RAPORT KOŃCOWY. Handel zagraniczny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim w latach 2010-2013.

RAPORT KOŃCOWY Handel zagraniczny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim w latach 2010-2013 Zamawiający: Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego Wykonawca: Zachodniopomorska Pracownia Badawcza Marta Rzeczkowska-Owczarek Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1

Handel zagraniczny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim w latach 2010-2013 Opracował zespół pod kierownictwem dr Marty Rzeczkowskiej-Owczarek Konsultacja naukowa oraz opracowanie prognozy handlu zagranicznego: prof. nadzw. dr hab. Bogusław Ślusarczyk dr Władysława Jastrzębska dr inż. Jerzy Słowik Szczecin, wrzesień 2014 r. 2

SPIS TREŚCI 1. WYKAZ SKRÓTÓW... 4 2. WPROWADZENIE... 5 3. STRESZCZENIE... 6 SUMMARY... 11 4. METODOLOGIA BADANIA I ŹRÓDŁA DANYCH... 17 5. HANDEL ZAGRANICZNY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM NA TLE POLSKI I INNYCH WOJEWÓDZTW PODSTAWOWE INFORMACJE... 22 5.1. CHARAKTERYSTYKA EKSPORTU... 29 5.2. CHARAKTERYSTYKA IMPORTU... 95 5.3. SALDO HANDLU ZAGRANICZNEGO... 105 5.4. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE... 138 5.5. CHARAKTERYSTYKA HANDLU PRZYGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE... 141 5.6.1 CHARAKTERYSTYKA HANDLU Z UKRAINĄ... 148 6. PROGNOZY HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM... 157 7. BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM... 162 7.1. ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA... 162 7.2. WIELKOŚĆ I STRUKTURA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH... 184 7.3. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE... 197 8. OCENA DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE... 199 8.1. DZIAŁANIA W ZAKRESIE WSPIERANIA EKSPORTU... 199 8.2. DZIAŁANIA W ZAKRESIE PODNOSZENIA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCYJNEJ... 208 9. PODSUMOWANIE WRAZ Z ANALIZĄ SWOT... 213 10. WNIOSKI I REKOMENDACJE... 218 11. ANEKS... 227 11.1. Case study... 227 11.2. Bibliografia... 237 11.3. Spis tabel... 240 11.4. Spis wykresów... 242 11.5. Spis map... 244 11.6. Spis rysunków... 245 3

1. WYKAZ SKRÓTÓW BDL CAWI COI COIE EFTA GUS IOB IBnGR JST PAIiIZ PKB Bank Danych Lokalnych GUS kwestionariusz ankiety internetowej (Computer Assisted Web Interview) Centrum Obsługi Inwestora Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) Główny Urząd Statystyczny Instytucje otoczenia biznesu Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Jednostka samorządu terytorialnego Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. Produkt Krajowy Brutto PO RPW Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 RARR Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. RPO WP Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego 2007-2013 SSE SSI UE WNP WPHiI Specjalna strefa ekonomiczna wywiad częściowo ustrukturyzowany (Semi-structured Interview) Unia Europejska Wspólnota Niepodległych Państw Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasad i Konsulatów RP 4

2. WPROWADZENIE Handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają znaczącą rolę w tworzeniu regionalnego i krajowego PKB. Rozwój i funkcjonowanie handlu zagranicznego ma zasadniczy wpływ na poziom życia w danym państwie, dzięki niemu i stałej wymianie surowców, kruszców, towarów rolniczych, przemysłowych a także dóbr kooperacyjnych, państwa posiadają odpowiedni i niezbędny zasób produktów potrzebnych dla ich prawidłowego funkcjonowania. Istnieją różne rodzaje współpracy zagranicznej. Wyróżnia się obrót towarowy, w którego skład wchodzą: import, eksport, reeksport towarami a także obrót "niewidzialny" - jest to dochód pochodzący głównie z turystyki, usług transportowych, pocztowych, telekomunikacyjnych, bankowych. Wartość łączna eksportu i importu w ciągu roku składa się na bilans handlowy danego kraju. Handel zagraniczny stwarza możliwość korzystania z wielu rożnych usług, kupowania towarów po konkurencyjnych cenach przy szerokiej skali dostarczonych dóbr dla konsumentów. Badania na potrzeby niniejszego raportu zostały przeprowadzone przez Zachodniopomorską Pracownię Badawczą