksploatowane nadania na węgiel kamienny. Miały one uatrakcyjnić zakup całego pionu zajmującego się produkcją cynku. Bezpłatny węgiel kamienny miał zapewnić spółce zmniejszenie kosztów wytopu cynku i przyśpieszyć proces modernizacji hut i kopalń. Nadania znajdowały się w pobliżu huty cynkowej i kopalń rud galmanowych. Nadanie Będzin pomiędzy Będzinem a Dąbrową Górniczą, Staszyc pomiędzy Dąbrową Górniczą a Strzemieszycami, a Reden w Dąbrowie Górniczej 13. Spółka Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim przystąpiła do dynamicznej rozbudowy dzierżawionych kopalń rud galmanowych Józef i Jerzy. Ze względu na charakter złóż rud galmanowych w Królestwie zastosowano tzw. wieloszybowy system odbudowy pokładów. Rozbudowywano również płuczki, w których oczyszczano rudy, zanim trafiały one jako wsad do przetopu w hucie. Największą z nich była płuczka Starczynowska. Rozpoczęto również prace nad zmniejszeniem kosztów transportu pomiędzy kopalniami, płuczkami a hutą. Ze względu na wysokie koszty inwestycji budowy wąskotorowej bocznicy kolejowej do stacji przeładunkowej kolei Iwangrodzko-Dąbrowskiej zrezygnowano z tego wariantu. Zdecydowano manu Bolesławsko Olkuskie, PT 1901, t. 39, nr 33, s. 327; R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu cynkowego, s. 10 11. 11 K. Jaworska-Cygorijni, op. cit., s. 22. 12 A. Albert, Kopalnie galmanu, s. 302 303; idem, Materiały, s. 551. 13 R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu cynkowego, s. 18.

164 się natomiast na budowę rampy ładunkowej. Rampa nazwana Bukowno została usytuowana wprost przy linii Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Zaczęła działać w sierpniu 1894 r. Od tego momentu wyraźnie spadły koszty transportu. Rachunek ekonomiczny spowodował, że nie zdecydowano się na uruchomienie wygaszonej w 1851 r. huty Konstanty. Wybrano inny wariant rozwoju, koncentrując się na zwiększeniu mocy czynnej przez cały czas huty Ksawery, potocznie nazywanej pod Będzinem. Z przyczyn ekonomicznych nie uruchomiono również przejętej wraz z całym majątkiem skarbowym nieczynnej od 1892 r. walcowni cynku w Sławkowie 14. We wrześniu 1892 r. przystąpiono do odwodniania kopalni Jerzy. Prace trwały przez kilka lat i pochłonęły ogromne nakłady. Jednocześnie rozpoczęto uruchamianie odkrywki Ulisses. Pełny zmechanizowany cykl produkcji wdrożono tam w 1894 r. Wkrótce przekształcono ją w największą kopalnię należącą do spółki. Wraz z rozbudową potencjału kopalń galmanu unowocześniono hutę Ksawery. Pozwoliło to zwiększyć wytop cynku. W 1896 r. wytop cynku w spółce wyniósł 46,82% na ogólną produkcję w Królestwie 6 300 ton (tabela 2), podczas gdy wydobycie galmanu 55,55% na 46,400 ton (tabela 1). Duża skala inwestycji możliwa była w wyniku światowej koniunktury, która powodowała stałą zwyżkę cen cynku. W latach 1892 1896 cena tony cynku sprzedawanej przez spółkę Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim wzrosła z 337,33 do 506,91 rubli za tonę 15. Jednocześnie spółka rozwijała dynamicznie bardzo opłacalne wydobycie węgla. Wycofano się z nierentownych nadań Będzin i Staszyc, natomiast skoncentrowano się na produkcji węgla w kopalni Reden. Przyniosło to znaczące zyski. Złoża w kopalni Reden wystarczały nie tylko na potrzeby wytopu cynku w hucie Ksawery, ale także na zyskowną sprzedaż zarówno na miejscowym rynku Sosnowiecko-Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego (dalej: S-COP), ale także i na eksport. W 1896 r. spółka Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim wysłała do Świętokrzyskiego Okręgu Przemysłowego (dalej: ŚOP) 0,15% węgla, na 17,95% wysłanego przez wszystkie kopalnie Zagłębia Dąbrowskiego 16. Węgiel wysyłany do ŚOP był sprzedawany zarówno na tamtejszym miejscowym rynku, jak i dalej tranzytem do guberni południowo- 14 Z powodu artykułu inżyniera Gamowa Huty cynkowe w Belgii, na Śląsku i w Królestwie Polskim w Dzienniku Górniczym, PT 1899, t. 37, nr 8, s.143 144; A. Albert, Kopalnie galmanu, s. 395. 15 Bilans Towarzystwa Francusko-Rosyjskiego, PT 1899, t. 37, nr 27, s. 461 462. 16 Obliczenia własne na podstawie: Wysyłka węgla drogami żelaznymi z kopalń Zagłębia Dąbrowskiego (w ilościach wagonów), PT 1897, t. 35, nr 18, s. 220; PT 1897, t. 35, nr 32, s. 532; PT 1897, t. 35, nr 36, s. 588; PT 1897, t. 35, nr 42, s. 688; PT 1897, t. 35, nr 43, s. 704; PT 1897, t. 35, nr 44, s. 724; Ruch węgla kamiennego w Królestwie Polskim, PT 1897, t. 35, nr 36, s. 587; Ruch wagonów węglowych na drodze żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej i Iwangrodzko-Dąbrowskiej, PT 1897, t. 35, nr 50, s. 828; Wysyłka węgla drogami żelaznymi z kopalń Zagłębia Dąbrowskiego (w ilościach wagonów), PT 1898, t. 36, nr 18, s. 327 328.

