PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO Badanie rynku na potrzeby projektu Od diagnozy do prognozy potrzeby gospodarki a jakość kapitału ludzkiego w województwie świętokrzyskim, Priorytet VIII, Działania 8.1., Poddziałania 8.1.4. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Raport cząstkow y z IV etapu: T.8 -Diagnoza przyczyn i motywów wewnętrznej i zagranicznej migracji zarobkowej, charakter mobilności regionalnej pracowników Konsorcjum profile - ARC Rynek i Opinia, październik 2010 r.
Raport cząstkowy 2 SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 3 2. Migracja zarobkowa w świetle danych zastanych... 5 2.1. Zarys demografii ludności województwa świętokrzyskiego... 5 2.1.1. Stan aktualny struktury populacji regionu... 5 2.2. Prognoza ludności dla województwa świętokrzyskiego... 9 2.3. Migracje ludności województwa świętokrzyskiego w świetle danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r....12 2.3.1. Migracje zagraniczne - dane Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r....16 2.4. Migracje ludności województwa w świetle danych rejestrowych (1999-2009)...20 2.4.1. Migracje na pobyt stały...20 2.4.2. Migracje na pobyt czasowy...24 2.5. Migracje z województwa świętokrzyskiego w świetle danych BAEL...25 2.6. Kierunki migracji zagranicznych w świetle danych z formularzy E-301/U1...28 2.7. Migracje a procesy na rynku pracy...29 2.7.1. Aktywność ekonomiczna ludności województwa na tle pozostałych regionów w świetle danych NSP 2002...29 2.7.2. Dojazdy do pracy...31 2.7.3. Napływ cudzoziemskich pracowników do województwa świętokrzyskiego...33 2.7.4. Agencje pośrednictwa pracy za granicą...34 2.7.5. Wpływ migracji na kondycję regionalnego rynku pracy...36 2.8. Studium przypadku: migracje zagraniczne mieszkańców powiatu starachowickiego...39 3. Migracja zarobkowa w świetle danych z badań ilościowych...44 3.1. Wyniki i interpretacja badania kwestionariuszowego...44 3.1.1. Charakterystyka badanej populacji...44 3.1.2. Skala zjawiska i kierunki migracji w województwie świętokrzyskim...45 3.1.3. Charakterystyka migracji historycznych z województwa...48 3.1.4. Intencje migracyjne analiza przyczyn...54 3.1.5. Interpretacja ekonometryczna zjawiska migracji w województwie świętokrzyskim...67 4. Wnioski...71 4.1. Jaka jest skala zjawiska migracji w województwie świętokrzyskim?...71 4.2. Jak wygląda mapa migracji, dokąd migrują mieszkańcy trwale lub czasowo? Jakie są główne kierunki migracji wewnętrznej i zagranicznej?...72 4.3. Charakterystyka grup emigrujących z województwa (profile demograficzne i kompetencyjne)...72 4.4. Charakterystyka grup migrujących do województwa (profile demograficzne i kompetencyjne)...73 4.5. Jakie są główne przyczyny i motywy migracji zarobkowej?...73 4.6. W jaki sposób przebiega proces decyzyjny towarzyszący opuszczeniu swojego miejsca zamieszkania?...73 4.7. Jaki jest wpływ migracji zarobkowej na kondycję rynku pracy?...74 4.8. Jakie są sposoby poszukiwania pracy poza regionem, w tym za granicą?...74 Bibliografia 75 2
Raport cząstkowy 3 1. Wstęp Niniejsze opracowanie odpowiada celom projektu Od diagnozy do prognozy potrzeby gospodarki a jakość kapitału ludzkiego w województwie świętokrzyskim (Priorytet VIII, Działania 8.1., Poddziałania 8.1.4. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki) sformułowanych w ramach modułu T.8: Diagnoza przyczyn i motywów wewnętrznej i zagranicznej migracji zarobkowej, charakter mobilności regionalnej pracowników. Głównym efektem działań badawczych w ramach tego modułu było stworzenie monografii zjawiska migracji w województwie świętokrzyskim i próba diagnozy jego przyczyn i konsekwencji. Główne pytania i problemy badawcze, jakie zostały postawione przez autorów badania ogniskują się wokół następujących zagadnień: Jaka jest skala zjawiska migracji w województwie świętokrzyskim (napływy, odpływy, saldo)? Jak wygląda mapa migracji, dokąd migrują mieszkańcy, trwale czy czasowo? Jakie są główne kierunki migracji wewnętrznej i zagranicznej? Charakterystyka grup emigrujących z województwa (profile demograficzne i