w okresie czerwiec-sierpień 2014 r. Zakres terytorialny badania objął województwo podkarpackie w skali szczegółowej oraz pozostałe województwa w skali ogólnej w celu dokonania porównań z resztą kraju. Analiza objęła przede wszystkim lata 2010-2013. Celami szczegółowymi były: 1) diagnoza stanu handlu zagranicznego w województwie podkarpackim (eksport, import, saldo); 2) analiza eksportu w województwie podkarpackim na tle innych województw oraz kraju; 3) charakterystyka eksportu w województwie podkarpackim (struktura towarowa, branżowa, geograficzna - kierunki eksportu), w tym w układzie podregionów NUTS 3 i powiatów NUTS 4; 4) przedstawienie grupy najważniejszych produktów eksportowych produkowanych na terenie województwa podkarpackiego; 5) przedstawienie listy 200 największych eksporterów w województwie podkarpackim; 6) charakterystyka importu w województwie podkarpackim (struktura towarowa, branżowa, struktura geograficzna, źródła importu); 7) intensywność międzynarodowych powiązań handlowych przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie województwa podkarpackiego w porównaniu do innych województw; 8) określenie wielkości, pochodzenia, struktury (kapitałowej oraz greenfield/brownfield), rozmieszczenia przestrzennego w województwie bezpośrednich inwestycji zagranicznych; 9) wartość i struktura współpracy firm z województwa z Ukrainą; 10) znaczenie handlu przygranicznego województwa podkarpackiego z Ukrainą; 11) ocena działań realizowanych przez samorząd województwa i inne instytucje/podmioty oraz ich efektów w podniesieniu atrakcyjności inwestycyjnej województwa, przyciągania inwestorów zagranicznych; 12) sformułowanie wniosków i rekomendacji dla Zarządu Województwa w zakresie zintensyfikowania działalności eksportowej przedsiębiorstw oraz poprawy atrakcyjności inwestycyjnej Podkarpackiego. 5

3. STRESZCZENIE Badania na potrzeby niniejszego raportu zostały przeprowadzone przez Zachodniopomorską Pracownię Badawczą w okresie czerwiec-sierpień 2014 r. Zakres terytorialny badania objął województwo podkarpackie w skali szczegółowej oraz pozostałe województwa w skali ogólnej w celu dokonania porównań z resztą kraju. Analiza objęła przede wszystkim lata 2010-2013. Celami szczegółowymi były m.in.: diagnoza stanu handlu zagranicznego w województwie podkarpackim (eksport, import, saldo), analiza eksportu województwa podkarpackiego na tle innych województw oraz kraju, charakterystyka eksportu i importu w województwie podkarpackim, określenie wielkości, pochodzenia, struktury (kapitałowej oraz greenfield/brownfield), a także rozmieszczenia przestrzennego w województwie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W ramach badania zastosowano przede wszystkim analizę danych zastanych, a główne źródła informacji stanowiły dane pochodzące z Izby Celnej w Warszawie oraz Głównego Urzędu Statystycznego. Poza analizą desk research, w badaniu wykorzystano technikę CAWI, SSI, wywiady pogłębione oraz wywiady eksperckie, analizę taksonomiczną, benchmarking, panel ekspertów, prognozowanie heurystyczne. PODKARPACKIE NA TLE POZOSTAŁYCH WOJEWÓDZTW W latach 2010-2013 wartość polskiego eksportu wyraźnie rosła, podobnie było w województwie podkarpackim, które w roku 2013 wygenerowało wartość eksportu rzędu 19 152 mln złotych. W roku 2013, województwo plasowało się na 8. miejscu pod tym względem (udział w wysokości 3,2%), wyprzedzając pozostałe województwa Polski Wschodniej. Niezmiennie od roku 2010, największy udział w eksporcie krajowym mają województwa: mazowieckie, śląskie, dolnośląskie i wielkopolskie. Natomiast pod względem wartości importu województwo podkarpackie zajęło miejsce 9., importując towary na poziomie ponad 14 mld zł (2013 r.). Czołówka importerów jest podobna jak przy eksporcie, najmniej importują przedsiębiorcy z województw Polski Wschodniej. Udział podkarpackiego w generowaniu krajowego importu wyniósł 2,4%, a liderem w tej kategorii jest również województwo mazowieckie, którego udział w krajowym imporcie przekracza 30%. Eksport w przeliczeniu na jednego mieszkańca podkarpackiego jest niższy niż średnia w kraju, zapewniając województwu 9. miejsce. Najwyższą wartość eksportu per capita, bliską 