165 zachodnich 17. Zyski osiągane przez spółkę pozwoliły jej nie tylko na inwestycje w kopalniach węgla kamiennego, rud galmanowych, czy też w hucie, ale również na finansowanie kosztownych badań geologicznych, które służyły poszukiwaniom złóż wysoko procentowej blendy cynkowej. Natomiast zdecydowanie inaczej wyglądała sytuacja w Towarzystwie kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich. Celem tego francuskiego inwestora było skupienie w swoim ręku jak największej ilości kopalń węgla kamiennego i uzyskanie dominującej pozycji w górnictwie węgla kamiennego Zagłębia Dąbrowskiego. Spółka, której kapitał zakładowy w momencie powstania wynosił 6 mln rubli, zaczęła od przejęcia w 1890 r. Towarzystwa górniczo-hutniczego von Kramsta, następnie nadań górniczych prywatnego berlińskiego inwestora Juliusa Aleksandra, a w 1895 r. Towarzystwa Milowieckich kopalń węgla. Towarzystwu kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich nie udało się jednak zrealizować założonego celu, czyli uzyskać dominującej pozycji w górnictwie węglowym, gdyż Towarzystwo górniczo-przemysłowe hr. Renard zostało przejęte przez innego francuskiego inwestora związanego z Crèdit Lyonnais, skupionego wokół Sociètè Anonyme des Forges et Acieries de Huta Bankowa. Jednak Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich przekształciło się w najsilniejszą grupę akcyjną w górnictwie węglowym Zagłębia Dąbrowskiego 18. Przejęcie Towarzystwa górniczo-hutniczego von Kramsta spowodowało, iż dział przemysłu cynkowego tej spółki znalazł się w rękach Towarzystwa kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich. Nowy inwestor miał trudne zadanie, gdyż kopalnie Bolesławskie, w których fiaskiem zakończyło się osuszanie mechaniczne, były bardzo zdewastowane. Zarząd Towarzystwa górniczo-hutniczego von Kramsta po fiasku rozmów z rządem, który nie zgodził się na częściowe subsydiowanie poniesionych nakładów inwestycyjnych, zdecydował o demontażu zainstalowanych maszyn parowych i pomp. Nadto Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich od początku zainteresowane było głównie rozwijaniem wydobycia węgla kamiennego. Nastąpiła koncentracja produkcji w trzech największych kopalniach: Jerzy w Niwce, Ignacy ( Mortimer ) w Zagórzu i Wiktor w Milowicach 19. Natomiast w dziale przemysłu cynkowego zdecydowano się na wycofanie z nierentownych inwestycji. Wstrzymano wydobywanie rud w kopalniach Gu- 17 R. Kowalczyk, Rola kapitału zagranicznego w górnictwie węgla kamiennego Zagłębia Dąbrowskiego w latach 1831 1899, Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku, red. W. Puś, t. 1, 2003, s. 77 78. 18 R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu wydobywczego w Królestwie Polskim w latach 1870 1914, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 2007, nr 3 4, s. 321. 19 W. Choroszewski, Wydajność kopalń węgla kamiennego w Królestwie Polskim w 1890 roku, PT 1891, t. 28, nr 7, s. 167 168; idem, Wydajność kopalń węgla kamiennego w Królestwie Polskim w 1891 roku, PT 1892, t. 29, nr 9, s. 191 192; i dem, Wydajność kopalń węgla kamiennego w Królestwie Polskim w 1892 roku, PT 1893, t. 30, nr 6, s. 126 127; M. Łempicki, Przemysł górniczy okręgu sosnowieckiego w roku 1893 i 1894, PT 1895, t. 32, nr 8, s. 172 177.

166 staw i Aleksander, koncentrując się na procesie produkcji w kopalni Bolesław. Natomiast strumień inwestycji skierowano do huty cynkowej Paulina, fabryki farb i bieli cynkowych w Sosnowcu oraz walcowni cynku Emma. Jednak, aby utrzymać odpowiedni poziom produkcji cynku, spółka zdecydowała się na import wysokoprocentowej blendy cynkowej z Górnego Śląska. Pomimo wysokiego cła na blendę cynkową zdecydowano się na zastosowanie mieszanego wsadu rud galmanowych i blendy. Przyniosło to Towarzystwu kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich wyraźne zyski, ale niewspółmierne wobec zysków uzyskiwanych z górnictwa węglowego. Dlatego też należy zaakcentować, że dla spółki najważniejszy był dział górnictwa węglowego, który generował właśnie największe zyski. Natomiast produkcja cynku była poboczną działalnością. Mimo tego, spółka w 1896 r. osiągnęła wyraźną przewagę nad konkurentem spółką Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim w wytopie cynku. W 1896 r. na ogólną produkcję cynku w Królestwie, która wyniosła 6 300 ton, w hucie Paulina wytopiono 53,18%. Natomiast w wydobyciu rud galmanowych na ogólną produkcję w Królestwie 46 400 ton w kopalni Bolesław poziom produkcji wyniósł 44, 45% (tabela 1 i 2). Sytuacja przemysłu cynkowego uległa diametralnej zmianie w 1896 r. Wpływ na to miał kryzys finansowy lat 90., którego druga faza zmieniła się w ogólnoświatową depresję gospodarczą. Załamała ona segment surowców, ceny gwałtownie zaczęły spadać, a dodatkowo stymulowała go niska chłonność rynku na wsi, rujnowanego przez długotrwały kryzys agrarny. Kryzys dotarł z opóźnieniem do Rosji i w przemysł cynkowy uderzył z dużą siłą w 1896 r. Gwałtowny spadek popytu na cynk w całym cesarstwie rosyjskim uderzył zarówno w spółkę Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim, jak i w Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich. W pierwszej połowie roku, pomimo wyraźnego spadku popytu, nadal utrzymano sztuczną podaż. Doprowadziło to do załamania cen cynku. Odbiło się to bardzo negatywnie na kondycji spółek, które musiały niemal natychmiast ograniczyć produkcję 20. Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich ograniczyło wydobycie rud galmanowych w kopalni Bolesław. Spadło ono wobec stanu z 1895 r. z 50,25% do 44,45%, przy ogólnej produkcji odpowiednio 56 200 i 46 400 ton. Zdecydowanie trudniejszą sytuację miała spółka Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim. Poczynione przez nią inwestycje spowodowały, iż całkowicie wstrzymano produkcję w tzw. kopalniach Bolesławskich Jerzy, Ulisses i odkrywce Ulisses. Wydobycie rud galmanowych ograniczono do olkuskiej kopalni Józef. Pomimo tych radykalnych ograniczeń poziom wydobycia wyniósł 55,55%, wobec 49,75% z 1895 r. (tabela 1). Było to związane z utrzymywaniem pełni mocy produkcyjnych 20 L. Mendelson, Teoria i historia kryzysów i cykli ekonomicznych, t. 2, Warszawa 1960, s. 318 320; Kryzys galmanowy, PT 1897, t. 35, nr 21, s. 347.