kompetencyjne). Charakterystyka grup imigrujących do województwa (profile demograficzne i kompetencyjne) Jakie są główne przyczyny i motywy migracji zarobkowej? W jaki sposób przebiega proces decyzyjny towarzyszący opuszczaniu swojego miejsca zamieszkania? Jaki jest wpływ migracji zarobkowej na kondycję rynku pracy? Jakie są sposoby poszukiwania pracy poza regionem, w tym za granicą? Podstawową metodą wykorzystywaną w niniejszym opracowaniu jest analiza statystyczna i wtórna analiza danych zastanych, podstawowe techniki statystyki opisowej dla danych pierwotnych zebranych w ramach pozostałych modułów badania: T.3. Analiza kierunków kształcenia i planów rozwojowych zawodowych szkół ponadgimnazjalnych w regionie oraz potrzeb rozwojowych uczniów tych szkół. T.5. Określenie stanu kompetencji i potrzeb rozwojowych/kompetencyjnych studentów ostatnich lat kierunków uczelni i szkół wyższych w regionie. T.6. Określenie stanu kompetencji i potrzeb rozwojowych/kompetencyjnych ora planów rozwojowych osób bezrobotnych. T.7. Określenie stanu kompetencji i potrzeb rozwojowych/kompetencyjnych pracowników (osób zatrudnionych/pracujących). Podjęta została również próba zastosowania modelowania ekonometrycznego dla modelu decyzyjnego mówiącego o skłonności do podjęcia migracji pracowniczej. Oszacowane zostały jego parametry i przedstawiona podstawowa diagnostyka, na podstawie której można ocenić jakość zaproponowanego modelu. Do analizy zostały wykorzystano ponadto następujące źródła danych zastanych: 3
Raport cząstkowy 4 dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. dla województwa świętokrzyskiego (Bank Danych Regionalnych GUS; Kaczmarczyk, Napierała 2008; WUS Kielce); dane dotyczące stanu ludności oraz liczby zameldowań na pobyt stały i wymeldowań z pobytu stałego ludności województwa świętokrzyskiego z rejestru PESEL (Bank Danych Regionalnych GUS); dane dotyczące liczby zameldowań na pobyt czasowy i czasowej nieobecności w miejscu stałego zameldowania ludności województwa świętokrzyskiego z rejestru PESEL (Bank Danych Regionalnych GUS); dane dotyczące działalności agencji pośrednictwa pracy zagranicą (WUP Kielce 2009); dane dotyczące wyników badania etnosondażowego w powiecie starachowickim prowadzonego w 2007 r. (Kaczmarczyk 2008); dane dotyczące liczby dojeżdżających do pracy zebrane przez GUS w 2006 r. na podstawie informacji Ministerstwa Finansów o wynikach sprawozdawczości podatkowej ludności (Bank Danych Regionalnych GUS); dane ostatniej prognozy ludności GUS na lata 2008-2035 (GUS 2009); dane dotyczące wyników badania emigracji na podstawie Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (Mioduszewska 2008); dane dotyczące szacunków wielkości emigracji z Polski w latach 2004-2009 (GUS 2010); dane dotyczące dynamiki i struktury bezrobocia rejestrowanego w latach 1999-2009 (WUP Kielce 2009); dane dotyczące liczby i struktury wydanych zezwoleń na pracę cudzoziemcom z 2009 r. (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, zasoby on-line; dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej dot. wydanych formularzy E301/U1. 4
2. Migracja zarobkowa w świetle danych zastanych 2.1. Zarys demografii ludności województwa świętokrzyskiego 2.1.1. Stan aktualny struktury populacji regionu Raport cząstkowy 5 Ludność województwa świętokrzyskiego w jednej trzeciej skupiona jest w powiatach okalających stolicę regionu powiecie grodzkim kieleckim i powiecie ziemskim kieleckim (Rysunek 1.1.1). Rysunek 1.1.1. Rozmieszczenie ludności w województwie świętokrzyskim a. Odsetek mieszkańców województwa w poszczególnych powiatach. a dane dotyczą liczby ludności faktycznie zamieszkałej na danym obszarze. Jest on różny od liczby ludności zameldowanej o saldo wymeldowań i zameldowań na pobyt czasowy. Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Regionalnych, dostęp on-line. Struktura populacji poszczególnych powiatów w ramach województwa świętokrzyskiego jest zróżnicowana zarówno ze względu na płeć jak i ze względu na wiek. Jest to pierwszą wskazówką co do roli mobilności ludności tego obszaru, której prawdopodobnie nie uda się wprost zaobserwować 1. Można bowiem zauważyć, że najwyższy odsetek kobiet notuje się w powiecie grodzkim kieleckim (52.80%), co okazuje się być wzorcem typowym we współczesnej Polsce (wyższy współczynniki feminizacji w miastach niż na terenach wiejskich). Jednocześnie jednak najbardziej 1 Z uwagi na fakt, że zjawisko to jest wynikiem długotrwałych procesów, należałoby mieć do dyspozycji stosunkowo długie, kilkudziesięcioletnie szeregi obserwacji dotyczącej udziału obu płci w populacji poszczególnych obszarów. 5