24 tys. zł, generuje województwo dolnośląskie. Wartość importu per capita, z kwotą 6 551 zł, plasuje województwo podkarpackie w rankingu regionów jeszcze niżej. Liczba importerów w podkarpackim w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców daje województwu 13. miejsce w kraju, zaś eksporterów 11. Liczba podmiotów gospodarki narodowej w województwie podkarpackim również plasuje województwo poniżej średniej dla kraju. Jednak już udział eksporterów w tych podmiotach ogółem jest korzystny i wynosi 1,2%. Liczba importerów, jak i eksporterów z kapitałem zagranicznym, zapewnia województwu podkarpackiemu 12. miejsce w kraju i stanowi tak w pierwszym, jak i drugim przypadku 2% takich podmiotów w kraju. Województwo stosunkowo słabo uczestniczy w generowaniu krajowej wymiany handlowej z zagranicą, jednak porównując rok 2010 do 2013 zauważamy wzrost ich wartości. EKSPORT Analiza eksportu do krajów kluczowych dla województwa pokazuje udział na poziomie 3,0% w eksporcie krajowym do Niemiec, ale już w eksporcie do Stanów Zjednoczonych województwo podkarpackie jest liderem, z udziałem przekraczającym 25,5%. W skali całego kraju udział 6

podkarpackiego eksportu zaznacza się najwyraźniej w grupie pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,43%. Największą siłą eksportową w latach 2010-2013 charakteryzowało się miasto Rzeszów, a w dalszej kolejności powiaty mielecki, stalowowolski i rzeszowski. Te cztery regiony generowały 54% eksportu województwa podkarpackiego. Najmniejszą siłą eksportową dysponują powiaty leski i lubaczowski. Niemal we wszystkich powiatach województwa podkarpackiego zaobserwować można systematyczny wzrost wartości eksportu w latach 2010-2013. Jedynie w dwóch powiatach wartość ta spadła (w powiecie dębickim i łańcuckim). W badanym okresie, znacznym wahaniom podlegał eksport do krajów spoza UE. W powiecie brzozowskim w 2011 r. wartość eksportu wzrosła o 37% w porównaniu do roku 2010, po czym w 2012 spadła o 42%, by w kolejnym roku wzrosnąć, tym razem o 8%. Duże wahania wartości eksportu następowały również w powiecie bieszczadzkim, zaś pozostałe powiaty cechował stały i dynamiczny wzrost wartości eksportu do krajów spoza UE (od kilkudziesięciu do kilkuset procent). Podkarpacki eksport w latach 2010-2013 był zdominowany przez cztery grupy towarowe, które generowały ponad 3/4 wartości eksportu: maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych. Największa wartość eksportu w całym analizowanym okresie była generowana przez sprzedaż produktów z grupy reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części i była dwa razy wyższa od wartości eksportu produktów znajdujących się na drugiej pozycji - pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria. Kluczowe dla najwięcej eksportującego miasta Rzeszów (jak i powiatu rzeszowskiego) są towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne Województwo podkarpackie eksportowało towary do wielu krajów świata i co roku widoczna była ekspansja w tym zakresie, gdyż ich liczba systematycznie rosła, od 148 w 2010 r. poprzez 155 w 2011 i 159 w 2012, do 162 krajów w 2013 r. Czynniki ograniczające potencjał eksportowy można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Wśród tych pierwszych znajdują się m.in. słaba dostępność komunikacyjna oraz niedostateczny stan techniczny infrastruktury drogowej i kolejowej, niski i wewnętrznie zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych podregionów NUTS 3, niski potencjał i brak przygotowania przedsiębiorstw sektora MSP do prowadzania sprzedaży zagranicznej. Przykładowe czynniki zewnętrzne to niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, problemy ze znajdowaniem wiarygodnych partnerów biznesowych za granicą, wysokie koszty dostosowania do wymogów rynków zagranicznych, w tym koszty otrzymania certyfikatów jakości i pozwoleń. Głównymi atutami województwa, mogącymi sprzyjać działalności eksportowej, są np. rozwijający się przemysł lotniczy, silnie rozwinięty przemysł farmaceutyczny, informatyczny i spożywczy, duże połacie lasów (czyniące województwo istotnym dostawcą drewna), wyższe niż w większości województw nakłady na działalność badawczo-rozwojową w sektorze przedsiębiorstw (5. miejsce w kraju z kwotą 460,4 mln zł w roku 2012). 7