167 Tabela 1 Wydobycie rud galmanowych przez poszczególne grupy kapitałowe w Królestwie Polskim w latach 1893 1913 (w procentach) Kapitał francuski Kapitał rosyjski Kapitał polski Rok Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich Kopalnia Bolesław Kopalnia Józef Towarzystwo Francusko- Rosyjskie Kopalnia Ulisses Odkrywka Ulisses Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim Kopalnie Józef, Jerzy, Ulisses, odkrywka Ulisses Towarzystwo Saturn Kopalnia Ewa Produkcja w tonach 1893 38,15 61,85 49,200 1894 37,82 62,18 60,000 1895 50,25 49,75 56,200 1896 44,45 55,55 46,400 1897 41,47 21,78 33,13 3,62 34,700 1900 23,57 26,13 45,81 4,49 49,400 1901 10,69 27,97 56,63 4,71 57,300 1905 15,70 38,05 46,25 99,400 1906 17,16 19,90 62,94 70,200 1907 15,60 14,88 69,52 67,200 1908 15,31 5,88 78,81 64,700 1909 19,29 80,71 54,700 1911 22,75 77,25 56,100 1912 20,08 79,92 60,800 1913 28,21 71,72 0,07 69,100 Obliczenia własne na podstawie: W. Choroszewski, Przemysł górniczy w KP w roku 1896, PT 1897, t. 35, nr 22, s. 361 362; Z powodu artykułu inżyniera Gamowa Huty cynkowe w Belgii, na Śląsku i w Królestwie Polskim w Dzienniku Górniczym, PT 1899, t. 37, nr 8, s. 143 144; Wytwórczość galmanu w Królestwie Polskim w 1900 roku w pudach, PT 1901, t. 39, nr 14, s. 128; Wytwórczość galmanu w Królestwie Polskim w 1901 r., PT 1902, t. 40, nr 25, s. 311; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1905 r., PT 1906, t. 44, nr 15, s. 164; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1905, PG-H 1906, nr 1, s. 26 28; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w 1906 r., PT 1907, t. 45, nr 15, s. 290; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1906, PG-H 1907, nr 6, s. 146 148; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim, oprac. L. Jeziorański, Warszawa 1907, nr 215 216; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w 1907 r., PT 1908, t. 46, nr 17, s. 216; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1908, PG-H 1909, nr 6, s. 173 176; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1909, PG-H 1910, nr 5, s. 154 157; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1910, PG-H 1911, nr 10, s. 319 320; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG-H 1912, nr 12, s. 456; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG-H 1913, nr 12, s. 475; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskiem, PG-H 1914, nr 19, s. 918; Przemysł i handel Królestwa Polskiego, oprac. A. R. Sroka, Warszawa 1914, nr 198 199.