Raport cząstkowy 6 zmaskulinizowanym w województwie świętokrzyskim powiatem jest powiat ziemski kielecki, gdzie mężczyźni stanowią 49.72% mieszkańców (por. Rysunek 1.1.2). Rysunek 1.1.2. Odsetek mężczyzn w populacji poszczególnych powiatów województwa świętokrzyskiego w porównaniu do przeciętnej dla województwa (48.68%) w 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Regionalnych, dostęp on-line. Sytuacja taka jest prawdopodobnie wynikiem wyższej skłonności wśród kobiet do migracji w kierunku dużych miast, a początki tego procesu mogą sięgać przeszłości dawniejszej niż pozwala na to obserwacja dostępnych szeregów danych dotyczących mobilności ludności. Struktura wiekowa mieszkańców poszczególnych powiatów jest również mocno zróżnicowana. W najlepszej sytuacji wydaje się być powiat grodzki kielecki oraz powiat ziemski kielecki, gdzie 69% populacji to osoby w wieku 15-60/64 lat. Niewiele mniejszy odsetek tych osób (68%) notuje się w powiecie ostrowieckim i skarżyskim. Z drugiej strony w powiecie buskim i powiecie pińczowskim jedynie 65% populacji określić można mianem produkcyjnej (Rysunek 1.1.3). 6
Raport cząstkowy 7 Rysunek 1.1.3. Odsetek osób w wieku produkcyjnym w poszczególnych powiatach województwa świętokrzyskiego (2009 r.). Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Regionalnych, dostęp on-line. Powiaty: pińczowski, buski i kazimierski to ponadto obszary o ponad dwudziestoprocentowym udziale osób starszych (w zależności od płci w wieku 60/65), zaś w powiecie kieleckim notuje się najwyższy w województwie udział dzieci w wieku do 15 lat (16.9%). Trudno wnioskować na podstawie samej jedynie struktury wieku i płci w populacjach poszczególnych powiatów o tym, jak będą kształtowały się procesy migracyjne w przyszłości. Jeśli jednak przełożone zostałyby założenia prognozy populacji Polski dla wszystkich województw na poziom powiatu, okazałoby się, że różnica struktury populacji pomiędzy centralnym ośrodkiem województwa, jakim są Kielce a powiatami ościennymi województwa pogłębiłaby się znacząco. W 2002 r. wykształcenie mieszkańców województwa nie odbiegało znacząco od przeciętnego w kraju wyższym wykształceniem legitymowało się 7.2% ludności wobec 7.8% w skali kraju. Jednocześnie 0.8 punktu procentowego niższy był udział osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Niemniej jednak zróżnicowanie populacji pod względem wykształcenia pojawia się na poziomie powiatów (Rysunek 1.1.4). 7
Raport cząstkowy 8 Rysunek 1.1.4. Struktura wykształcenia mieszkańców poszczególnych powiatów województwa świętokrzyskiego (2002). 100% 15,0% 80% 26,2% 32,7% 29,7% 23,9% 20,2% 24,5% 29,7% 30,2% 34,7% 33,5% 30,8% 26,7% 29,2% 32,6% 60% 18,3% 40% 20% 15,4% 13,1% 13,4% 15,3% 18,8% 16,2% 15,7% 14,7% 14,4% 11,9% 14,7% 15,8% 14,3% 14,2% 14,7% 7,2% 4,4% 5,3% 6,9% 7,6% 6,7% 5,0% 5,2% 3,8% 4,2% 5,2% 6,7% 0% 5,4% 4,3% ŚWIĘTOKRZYSKIE Powiat kielecki Powiat konecki Powiat ostrowiecki Powiat skarżyski Powiat starachowicki Powiat m.kielce Powiat buski Powiat jędrzejowski Powiat kazimierski Powiat opatowski Powiat pińczowski Powiat sandomierski Powiat staszowski Powiat włoszczowski wyższe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe podstawowe nieukończone i bez wykształcenia policealne średnie zawodowe podstawowe ukończone Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2002. Powiat kielecki grodzki cechował się najwyższym odsetkiem osób z wykształceniem wyższym (dwukrotnie wyższym niż przeciętny dla województwa). Jednocześnie dużo rzadziej zamieszkiwały go osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Pod względem