W pierwszej dziesiątce największych eksporterów województwa w roku 2013 znalazły się: Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., MTU Aero Engines Sp. z o.o., Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL- Rzeszów S.A., Uniwheels Production, Federal-Mogul Gorzyce, Borgwarner Sp. z o. o., Kirchoff Polska, Hamilton Sundstrands Poland Sp. z o.o, Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL SANOK S.A. i Thoni Alutec Sp. z o.o. Biorąc pod uwagę rozmieszczenie przestrzenne największych eksporterów roku 2013 liderami są Mielec oraz Rzeszów. W toku badania wyszczególniono perspektywiczne branże dla eksportu, są to: przemył rolnospożywczy i rolnictwo ekologiczne, przemysł lotniczy, przemysł maszynowy, branża chemiczna i farmaceutyczna, przemysł gumowy, przemysł drzewny i meblarski, przemysł IT/ICT i turystyka. IMPORT Kluczowe znaczenie w działalności importowej województwa podkarpackiego mają kraje UE. Krajem generującym najwyższą wartość importu, w latach 2010-2013, były Niemcy. Na kolejnych miejscach znalazły się państwa spoza Unii Europejskiej - Stany Zjednoczone oraz Chiny. W roku 2013, pod względem importu, na tle województwa znacząco wyróżniały się miasto Rzeszów oraz powiat rzeszowski jako jedyne wygenerowały wartość importu przekraczającą 2 mld złotych. Wartość importu rosła niemal we wszystkich grupach towarowych. Największą dynamiką wzrostu cechowała się wartość zakupu broni i amunicji, pereł naturalnych lub hodowlanych, dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków, kamieni szlachetnych lub półszlachetnych oraz gotowych artykułów spożywczych. Województwo importowało towary z wielu krajów świata i co roku ich liczba wzrastała. Podkarpackie raczej w niewielkim stopniu partycypowało w imporcie krajowym. W największym stopniu region uczestniczył w imporcie drewna i wyrobów z drewna (8,1%). W czołówce państw, z którymi podkarpaccy przedsiębiorcy utrzymują współpracę importową (biorąc pod uwagę sumaryczną wartość importu w badanym okresie) znajdą się: Niemcy, USA, Ukraina, Francja, Czechy, Słowacja, Włochy, Chiny, Holandia i Belgia. SALDO I HANDEL WEWNĄTRZGAŁĘZIOWY Województwo osiągnęło dodatni wynik w wymianie z zagranicą, tym samym lokując się na 3. miejscu w rankingu województw. Nadwyżka wyniosła 6,6 mld zł. Jednostki terytorialne cechujące się deficytem w handlu zagranicznym utrzymywały ujemny wynik we wszystkich analizowanych latach, a te osiągające nadwyżkę w bilansie handlowym z zagranicą, wykazywały dodatnie saldo w kolejnych latach. Analiza wielkości handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim, wskazuje jego duże znaczenie dla gospodarki regionu. Szczególnie dużą wartość nominalną mają towary zakwalifikowane do grup maszyny i urządzenia mechaniczne, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych. W niektórych grupach cały, bądź niemal cały, handel ma charakter wewnątrzgałęziowy. Taka sytuacja dotyczy artykułów z żeliwa lub stali, a także mięsa i podrobów jadalnych, pozostałych konfekcjonowanych artykułów włókienniczych. HANDEL PRZYGRANICZNY Szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę Unii Europejskiej w 2013 r. wyniosła 8,2 mld zł, natomiast wydatki poniesione za granicą przez Polaków, w tym okresie, wyniosły 698,4 mln zł. Wydatki poniesione w Polsce przez 8

cudzoziemców, przekraczających granicę w województwie podkarpackim w 2013 r., stanowiły 11,9% w porównaniu z wartością sprzedaży na eksport podmiotów z tego województwa. Najwięcej cudzoziemcy wydali na zakup towarów i usług w odległości do 30 km od granicy. Zdecydowana większość osób wyjeżdża za granicę i powraca do kraju w ciągu dnia. Średnio jeden cudzoziemiec przekraczający granicę polsko-ukraińską na terenie województwa podkarpackiego wydał w 2013 r. 620,17 zł. ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA Województwo podkarpackie osiągnęło niskie pozycje w polskim rankingu w kontekście wybranych czynników (według badań Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową). Zdecydowanie przoduje ono pod względem bezpieczeństwa powszechnego, korzystna sytuacja ma miejsce także w odniesieniu do zasobów i kosztów pracy. Najsłabiej natomiast wypadło w kategorii dostępności transportowej, nisko oceniono także aktywność województwa wobec inwestorów. Syntetyczny wskaźnik atrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego najniższy był w roku 2011, w kolejnych latach nastąpiła niewielka poprawa, nie zmieniając jednak pozycji Podkarpackiego w rankingu 16 województw. Na poziomie podregionów, IBnGR oceniał atrakcyjność w trzech kategoriach: atrakcyjności dla działalności przemysłowej, usługowej oraz dla działalności zaawansowanej technologicznie. Jeżeli chodzi o działalność przemysłową to wysoki wskaźnik wystąpił w podregionach tarnobrzeskim i rzeszowskim, choć żaden z podregionów województwa nie znalazł się wśród tych o najwyższym stopniu atrakcyjności. Najbardziej atrakcyjnymi, zdaniem ekspertów SGH, powiatami województwa podkarpackiego są przede wszystkim powiaty: grodzkie (Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg), stalowowolski (zwłaszcza dla sekcji G handel i naprawy); tarnobrzeski; kolbuszowski (zwłaszcza dla sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna); leski (zwłaszcza dla sekcji I turystyka i gastronomia). Wśród mocnych stron województwa wskazuje się m.in. zasoby pracy, infrastrukturę społeczną, innowacyjność oraz nakłady inwestycyjne, zaś wśród słabych stron infrastrukturę techniczną, rynek, administrację i produktywność pracy. INWESTYCJE ZAGRANICZNE Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym plasuje podkarpackie na 12. miejscu w kraju. Znacznie lepiej, bo z 9. Pozycją, wypada w rankingu liczby pracujących. Nakłady na nowe środki trwałe w wartościach bezwzględnych są zbliżone do poziomu osiąganego w województwie zachodniopomorskim, mimo że kapitał zarówno podstawowy, jak i zagraniczny w zachodniopomorskim jest dwa razy wyższy. Struktura kapitału podstawowego wskazuje na relatywnie większe w porównaniu do pozostałych województw znaczenie kapitału zagranicznego w finansowaniu podmiotów. Jego udział przekracza 92%, przy najwyższym w kraju równym 96,4%. Największa liczba pracujących, ponad 78%, skoncentrowana była w podmiotach dużych, zatrudniających co najmniej 250 osób. Podobna zależność dotyczyła też innych województw, przy czym średnia dla kraju wyniosła 71%. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim w 2012 r., która dała zatrudnienie 38 331 osobom, wyniosła 427. W 2012 r. w województwie najwyższą wartość kapitału bliską 600 mln zł, zaangażowały Niemcy. Duże znaczenie w finansowaniu podkarpackich podmiotów ma też Francja. W niewielkim stopniu, w porównaniu do innych województw, w inwestycjach bezpośrednich uczestniczy Hiszpania. Wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego w 2010 r. 9

wyniosła 161 mln euro i uplasowała województwo na miejscu 9. Zdecydowana liczba największych firm zagranicznych w województwie, to przedsiębiorstwa z sektora przemysłowego. Największa liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym cechowała podregion rzeszowski, następnie tarnobrzeski. W 2011 niekwestionowanym liderem było miasto Rzeszów, które dwukrotnie przewyższało liczbą tych podmiotów powiat znajdujący się na drugiej pozycji tj. powiat mielecki. W Rzeszowie funkcjonują takie przedsiębiorstwa jak: Zelmer S.A. GK, ICN Polfa Rzeszów S.A., Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. czy Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów. Największy wzrost w zakresie liczby zagranicznych inwestorów odnotowało m. Przemyśl w roku 2011 było ich 33, natomiast w roku 2012 już 45. Pod względem kapitału zagranicznego przypadającego na 1 mieszkańca powiatu liderem był powiat mielecki, gdzie wartość ta zarówno w roku 2011 wynosiła prawie 6 tys. złotych, natomiast rok później wzrosła do prawie 6,8 tys. złotych. DZIAŁANIA PROEKSPORTOWE Województwo podkarpackie dysponuje bogatym wachlarzem działań i instrumentów, ukierunkowanych na rozwój eksportu. W województwie funkcjonują instytucje otoczenia biznesu (izby gospodarcze, stowarzyszenia, inkubatory przedsiębiorczości), oferujące przedsiębiorcom wsparcie m.in. w postaci szkoleń, usług informacyjnych i doradczych. Na dużą uwagę zasługują klastry branżowe, a wśród nich