168 w pierwszej połowie roku. Spółka zmuszona była dokonać redukcji zatrudnienia o 800 pracowników. W tym czasie z kopalni Bolesław zwolniono zaledwie 100 pracowników. Ograniczenia produkcji dotknęły także wytopu cynku 21. W 1896 r. nie było to jeszcze tak widoczne, gdyż wytopiono cynk z już wydobytej rudy galmanu i sprowadzonej z Górnego Śląska blendy cynkowej. W 1896 r. ogólny poziom produkcji cynku wyniósł 6300 ton, co oznaczało wyraźny wzrost 5000 ton w 1895 r. Było to również związane z zapasami rud, które wydobyto przy pełnej mocy produkcyjnej w pierwszej połowie roku. Spadek wytopu związany z ograniczeniem produkcji w drugiej połowie 1896 r. był odczuwalny dopiero w 1897 r., osiągając poziom rzędu 5900 ton (tabela 2). Mimo wyraźnego zmniejszenia produkcji, redukcji zatrudnienia i wstrzymania wszelkich rozpoczętych inwestycji producenci cynku generowali straty. Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich pokrywało je zyskami ze sprzedaży węgla kamiennego. Jednak spółka Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim nie była w stanie wytrzymać konkurencji z potężnym kombinatem i pod koniec 1896 r. ogłosiła bankructwo. Majątek upadłego przedsiębiorstwa znalazł się ponownie w ręku skarbu państwa. Rząd nie planował powrotu do inwestycji w przemysł cynkowy. Zaoferowano sprzedaż upadłej spółki. Jednak warunki sprzedaży były korzystniejsze, niż dzierżawy z 1891 r. Majątkiem upadłej spółki, wobec ponoszonych strat, nie był zainteresowany dotychczasowy konkurent z branży, Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich. W rezultacie sytuację wykorzystał inny inwestor francuski, konsorcjum finansowe ( Crèdit Lyonnais ) skupione wokół Sociètè Anonyme des Forges et Acieries de Huta Bankowa. W 1897 r. przejęło ono majątek upadłego przedsiębiorstwa, tworząc Towarzystwo Francusko-Rosyjskie 22. Był to wielki przełom dla przemysłu cynkowego, gdyż nowy inwestor francuski Towarzystwo Francusko-Rosyjskie mimo wyraźnego załamania na rynku zaczęło agresywnie inwestować w przejęte kopalnie i hutę. Inwestor przystąpił do tego już w 1897 r., kiedy kryzys osiągnął dno. Udało mu się uruchomić kopalnię Ulisses i odkrywkę Ulisses. Nastąpiło to przy wzroście wydobycia w kopalni Józef. Zrezygnowano natomiast całkowicie z uruchomienia nierentownej kopalni Jerzy. W 1897 r. produkcja osiągnęła niski pułap 34 700 ton, nie notowany od początku lat 90. Jednak Tow. Francusko-Rosyjskie osiągnęło w ujęciu procentowym poziom 58,53%, zdecydowanie dystansując Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich 23 (tab. 1). Był to początek trendu, który udało się osiągnąć dzięki znaczącym inwestycjom kapitałowym. 21 Ibidem, s. 347; Ilość cynku wytopionego w Królestwie Polskim przez cały czas istnienia tego przemysłu, PT 1898, t. 37, nr 42, s. 706; A. Albert, Kopalnie galmanu, s. 395. 22 R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu cynkowego, s. 25. 23 Bilans Towarzystwa Francusko, s. 461; Kryzys, s. 347; PT 1901, t. 39, nr 8, s. 74.

169 Tow. Francusko-Rosyjskie wykorzystało zmianę trendu, która nastąpiła w 1898 r. Zwiększony popyt na cynk ze strony przemysłu spowodował wyraźny wzrost cen. Spółka dzięki inwestycjom poczynionym w okresie największej depresji w 1897 r. osiągnęła przewagę nad kombinatem Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich. W 1898 r. była ona jeszcze niewielka i przy ogólnej produkcji 5700 ton, wyniosła 56,19%, wobec 43,81% cynku wytopionego w hucie Paulina. Natomiast w 1899 r. była ona już wyraźna. Przy produkcji o 600 ton większej (6300 ton) poziom wytopu w hucie Ksawery wyniósł już 65,16% (tab. 2). Tow. Francusko-Rosyjskie znacząco zwiększyło swoje dochody, angażując się w górnictwo węglowe. Rozpoczęto eksploatację węgla kamiennego z nadań, które obejmowały tzw. cienkie pokłady. Ich eksploatacja przed wybuchem kryzysu węglowego była nieopłacalna. Zwiększono moce produkcyjne kopalni Reden i rozpoczęto proces wydobywania węgla z kopalń: Nowa Reden, Teodozya i Tadeusz. W 1900 r. przy ogólnej produkcji 4 129 900 ton w Królestwie, w kopalniach Tow. Francusko-Rosyjskiego wydobyto 0,97% 24. Węgiel z kopalń Reden oraz Teodozya i Tadeusz kierowano w pierwszym rzędzie na potrzeby huty cynkowej Ksawery. Jednak jego nadwyżkę z zyskiem sprzedawano zarówno na miejscowym rynku S-COP-u, jak i w innych ośrodkach przemysłowych Królestwa. Łącznie w 1900 r. wysłano 0,36% węgla wydobytego w kopalniach Tow. Francusko-Rosyjskiego, w tym 0,18% do WOP-u i ŁOP-u, a 0,18% do SOP-u. Wysłany tam węgiel został wydobyty z kopalniach Nowa Reden i Reden 25. Tow. Francusko-Rosyjskie wyraźnie zdystansowało Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich w dziale przemysłu cynkowego. Środki ściągnięte z rynku ze sprzedaży węgla przyśpieszyły inwestycje w hucie Konstanty, którą uruchomiono w styczniu 1901 r. W 1901 r. łącznie w Królestwie wytopiono 6000 ton cynku, z czego w hucie Paulina Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich 41,65%, natomiast w Tow. Francusko Rosyjskim 58,35% (w tym w działającej przez jedenaście miesięcy hucie Konstanty 13,89%). W wydobyciu rud galmanu przewaga była jeszcze większa, gdyż na 57 300 ton produkcji 89,31% wydobyto w kopalniach Tow. Francusko-Rosyjskiego (tab. 1 i 2). Jednak sytuacja w branży w 1901 r. mogłaby być duża lepsza, gdyby nie kryzys przełomu wieków. Na ten wyniszczający kryzys wpłynęło przeinwestowanie w cesarstwie rosyjskim. Rosja w tym czasie była obszarem tzw. gorączki kole- 24 Obliczenia własne na podstawie: PT 1901, t. 39, nr 1, s. 12; PT 1901, t. 39, nr 13, s. 118 119; PT 1902, t. 40, nr 17, s. 205 210. 25 Obliczenia własne na podstawie: Wykaz ilości węgla wysłanego drogami żelaznymi z kopalń Zagłębia Dąbrowskiego, PT 1901, t. 39, nr 8, s. 76; PT 1901, t. 39, nr 9, s. 88, 98; PT 1901, t. 39, nr 10, s. 96; PT 1901, t. 39, nr 22, s. 212; PT 1901, t. 39, nr 32, s. 316; PT 1901, t. 39, nr 35, s. 352; PT 1901, t. 39, nr 52, s. 886 887.