tak mierzonego zasobu kapitału ludzkiego in plus wyróżniał się na tle pozostałych powiat skarżyski, gdzie częściej niż przeciętnie znaleźć można było absolwenta wyższej uczelni oraz techników. Podsumowanie: Województwo świętokrzyskie jest jednym z najsłabiej zurbanizowanych regionów w Polsce. Jedna trzecia ludności województwa skupiona jest w dwóch powiatach związanych ze stolicą regionu. Podobnie jak w większości miast polskich obserwuje się w przypadku miasta Kielc nadreprezentację kobiet w populacji. Ich stosunkowo niski odsetek w okalającym miasto powiecie kieleckim ziemskim sugeruje długotrwałe procesy mobilności wewnętrznej kobiet w kierunku miast. Struktura populacji powiatów województwa świętokrzyskiego ze względu na wiek jest stosunkowo mocno zróżnicowana. Symptomatyczne cechy populacji starzejącej się noszą trzy południowe powiaty regionu pińczowski, buski i kazimierski. Struktura populacji regionu ze względu na wykształcenie w 2002 r. zbliżona była do przeciętnej dla Polski. W ramach województwa wyróżnić można powiat kielecki grodzki jako 8
Raport cząstkowy 9 ten o stosunkowo najlepiej wykwalifikowanej populacji. Relatywnie wysoko pod tym względem plasuje się również ludność powiatu skarżyskiego. 2.2. Prognoza ludności dla województwa świętokrzyskiego Ostatnia opublikowana przez Główny Urząd Statystyczny prognoza ludności Polski odnosi się do okresu 2008-2035 i bierze pod uwagę założenia dotyczące głównych procesów ludnościowych rozrodczości i dzietności, umieralności oraz migracji zarówno wewnętrznych jak i zagranicznych. W fazie wstępnej formułowania prognozy uwzględnione zostały najbardziej prawdopodobne scenariusze rozwoju wymienionych procesów zbudowane na wiedzy eksperckiej (GUS 2008). W świetle jej wyników okazuje się, że populacja Polski skurczy się w sposób znaczący w ciągu najbliższych 25 lat (o ok. 6%), niemniej jednak największego ubytku populacji doświadczy województwo świętokrzyskie. U kresu horyzontu prognozy jego wielkość będzie o 15% mniejsza niż obecnie i nieznacznie przekroczy milion osób (1 077 tys.). Warto podkreślić, że w tym samym czasie kilka województw zanotuje dodatni przyrost wielkości populacji (Małopolskie, Mazowieckie czy Pomorskie). Zjawisko to będzie najbardziej widoczne w miastach regionu, z których ubyć ma aż ok. ¼ mieszkańców, populacja zamieszkująca tereny wiejskie będzie mniejsza o 8% (Rysunek 1.2.1). Rysunek 1.2.1. Prognoza ludności dla województwa świętokrzyskiego (ogółem oraz w podziale na miasto i wieś, w tys.) 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Ogółem Miasto Wieś Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2008. Skutkiem tych procesów będzie fakt, iż w 2035 r. ludność województwa świętokrzyskiego będzie stanowić 3% populacji Polski, podczas gdy obecnie stanowi ona ok. 3.4%. Podobnie jak na całym obszarze kraju w Świętokrzyskim dokona się dezurbanizacja o ile obecnie ludność miejska stanowi 45.4% mieszkańców województwa, o tyle w 2035 r. będzie to już tylko 41.0%. 9
Raport cząstkowy 10 Kolejnym procesem analogicznym do przewidywanego w skali całego kraju w omawianym regionie obserwowalne będą symptomy starzenia się populacji, przy czym ponownie to miasta odczują skutki tego procesu najsilniej (por. Rysunek 1.2.2, Rysunek 1.2.3, Rysunek 1.2.4). Mediana wieku mieszkańców Świętokrzyskiego wzrośnie o ponad 13 lat (rok więcej niż w przypadku Polski) do wartości 51.8, a w miastach tego regionu będzie wynosić nawet 54.3 lat. Rysunek 1.2.2. Struktura populacji województwa świętokrzyskiego ze względu na ekonomiczne grupy wieku w latach 2008-2035 (wartości prognozowane). 100% 80% 17,4 17,7 18,0 18,3 21,1 24,2 26,5 28,1 29,8 60% 40% 63,1 63,4 63,5 63,5 61,7 58,7 56,6 56,2 55,9 20% 0% 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 0-17 18-59/64 60+/65+ Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2008. Rysunek 1.2.3. Struktura populacji z terenów miejskich województwa świętokrzyskiego ze względu na ekonomiczne grupy wieku w latach 2008-2035 (wartości prognozowane). 100% 80% 16,7 17,3 17,9 18,6 23,1 27,4 30,1 31,5 33,1 60% 40% 66,1 66,0 65,7 65,3 61,2 56,8 54,3 54,0 53,6 20% 0% 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 0-17 18-59/64 60+/65+ Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2008. 10