wizytówka województwa Dolina Lotnicza, skupiająca 80 przedsiębiorstw przemysłu lotniczego oraz otoczenia naukowo-badawczego. Poza tym funkcjonuje Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej, Wschodni Klaster Informatyczny, Stowarzyszenie KOM-CAST, Klaster Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych POLIGEN oraz Klaster Spawalniczy KLASTAL. Instytucją, której działalność opiera się stricte na rozwoju działalności eksportu, jest Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów, które zlokalizowane jest w Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego S.A. COIE świadczy przedsiębiorcom bezpłatne usługi o charakterze informacyjnym w zakresie prowadzenia działalności eksportowej (usługa pro-eksport) i inwestycyjnej poza granicami kraju (usługa pro-biz). Podkarpaccy przedsiębiorcy mogą ubiegać się o środki finansowe w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013, Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, a także Funduszu Promocji Lokalnego Eksportu. Biorąc pod uwagę dostępne instrumenty wsparcia oraz potrzeby eksporterów, na temat których informacje można znaleźć w opracowaniach tematycznych, należy stwierdzić, że zakres oferowanego wsparcia odpowiada zgłaszanym potrzebom. DZIAŁANIA PROINWESTYCYJNE Dostępnością ofert inwestycyjnych w województwie podkarpackim administruje, podobnie jak w innych regionach, Centrum Obsługi Inwestorów. Na dzień 17 marca 2014 r. w bazie ofert inwestycyjnych Centrum Obsługi Inwestora województwa podkarpackiego znajdowały się 333 oferty (w tym 284 oferty typu greenfield oraz 49 ofert typu brownfield). W ramach instrumentów ukierunkowanych proinwestycyjnie województwo podkarpackie, jako jedno z pięciu województw, uczestniczy w działaniach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonują 2 specjalne strefy ekonomiczne: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro Park Mielec oraz Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK WISŁOSAN. Ponadto, tak jak pozostałe województwa, Podkarpackie ma możliwość korzystania z pomocy zagranicznych Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji oraz Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. 10

SUMMARY The research for the purpose of this report was conducted by the West Pomeranian Research Company during the period from June to August 2014. The territorial scope of the research covered the Subcarpathian Province at a detailed scale as well as the other provinces at an overall scale - in order to compare the analysed region with the rest of the country. The study mainly covered the years 2010-2013. Its specific objectives included: the diagnosis of the foreign trade in the Subcarpathian Province (export, import, balance), the analysis of its exports compared with other provinces and the country as a whole, the characterisation of its exports and imports, description of the size, origin, structure (capital as well as greenfield/brownfield) and spatial distribution of the foreign direct investments in the Province. The research was primarily based on secondary data analysis and the data was collected mainly from the Customs Chamber in Warsaw and the Central Statistical Office. Apart from desk research, the study was carried out with the use of such research methods as: CAWI, SSI, in-depth interviews, expert interviews, taxonomic analysis, benchmarking, expert panel and heuristic forecasting. THE SUBCARPATHIAN PROVINCE COMPARED WITH THE OTHER PROVINCES In the years 2010-2013, the value of Polish exports experienced a distinct rise. The same happened in the Subcarpathian Province, which in 2013 generated an export value of PLN 19,152 million. In 2013 the Province ranked 8th in this respect (share of 3.2%) and was ahead of the other provinces in Eastern Poland. Since 2010 the following provinces has invariably had the biggest share in Polish exports: Masovian, Silesian, Lower Silesian and Greater Poland. In terms of import value the Subcarpathian Province does not rank lower than 9th either, importing goods worth PLN 14 billion (in 2013). The top of the importer ranking is owned by the same provinces, which rank highest with regard to export. Only