170 jowej. Pierwszy jej okres zakończył się po wycofaniu się z polityki progresywnej liberalizacji taryf celnych ministra finansów Rejterna w 1877 r. Druga faza tzw. gorączki kolejowej miała miejsce w latach 90. Rosja po zawarciu sojuszu z Francją uzyskała dostęp do tanich kredytów. Zaczęły do niej płynąć szerokim strumieniem kapitały francuskie, jak również belgijskie i w mniejszym stopniu brytyjskie. W imperium rosyjskim zaczęto budować nowe linie kolejowe łączące najodleglejsze rejony kraju (np. kolej transsyberyjska). Konieczna okazała się też wymiana szyn ze względu na cięższy tabor towarowy. Nakręciło to koniunkturę w przemyśle ciężkim. Dodatkowo stymulowały ją lukratywne kontrakty, które rząd rosyjski zawierał z producentami z branży przemysłu ciężkiego. Były one niezwykle korzystne, gdyż gwarantowały ceny wyższe, niż rynkowe. Spowodowało to wysyp inwestycji w branży przemysłu ciężkiego zarówno w Rosji, jak i Królestwie. Inwestorzy decydowali się na budowę zakładów właśnie pod uzyskane kontrakty. Druga fala kryzysu finansowego, która uderzyła tak mocno w 1896 r. w przemysł cynkowy wymusiła w Rosji zmiany. Rynek rosyjski stał się niestabilny. Ówczesny minister finansów Siergiej Witt przyśpieszył prace nad uporządkowaniem systemu walutowego. Jego wprowadzenie było konieczne, aby przekonać inwestorów, że Rosja to bezpieczny i stabilny obszar gospodarczy Europy 26. Cesarstwo rosyjskie przeszło na złotą walutę w 1897 r. 27 Ustabilizowanie rubla poprzez oparcie go na systemie Gold Standard miało ogromne znaczenie dla rynku rosyjskiego. Inwestorzy ponownie skierowali strumień kapitałów do cesarstwa rosyjskiego. Jednak w 1899 r. nastąpiły pierwsze oznaki przeinwestowania. Upadły pierwsze banki, a panika ogarnęła giełdę petersburską, a wkrótce paryską, co miało ogromny wpływ na Rosję ze względu na duże powiązania kapitałowe. Jednak dopiero druga faza kryzysu, która przypadła na 1901 r. uderzyła bardzo mocno w hutnictwo cesarstwa rosyjskiego, w tym w przemysł cynkowy. Kryzys 1901 r. miał jednak inne reperkusje dla przemysłu cynkowego, niż poprzedni z 1896 r. Nastąpił spadek cen cynku, ale producenci nie ograniczyli w tak znaczącym stopniu wielkości produkcji. Ich strategia polegała na zwiększeniu zysków przy niższych kosztach produkcji. Z wygenerowanych nawet mniejszych środków rozpoczęli realizację szerokiego programu modernizacyjnego. Postęp techniczny i tzw. rozwój linearny, uzależniony od cykli koniunkturalnych, umoż- 26 J. K. Galbraith, Pieniądz. Pochodzenie i losy, Warszawa 1982, s. 236 238; E. K aczyń - ska, K. Piesowicz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej (od schyłku średniowiecza do I wojny światowej), Warszawa 1977, s. 134 141; L. M endelson, op. cit., t. 2, s. 358 372; M. Dobb, Studia o rozwoju kapitalizmu, Warszawa 1964, s. 267 279; W. A. L ewis, Wzrost i wahania cykliczne 1870 1913, Warszawa 1986, s. 234 246. 27 System waluty kruszcowej w Europie oparty był w zasadzie do lat 70. na bimetalizmie. Oparcie systemu walutowego na dwóch kruszcach: złocie i srebrze, było bardzo korzystne dla gospodarek, gdyż stwarzało realne możliwości poszerzenia obiegu pieniądza. Jednak w drugiej połowie wieku XIX nastąpiła znacząca deprecjacja srebra. Wobec tego utrzymanie bimetalizmu stało się niezwykle trudne i kolejne państwa zaczęły przechodzić na system Gold Standard.