Raport cząstkowy 11 Rysunek 1.2.4. Struktura populacji z terenów wiejskich województwa świętokrzyskiego ze względu na ekonomiczne grupy wieku w latach 2008-2035 (wartości prognozowane). 100% 80% 18,0 18,0 18,0 18,1 19,5 21,7 23,8 25,6 27,5 60% 60,7 61,2 61,8 62,2 62,1 60,2 58,3 57,9 57,5 40% 20% 0% 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 0-17 18-59/64 60+/65+ Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2008. Skorygowany współczynnik obciążenia demograficznego 2 w województwie świętokrzyskim wynosił 1.58 w 2008 r. i był wówczas najwyższy w Polsce, gdzie średnio kształtował się on na poziomie 1.55. Wziąwszy pod uwagę fakt, że sytuacja demograficzna w województwie świętokrzyskim ulegnie raczej pogorszeniu, w 2035 na tym obszarze skorygowany współczynnik obciążenia demograficznego wyniesie 1.79 i nadal będzie to najwyższa wartość w kraju. Na terenach miejskich obecnie (2008 r.) współczynnik ów jest na poziomie średniej krajowej (1.52), niemniej jednak za 25 lat będzie on znacznie wyższy i wyniesie 1.87. Podsumowanie: W perspektywie najbliższych 25 lat województwo świętokrzyskie doświadczy najbardziej znaczącego w skali kraju ubytku populacji (15%), a udział jego mieszkańców w ogóle mieszkańców Polski spadnie z 3.4% do 3.0%. W wyniku postępujących procesów dezurbanizacji udział mieszkańców miast spadnie z 45.4% do 41.0%. Ludność miast województwa świętokrzyskiego zmniejszy się o ¼. Przy spełnieniu się przyjętych w prognozie założeń, województwo świętokrzyskie doświadczy w sposób stosunkowo silny skutków procesów starzenia się populacji. Mediana wieku wzrośnie o 13 lat a skorygowany współczynnik obciążenia demograficznego wyniesie 1.79, na terenach miejskich będzie kształtował się nawet na poziomie 1.87 i będzie to najwyższy wynik w kraju. 2 Liczba osób w wieku przed- i poprodukcyjnym, jaka przypada na jedną osobę w wieku produkcyjnym. Wiek produkcyjny określony został jako wiek pomiędzy 18 a 60 lat dla kobiet i 18 a 65 lat dla mężczyzn. Jest to założenie dużo bliższe rozumieniu istoty znaczenia miary współczynnika obciążenia demograficznego. Nauka do momentu uzyskania pełnoletniości jest obowiązkowa, a odsetek pracujących niepełnoletnich jest znikomy. 11
Raport cząstkowy 12 3. 2.3. Migracje ludności województwa świętokrzyskiego w świetle danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. Jako że dane rejestrowe pozwalają jedynie z pewnym przybliżeniem na opis zjawiska mobilności, warto przywołać stosunkowo dawne, ale nadal jedyne w swoim rodzaju dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. w zakresie migracji wewnętrznych. Rachmistrze spisowi pytali wówczas mieszkańców Polski o fakt przybycia do aktualnego miejsca zamieszkania. Pod tym względem województwo świętokrzyskie wydaje się nie wyróżniać na tle pozostałych województw liczba osób, które zmieniły miejsce zamieszkania w okresie 1989-2001 wyrażona na 1000 ludności wynosi 104 i niemal dokładnie odpowiada średniej dla Polski, odbiega też daleko od pierwszego w tym rankingu Mazowsza (497 osób na 1000 ludności) oraz ostatniego Lubuskiego (25 osób na 1000 ludności). Bazując na danych z Narodowego Spisu Powszechnego stwierdzić można, iż, podobnie jak w większości województw, w świętokrzyskim dużo bardziej ruchliwa wydaje się ludność pochodząca ze wsi. Podczas gdy mieszkańcy terenów wiejskich stanowili w 2002 r. 47.6% ogółu ludności tego obszaru, aż 55.6% osób, które zmieniły miejsce zamieszkania mieszkało uprzednio właśnie na wsi. Według danych spisowych z 2002 r. ponad dwie trzecie ludności województwa świętokrzyskiego (67.3%) mieszkało w tej samej miejscowości od urodzenia. Niemal jedna czwarta (23.1%) przybyła do niej przed rokiem 1988 (momentem poprzedniego spisu powszechnego). Pozostałe 8.5% 3 napływało do miejsc obecnego zamieszkania w ciągu dekady lat dziewięćdziesiątych i początku lat dwutysięcznych z rosnącą intensywnością (Rysunek 3.1). Rysunek 3.1. Napływ mieszkańców województwa świętokrzyskiego do miejscowości zamieszkania w latach 1989-2002* (1989=100). 