171 liwił zastosowanie innowacji techniczno-technologicznych do celów przemysłowych 28. Zastosowanie energii elektrycznej do procesu produkcji spowodowało wyraźne obniżenie kosztów produkcji, wzrost wydajności pracy, a tym samym zwiększyły się zyski ściągane z rynku. Druga fala kryzysu, która uderzyła w 1901 r. w gospodarkę cesarstwa rosyjskiego, w tym i w przemysł cynkowy, zakończyła się ostatecznie dopiero jesienią 1903 r. Ożywienie w gospodarce Królestwa i Rosji, wyraźne już pod koniec 1903 r., było stymulowane przez branże, w których dominowały nowe technologie (m. in. chemiczny). Ożywił się również przemysł cynkowy. Pokazuje to wyraźnie wzrost produkcji cynku, będący wyznacznikiem kondycji przemysłu całego cesarstwa. W 1904 r. wytopiono 10 600 ton cynku (tab. 2). Wraz ze wzrostem produkcji spółki zwiększyły zatrudnienie. W kopalniach Józef i Ulisses Tow. Francusko-Rosyjskiego w 1904 r. pracowało 1300 robotników, a w hutach Ksawery i Konstanty 400. Natomiast w kopalni Bolesław Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich 338, a w hucie Paulina 552 29. Był to największy poziom zatrudnienia, jaki miał miejsce w przemyśle cynkowym do 1914 r. Rozwój gospodarczy zahamował jednak wybuch rewolucji 1905 1907, a następnie pierwszy monopolistyczny kryzys 1907 r. 30. Gwałtowny, acz krótki kryzys 1907 r. doprowadził do gwałtownych zmian w polityce gospodarczej Rosji, która ostatecznie wycofała się z subsydiowania inicjatyw przemysłowych, które były inwestycjami kapitału zagranicznego. Nastąpił proces przyśpieszenia procesów monopolizacyjnych. W wielu branżach upowszechniły się kartele, o zasięgu krajowym. W przypadku najbardziej lukratywnych branż, z przemysłu ciężkiego powstawały porozumienia ogólnorosyjskie. Wyznaczały one w celu obrony cen, limity produkcji. Monopole kontrolując podaż, hamowały nadprodukcję i spadek cen. Kosztem cen na rynku wewnętrznym, lansowały eksport, stosując na szeroką skalę dumping. Wpływało to negatywnie na cały rynek. Monopole dbając o interesy zrzeszonych członków ograniczyły możliwości nabywcze na rynku. Przemysł cynkowy uzależniony był od ogólnej sytuacji przemysłu, zwłaszcza branż ciężkich i chemicznej, więc monopolizacja miała zasadniczy wpływ na jego dochodowość 31. 28 W. P u ś, Stereotypy w badaniach nad historią społeczno-gospodarczą Polski XIX i XX wieku, [w:] Studia z dziejów Polski od końca XVIII do połowy XX wieku, red. S. Pytlas, Łódź 2005, s. 208. 29 Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim, oprac. L. Jeziorański (dalej: KAPFPK), Warszawa 1905, nr 227, nr 228, nr 272, nr 273. 30 L. Mendelson, op. cit., t. 2, s. 389 401; M. Dobb, op. cit., s. 302 318; W. A. Lewis, op. cit., s. 286 296. 31 Z. Pustuła, Monopolii w metaurgiczeskoj promyszlennosti Carstwa Polskogo i ich uczastije w Prodametie, Istoriczeskoje Zapiski 1958, t. 62, s. 94 99; M. Radwan, Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963, s. 171; J. Pazdur, Starachowice osiedla i zakłady do 1939 r., Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa 1968, t. 13, red. idem, A. Weckowa, s. 126 127.

172 Tabela 2 Udział przedsiębiorstw w wytopie cynku w latach 1878 1913 (w procentach) Kapitał polski (skarbowy) Kapitał niemiecki Kapitał francuski Kapitał rosyjski Rok Huta Ksawery zwana pod Będzinem Towarzystwo górniczo-przemysłowe von Kramsta Huta Romaria Huta Paulina Towarzystwo Francusko- Rosyjskie Huta Ksawery zwana pod Będzinem Huta Konstanty Towarzystwo kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich Huta Paulina Dzierżawcy rządowych zakładów górniczych w Królestwie Polskim Huta Ksawery zwana pod Będzinem Łącznie produkcja (w tonach) 1878 42,28 37,29 20,43 4 600 1881 35,82 29,40 34,78 4 600 1882 35,23 30,55 34,22 4 500 1891 59,74 40,26 3 700 1892 52,44 47,56 4 300 1893 48,72 51,28 4 500 1894 50,66 49,34 5 000 1895 52,77 47,23 5 000 1896 53,18 46,82 6 300 1897 53,93 46,07 5 900 1898 56,19 43,81 5 700 1899 65,16 34,84 6 300 1900 61,38 38,62 6 100 1901 44,46 13,89 41,65 6 000 1902 31,89 23,34 44,77 8 300 1903 33,86 24,96 41,18 9 900 1904 33,39 23,20 43,41 10 600 1905 35,71 21,99 42,30 7 600 1906 36,75 24,47 38,78 9 600 1907 36,00 24,49 39,49 9 700 1908 32,37 26,94 40,69 8 800 1909 29,12 31,28 39,60 7 900 1910 26,38 29,61 44,01 8 600 1911 23,22 32,75 44,03 9 900 1913 27,64 32,56 39,80 8 100

173 Obliczenia własne na podstawie: W. Choroszewski, Rozwój górnictwa krajowego. Kopalnie Olkuskie, PT 1875, t. 2, z. 5, s. 287, 290; idem, Produkcja cynku w Królestwie Polskim w roku 1874, 1875 i 1876, PT 1877, t. 1, z. 5, s. 318; i dem, Produkcja cynku w Królestwie Polskim w 1877 roku, PT 1878, t. 8, z. 6, s. 320; idem, Produkcja cynku w Królestwie Polskim w 1878 roku, PT 1879, t. 9, z. 5, s. 319; idem, Produkcja węgla kamiennego, surowizny, żelaza i cynku w Królestwie Polskim w ciągu ostatnich 25 lat, PT 1880, t. 12, nr 6, s. 261 263; idem, Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1882 roku, PT 1883, t. 18, nr 11, s. 116 117; i dem, Przemysł górniczy w KP w roku 1896, PT 1897, t. 35, nr 22, s. 361 362; Ilość cynku wytopionego w Królestwie Polskim przez cały czas istnienia tego przemysłu, PT 1898, t. 37, nr 42, s. 706; idem, Przemysł