250 200 150 100 50 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 * dla roku 2002 statystyki obejmują jedynie okres 1. stycznia 20. maja. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NSP 2002 (WUS Kielce, on-line). Spadek w roku 2002 jest statystycznym artefaktem, jako że dane spisowe obejmują okres jedynie do momentu krytycznego (20. maja). Poza tym wydaje się, że mobilność ludności była coraz bardziej intensywna. Warto podkreślić, że owa podwyższona ruchliwość wewnętrzna nie była skutkiem 3 Odsetki nie sumują się do 100 z uwagi na fakt, że co do części osób nie udało się ustalić od kiedy zamieszkują w danej miejscowości. 12
Raport cząstkowy 13 procyklicznej wyższej liczby zawieranych małżeństw, co postuluje się w literaturze przedmiotu jako jedną z kluczowych determinant (por. Rysunek 3.2). Rysunek 3.2. Liczba zawieranych małżeństw w województwie świętokrzyskim w latach 1995-2009. 10 000 9 000 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS (dostęp on-line). U początków ubiegłej dekady zauważalny były wyższy napływ mieszkańców do miast, a tendencja ta odwróciła się w roku 1993. Wyższa ruchliwość w miarę upływu czasu pojawiła się zarówno na terenach miejskich jak i wiejskich (Rysunek 3.3). Rysunek 3.3. Napływ mieszkańców województwa świętokrzyskiego do miejscowości zamieszkania w latach 1989-2002* w liczbach absolutnych w rozbiciu na tereny miejskie i wiejskie. 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Miasto Wieś * dla roku 2002 statystyki obejmują jedynie okres 1. stycznia 20. maja. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NSP 2002 (WUS Kielce, on-line). 13
Raport cząstkowy 14 Typowy mieszkaniec województwa, który przybył do miejscowości obecnego zamieszkania to osoba pomiędzy 20 a 40 rokiem życia (w tym wieku było 51.4% migrantów, mediana wieku znajdowała się w przedziale 30-34 lata), przy czym daje się zauważyć różnicę pomiędzy mieszkańcami miast i terenów wiejskich ci pierwsi wykazują się wyższą ruchliwością w nieco starszych grupach wieku (Rysunek 3.4). Rysunek 3.4. Udział poszczególnych grup wiekowych (w %) w napływie do miast i wsi województwa świętokrzyskiego w latach 1989-2002*. 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 0-4 lata 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 Miasto 35-39 40-44 Wieś 45-49 50-54 55-59 60-64 65 lat i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NSP 2002 (WUS Kielce, on-line). Wyższy odsetek migrantów w wieku 15-24 jest najprawdopodobniej wynikiem mobilności edukacyjnej, która jest domeną ośrodków miejskich. Z kolei przewaga starszych dwudziestolatków i trzydziestolatków wśród napływających na tereny wiejskie wiąże się zapewne z procesami dezurbanizacyjnymi oraz z mobilnością małżeńską. Wreszcie, mobilność ludności województwa w dużej mierze warunkowana jest poziomem wykształcenia (który w pewnym stopniu skorelowany jest z wiekiem starsze kohorty wiekowe są słabiej wykształcone). Najwyższy odsetek osób z wykształceniem wyższym (15.4%) obserwujemy wśród ludności powyżej 13 roku życia, która mobilność podjęła stosunkowo niedawno przed spisem (w latach 1996-2002), podczas gdy jedynie 7.4% jest takich osób wśród ludności, która nie zmieniła miejsca zamieszkania w ciągu całego swojego życia (Rysunek 3.5). 14
Raport cząstkowy 15 Rysunek 3.5. Struktura wykształcenia ludności powyżej 13 roku życia ze względu na podjęcie mobilności związanej ze zmianą miejsca zamieszkania i jej moment (1989-2002*). 100% 20,8 23,6 19,7 19,7 80% 33,3 37,0 60% 25,9 29,2 28,5 23,4 40% 20% 22,1 19,6 21,7 18,0 23,0 22,2 23,7 23,2 0% 9,2 7,4 OGÓŁEM Zamieszkała od urodzenia 14,2 11,7 14,3 15,4 Przybyła w latach 1989-2002 Przybyła w latach 1989-1992 Przybyła w latach 1993-1995 Przybyła w latach 1996-2002 Wyższe Policealne Średnie ogólnokształcące Średnie zawodowe Zasadnicze zawodowe Podstawowe ukończone Poniżej podstawowego * dla roku 2002 statystyki obejmują jedynie okres 1. stycznia 20. maja. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NSP 2002 (WUS Kielce, on-line). Spośród zmieniających miejsce zamieszkania w latach 1989-2002 ok. trzy czwarte zamieszkiwało w innej miejscowości województwa świętokrzyskiego. Spośród przybyłych spoza granic regionu najwięcej osób pochodziło z województwa śląskiego (18.7%), mazowieckiego (18.6%) i małopolskiego (12.0%). Na drugim biegunie znalazły się lubuskie (0.9%) i podlaskie (0.7%). Jest to zapewne związane z potencjałem demograficznym województw jak i z bliskością geograficzną (por. Rysunek 3.6). 15