górniczy w Królestwie Polskim w roku 1897, PT 1898, t. 36, nr 15, s. 275; i dem, Przemysł górniczy w Królestwie Polskim w roku 1898, PT 1899, t. 37, nr 14, s. 233 240; Produkcja cynku w Królestwie Polskim, PT 1899, t. 37, nr 32, s. 541; W. Choroszewski, Przemysł górniczy w Królestwie Polskim w roku 1899, PT 1900, t. 38, nr 19, s. 325; Produkcja cynku w Królestwie Polskim, PT 1900, t. 38, nr 37, s. 624; Produkcja cynku w 1899 roku, PT 1900, t. 38, nr 24, s. 416; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1899 roku, PT 1900, t. 38, nr 42, s. 706; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1900 roku, PT 1901, t. 39, nr 25, s. 211; K. S., Przemysł cynkowy, PT 1901, t. 39, nr 31, s. 302 303; A. A lbert, Kopalnie galmanu Bolesławsko Olkuskie, PT 1901, t. 39, nr 32, s. 302 303, PT 1901, t. 39, nr 40, s. 394 395; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1900 roku, PT 1901, t. 39, nr 21, s. 211; P. Krnostowski, Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w 1902 r., PT 1903, t. 41, nr 11, s. 165 170; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1903, PG-H 1904, R. 1, nr 13, s. 349 352; A. Albert, Materiały tyczące się kopalń galmanu w Królestwie Polskim, PG-H 1904, R. 1, nr 17, s. 476 482, K. S rokowski, Przemysł cynkowy, PG-H 1904, R. 1, nr 18, s. 499 504; PG-H 1904, R. 1, nr 20, s. 549 555; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1903 r., PT 1904, t. 42, nr 27, s. 383; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1904, PG-H 1905, R. 2, nr 7, s. 149 152; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1904 r., PT 1905, t. 43, nr 14, s. 175; Wytwórczość cynku w Królestwie Polskim w 1905 r., PT 1906, t. 44, nr 15, s. 164; Przemysł cynkowy, PG-H 1906, R. 3, nr 8, s. 256 259; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1905, PG-H1906, R. 3, nr 1, s. 26 28; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w 1906 r., PT 1907, t. 45, nr 15, s. 290; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1906, PG-H 907, R. 4, nr 6, s. 146 149; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim, oprac. L. Jeziorański, Warszawa 1907, nr 273, nr 274; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w 1907 r., PT 1908, t. 46, nr 17, s. 216; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1907, PG-H 1908, R. 5, nr 6, s. 149 152; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1908, PG-H 1909, R. 6, nr 6, s. 173 176; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1909, PG-H 1910, R. 7, nr 5, s. 154 157; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w grudniu roku 1910, PG-H 1911, R. 8, nr 10, s. 319 320; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG-H 1912, R. 9, nr 12, s. 456; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG-H 1913, R. 10, nr 12, s. 475; Produkcja cynku w Królestwie Polskim, PT 1913, t. 51, nr 30, s. 406; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG-H 1914, R. 11, nr 19, s. 918; Przemysł i handel Królestwa Polskiego, oprac. A. R. Sroka, Warszawa 1914, nr 200 202. Kondycja przemysłu cynkowego uzależniona była od ogólnej sytuacji w gospodarce, od popytu na cynk i jego wyroby ze strony przemysłu. Monopolizacja zagwarantowała zyski, ale nie dała szans na rozwój. Dopiero gwałtowne przyśpieszenie gospodarki Królestwa na początku drugiej dekady XX stulecia, stymulowane rosyjskimi inwestycjami z kapitału transferowanego z Francji 32, z którą Rosja była powiązana politycznie, zmieniły sytuację branży. W przemyśle cynkowym wraz z poprawą sytuacji makroekonomicznej nastąpił wyraźny wzrost produkcji. Było to związane ze zwiększonym popytem ze strony pobu- 32 Francja przed wybuchem pierwszej wojny światowej właściwie odeszła od całkowitego oparcia swojej waluty na systemie Gold Standard. Spowodowało to wzrost inflacji, ale umożliwiło w znacznym stopniu sfinansowanie wyścigu zbrojeń przed pierwszą wojną światową i kredyty dla Rosji.

174 dzonego przemysłu. W 1909 r. wytopiono 7900 ton, a w dwa lata później już 9900 ton. Jednak przed wybuchem I wojny światowej wraz ze skróceniem okresu cykli koniunkturalnych do Rosji dotarł kryzys finansowy. Przełożył się on w bardzo szybkim tempie na realną gospodarkę. Uzależniona od zamówień ze strony przemysłu Rosji branża przemysłu cynkowego natychmiast to odczuła. Nastąpił skokowy spadek produkcji cynku do poziomu 8100 ton, czyli powrót do stanu sprzed okresu prosperity drugiej dekady XX stulecia 33. Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich już na przełomie wieków przystąpiło do unowocześniania i zwiększania mocy produkcyjnych w hucie cynkowej Paulina. Wymieniono również park maszynowy w walcowni cynku Emma, w fabryce farb oraz bieli cynkowej. Spółka wcześniej niż konkurent Tow. Francusko-Rosyjskie zastosowała prąd zmienny do produkcji. Wybudowana została stacja centralna z generatorami na prąd zmienny trójfazowy. Jednak Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich nie rozwijało na szeroką skalę wydobycia rud galmanowych w Królestwie. Skoncentrowało się jedynie na ich produkcji w kopalni Bolesław 34. W rezultacie w 1901 r. na 49 400 ton produkcji w Królestwie 10,69% wydobyto w kopalni Bolesław. W 1908 r. 15,31% na 64 700 ton, a w 1913 r. 28,21% na 69 100 ton (tab. 1). Odmienna sytuacja miała miejsce w produkcji cynku. Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich wytapiało cynk w hucie Paulina. W 1901 r. na 6000 ton ogólnej produkcji w hucie Paulina wytopiono 41,65%. W 1908 r. na 8800 ton 40,69%, a w 1913 r. na 8100 ton 39,80% (tab. 2). Skoncentrowanie się na produkcji cynku pozwoliło osiągnąć wyższe dochody, gdyż przerabiano go w walcowni cynku Emma na gotowe półwyroby i wyroby. Ze względu na niewielkie wydobycie rud galmanowych, produkcja cynku w hucie Paulina na tak wysokim poziomie, była możliwa tylko w oparciu o częściowy import blendy cynkowej z Górnego Śląska. Jednak tamtejsze górnośląskie koncerny posiadające jej złoża sprzedawały ją bardzo niechętnie, gdyż generowało to ich straty. Nastawione były również na sprzedaż półwyrobów i wyrobów, gwarantujących wyższe zyski, a nie nieprzetworzonych surowców. W rezultacie francuski inwestor nie wykorzystywał pełni mocy produkcyjnych huty Paulina. Pomimo perturbacji w imporcie blendy, było to niezwykle zyskowne. Uzyskiwano z jego wytopu lepszej jakości cynk. Nadto korzystnie na bilans Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich wpływała sprzedaż składników ubocznych uzyskiwanych przy przetopie blendy, które nabywali producenci kwasu siarczanego z branży przemysłu chemicznego 35. Wraz z ograniczaniem importu zyski czer- 33 Przemysł cynkowy, PG H 1906, R. 3, nr 8, s. 256 259; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim w 1907 r., PT 1908, t. 46, nr 17, s. 216; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG H 1912, R. 9, nr 12, s. 456; Przemysł cynkowy w Królestwie Polskim, PG H 1913, R. 10, nr 12, s. 475. 34 R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu wydobywczego, s. 327. 35 Bilans Tow. kopalni i zakładów hutniczych Sosnowieckich za rok 1899 1900, PT 1901, t. 39, nr 23, s. 223; Bilans Tow. kopalni i zakładów Sosnowieckich, PT 1902, t. 41, nr 25, s. 383;

175 pane z tej pozycji w dziale przemysłu cynkowego kombinatu zaczęły spadać. Największe zyski Tow. kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich osiągało z działu górnictwa węgla kamiennego. Poziom produkcji węgla w należących do niego kopalniach w 1903 r. wyniósł 31,56%, w 1908 r. 25,13%, a w 1913 r. 22,52% 36. Dział górnictwa węgla kamiennego był bardziej odporny na cykle koniunkturalne, które nawiedzały Rosję i Królestwo w XX stuleciu. Gwarantował stały wzrost dochodów, ze względu na nieprzerwanie rosnące ceny węgla. Natomiast ceny cynku podlegały większym wahaniom koniunkturalnym 37. Dlatego właśnie kombinat skoncentrował się w większym stopniu na dziale górnictwa węgla kamiennego, nie decydując się na walkę o pozycję lidera w przemyśle cynkowym. Natomiast Towarzystwo Francusko-Rosyjskie, którego podstawą działalności był przemysł cynkowy, skoncentrowało się na osiągnięciu najwyższej produkcji zarówno rud galmanowych, jak i cynku, dążąc przy tym do maksymalizacji zysków i minimalizacji kosztów. Zarząd zdecydował o rozbudowie kopalni Ulisses, łącząc ją z odkrywką Ulisses. Do 1906 r. przekształcono ją w największą i najnowocześniejszą na obszarze Królestwa kopalnię rud galmanowych. Jednocześnie sukcesywnie zmniejszano wydobycie w kopalni Józef, wygaszając ją w 1908 r., kiedy to produkcja osiągnęła poziom 5,88%, przy 64 700 tonach ogólnej produkcji w Królestwie (tab. 1). Spółka ograniczyła jednak sprzedaż półwyrobów i skoncentrowała się na sprzedaży gotowych wyrobów. Było to możliwe dzięki wykorzystaniu potencjału produkcyjnego nowo wybudowanej i wyposażonej w nowoczesny park maszynowy walcowni Tillmans & Oppenheim, usytuowanej pod Będzinem. Zmiana struktury sprzedaży doprowadziła do wyższych zysków Towarzystwa Francusko-Rosyjskiego 38. Jednocześnie wykorzystując kryzys węglowy i wzrost cen na węgiel, znacznie zwiększono moc produkcyjną kopalni Reden. W 1902 r. Towarzystwo Francusko-Rosyjskie uzyskało poziom produkcji węgla rzędu 2,88% (kopalnia Reden 2,39%, Tadeusz II 0,33%, Staszyc II 0,12% i 0,04% z dzierżawionej przez W. Dębskiego kopalni Nowa Reden ). Wraz z wyeksploatowaniem pokładów węgla w mniejszych kopalniach z tzw. cienkich pokładów, zarząd spółki Bilans Tow. Francusko-Rosyjskiego, PT 1903, t. 41, nr 31, s. 478; Bilans Tow. kopalni i zakładów Sosnowieckich, PT 1902, t. 40, nr 17, s. 212; Bilans Towarzystwa kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich, PG H 1904, t. 1, nr 13, s. 373; Bilans Tow. Francusko-Rosyjskiego, PG H 1904, t. 1, nr 19, s. 539; Bilans Towarzystwa kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich, PG-H 1905, nr 11, t. 2, s. 250; Bilans Towarzystwa kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich, PG H 1907, t. 4, nr 10, s. 259 260; Bilans Towarzystwa kopalń i zakładów hutniczych Sosnowieckich, PG-H 1908, t. 5, nr 8, s. 236. 36 Obliczenia własne na podstawie: PT 1904, t. 42, nr 28, s. 390; PG-H 1904, R. 1, nr 12, s. 334; PG-H 1904, R. 1, nr 25, s. 675; PG-H 1909, R.6, nr 6, s. 166; PG-H 1914, R. 11, nr 3, s. 140. 37 Podniesienie się cen cynku, PT 1900, t. 38, nr 10, s. 171. 38 K. Srokowski, Przemysł cynkowy, PT 1901, t. 39, nr 31, s. 302 303.