Raport cząstkowy 16 Rysunek 3.6. Odsetek przybyłych do województwa świętokrzyskiego z pozostałych województw w latach 1989-2002*. * dla roku 2002 statystyki obejmują jedynie okres 1. stycznia 20. maja. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NSP 2002 (WUS Kielce, on-line). 2.3.1. Migracje zagraniczne - dane Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. Dane NSP mówią o 786 tys. emigrantów, z czego większość (528 tys.) opuściła Polskę w latach 1989-2001 4. W przypadku województwa świętokrzyskiego można mówić o 18 tys. emigrantów, z czego 9,9 tys. opuściła Polskę po 1989 r. Wskazuje to na umiarkowaną intensywność emigracji na poziomie średniej krajowej (9.3 osoby na 1000 ludności w Świętokrzyskim wobec średniej dla Polski 10.9 osób na 1000 ludności). Zestawiwszy jednak dane dla tzw. migracji powrotnych w tym okresie 5 zauważyć można jednak, że odsetek migrantów powrotnych wśród emigrantów, którzy opuścili województwo świętokrzyskie jest wyższy niż przeciętny dla Polski i wynosi 2.5% wobec 1.7% (Kaczmarczyk, Napierała 2008, por. Tabela 3.1.1). 4 od momentu ostatniego spisu powszechnego. 5 Migrantem powrotnym nazwać można emigranta, który w okresie międzyspisowym w latach 1989-2001 zarówno wyjechał jak i powrócił do Polski. 16
Raport cząstkowy 17 Tabela 3.1.1. Podstawowe statystyki dotyczące emigracji z województwa świętokrzyskiego na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego (stan na 20. maja 2002 r.). Kategoria ludności Liczba osób Odsetek kategorii głównej dla województwa świętokrzyskiego Odsetek kategorii głównej dla Polski Liczba emigrantów 18 046.. w tym: kobiety 9 818 54,4 53,8 w tym: w wieku przedprodukcyjnym 1 611 8,9 11,8 w tym: w wieku produkcyjnym 15 679 86,9 84,0 w tym: w wieku produkcyjnym mobilnym 11 923 66,1 66,4 w tym: w wieku produkcyjnym niemobilnym 3 756 20,8 17,6 w tym: w wieku poprodukcyjnym 717 4,0 4,2 Liczba emigrantów powyżej 12 miesięcy 13 073.. w tym: kobiety 7 296 55,8 54,4 Emigranci z polskim obywatelstwem, którzy wyjechali w latach 1989-2001 9 866.. w tym: przybyli zza granicy w latach 1989-2001 243 2,5 1,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS (dostęp on-line); Kaczmarczyk, Napierała (2008). Wśród wszystkich emigrantów z województwa świętokrzyskiego większość (72,4%) stanowili emigranci długookresowi (przebywający za granicą powyżej roku). W odpływie tym dominowały kobiety (55.0%) i to one częściej pozostawały za granicą powyżej roku (74.3% wobec 70.2% mężczyzn). O ile odsetek kobiet migrujących ze Świętokrzyskiego jest zbliżony do ogólnopolskiego (53.8%) to udział migrantów krótkookresowych (od 2 do 12 miesięcy) jest o ponad 7 pp. wyższy niż dla Polski (20.3%). Ponieważ wyższy odsetek migrantów krótkookresowych notujemy również w Wielkopolsce, Ziemi Lubuskiej oraz na Lubelszczyźnie można podejrzewać, że jest on spowodowany relatywnie wysoką liczbą migrantów sezonowych pracujących w Niemczech. Większość emigrantów z województwa świętokrzyskiego przebywało w momencie spisu za granicą w związku z pracą (por. Rysunek 3.1.1). 17
Raport cząstkowy 18 Rysunek 3.1.1. Przyczyny pobytu za granicą wśród emigrantów z województwa świętokrzyskiego oraz emigrantów z Polski. 100% 80% 25,5 31,2 17,4 24,5 60% 40% 54,8 46,5 60,1 51,1 20% 0% 6,3 4,5 Świętokrzyskie Polska Świętokrzyskie (krótkookresowi) 8,2 7,7 Polska (krótkookresowi) nauka, studia praca sprawy rodzinne inne Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2002, Banku Danych Regionalnych GUS (dostęp online). Motywacja ekonomiczna zaznacza się w przypadku omawianego regionu dużo silniej niż w przypadku ogółu emigrantów z Polski. Kontrast okazuje się jeszcze bardziej wyraźny, jeśli wyodrębnimy z całościowego zasobu emigrantów krótkookresowych trzech na pięciu emigrantów ze Świętokrzyskiego to wyjeżdżający w związku z pracą, dla ogółu Polaków współczynnik ten wynosi blisko połowę. Wzorzec ten pojawia się nawet wówczas, jeśli zdekomponujemy zasób emigrantów ze względu na płeć oraz przyczyny pobytu zagranicą (por. Rysunek 3.1.2). 18
Raport cząstkowy 19 Rysunek 3.1.2. Przyczyny pobytu zagranicą emigrantów z województwa świętokrzyskiego i Polski ze względu na płeć. 100% 80% 31,5 36,7 18,3 24,5 60% 40% 47,9 40,1 63,0 54,3 20% 0% 7,7 5,7 4,7 3,1 Świętokrzyskie (Kobi ety) Polska (Kobiety) Świętokrzyskie (Mężczyźni) Polska (Mężczyźni) nauka, studia praca sprawy rodzinne inne Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2002, Banku Danych Regionalnych GUS (dostęp online). Sprawy rodzinne okazują się być relatywnie ważniejsze w przypadku kobiet niż mężczyzn, co odpowiada znanym wzorcom mobilności, według których kobiety częściej migrują jako kolejne osoby z rodziny. Niemniej jednak podczas gdy w Polsce jest to motywacją 36.7% kobiet, jedynie 31.5% emigrantek ze Świętokrzyskiego przebywa za granicą w związku z tą przyczyną. Warto zauważyć również, że dla wyjeżdżających mieszkańców tego regionu ważniejszym niż przeciętnie dla Polaków jest wyjazd ze względu na naukę i studia. Większość z tych osób przebywało za granicą dłużej niż rok (64% zarówno w przypadku województwa świętokrzyskiego jak i Polski). Podsumowanie: Dane NSP 2002 wskazują na nieobecność w momencie spisu 18 tys. osób pochodzących z województwa świętokrzyskiego. Większość z nich (9.9 tys.) opuściła Polskę po 1989 r. Wskazuje to na umiarkowaną intensywność emigracji (na poziomie średniej krajowej). W odpływie dominują kobiety, stanowią 55% ogółu emigrantów z regionu. Jest to wzorzec ogólnopolski. W przypadku emigrantów z województwa świętokrzyskiego dużo silniej niż przeciętnie dla Polaków zaznacza się motywacja ekonomiczna 63% mężczyzn i 48% kobiet przebywa za granicą w związku z pracą. Są to wartości wyższe od przeciętnych dla Polski o ok. 7 pp. Motywacja ekonomiczna jest dużo silniejsza wśród emigrantów krótkookresowych (od 2 do 12 miesięcy). Większość emigrantów stanowią emigranci długookresowi (72.4% ogółu). 19
Raport cząstkowy 20 2.4. Migracje ludności województwa w świetle danych rejestrowych (1999-2009) 2.4.1. Migracje na pobyt stały Województwo świętokrzyskie jest jednym z tych, którego populacja w ciągu ostatniej dekady skurczyła się znacząco. W przypadku Polski liczba osób zameldowanych na stałe zmniejszyła się o 0.3% w okresie 1999-2009. Niemniej jednak Świętokrzyskie doświadczyło znacznie wyższego ubytku ludności. Wyniósł on dla tego regionu 2.5%, a wyprzedziły go jedynie: Opolszczyzna (4%), Łódzkie (3.6%) i Śląskie (2.8%). W pewnym stopniu zmiana ta dokonała się na skutek naturalnego ruchu ludności 6, niemniej jednak uznać należy, że w 85% odpowiedzialne za nią jest notowane od dziesięciu lat ujemne saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały oraz analogiczne doń bliskie zeru saldo migracji wewnętrznych (por. Rysunek 4.1.1). Rysunek 4.1.1. Wpływ wędrówkowego ruchu ludności na populację regionu. Wielkość populacji w tys. (lewa oś), saldo migracji wewnętrznych (prawa oś) oraz saldo migracji zagranicznych (prawa oś) w województwie świętokrzyskim (1999-2009) wyrażone w przeliczeniu na 1000 ludności. 1 310 0,5 1 300 0,0 1 290-0,5 1 280-1,0 1 270-1,5 1 260-2,0 1 250 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005-2,5 LUDNOŚĆ FAKTYCZNIE ZAMIESZKAŁA SALDO MIGRACJI ZAGRANICZNYCH SALDO MIGRACJI WEWNĘTRZNYCH Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Regionalnych, dostęp on-line. Stało się tak, pomimo że, jak pokazują dane dotyczące migracji na pobyt stały, mieszkańcy Świętokrzyskiego nie wyróżniają się pod względem mobilności na tle pozostałych regionów. 6 Czyli w wyniku procesów umieralności i rozrodczości, które w demografii odróżnia się tym pojęciem od ruchu wędrówkowego ludności (migracji wewnętrznych i zagranicznych). 20