the Lower Silesian Province experienced a slight movement in hierarchy and ranks fifth on this list. The provinces of Eastern Poland show the lowest level of involvement in imports. The share of Subcarpathian Province in generating Polish imports was 2,4%. The Masovian Province holds lead in this category as well and its share in Polish imports exceeds 30%. Export per capita in the Subcarpathian Province is lower than national average, making the region rank 9th. The highest export value per capita, which nearly amounts to PLN 24 thousand, is generated by the Lower Silesian Province. The value of import per capita in the Subcarpathian Province, which stands at PLN 6 551, makes it come even lower in the ranking. The number of importers in the Subcarpathian Province per 10 thousand inhabitants allows the region to rank 13th in the country and in terms of the number of exporters 11th. The Province ranks lower than national average also with respect to the number of national economic entities. However, the share of exporters in those entities can be perceived as favourable, amounting to 1.2%. The number of importers as well as the number of exporters with foreign capital make the Subcarpathian Province rank 12th in Poland and in both cases they constitute 2% of such entities in the country. The region is not particularly involved in generating Poland s foreign trade exchange; yet, comparing the value of foreign trade exchange of the Subcarpathian Province in 2010 with its value in 2013, one could notice that it did increase. 11

EXPORT The analysis of the Subcarpathian Province s exports to key countries shows that its share in national exports to Germany stands at 3.0%; yet, in terms of exports to the United States, the Subcarpathian Province holds the lead with a share exceeding 25.5%. The region is primarily involved in exporting vehicles, aircraft, vessels and associated transport equipment, which accounts for 5.43% of the national exports. In the years 2010-2013 the major exporter in the Province was the city of Rzeszów, followed by the Mielec, Stalowa Wola and Rzeszów counties. Those four counties generated 54% of the Subcarpathian Province s exports. The counties of Lesko and Lubaczów have the lowest export potential in the region. Almost all counties of the Subcarpathian Province showed a systematic increase in export value in the years 2010-2013 except for Dębica and Łańcut counties, which experienced a fall. The value of export to non-eu countries varied greatly within the analysed period. In Brzozów County it rose by 37% in 2011 compared with 2010, then in 2012 it fell by 42% and in 2013 it increased again, this time by 8%. The Bieszczady County s exports proved similarly unstable; however, the other counties showed a constant and dynamic increase in value of export to non-eu countries, ranging from several dozen to several hundred percent. In the years 2010-2013 the exports of the Subcarpathian Province were dominated by four product groups, which accounted for over 3/4 of the overall export value: - machinery and mechanical appliances; electrical equipment and parts thereof; sound recorders and reproducers, television image and sound recorders and reproducers, and parts and accessories of such articles; - vehicles, aircraft, vessels and associated transport equipment; - plastics and articles thereof; rubber and articles thereof; - base metals and articles of base metals. The highest export value within the whole analysed period was generated by the products classified under nuclear reactors, boilers, machinery and mechanical appliances and parts thereof and it was twice as high as the export value of products ranking second vehicles other than railway or tramway rolling stock, and parts and accessories thereof. Machinery and mechanical appliances constitute the key export products of the Province s export leader the city of Rzeszów (as well as of the Rzeszów County) The Subcarpathian Province exported goods to several countries all over the world and its expansion was ongoing as the number of the countries grew systematically, from 148 in 2010, through 155 in 2011 and 159 in 2012, to 162 countries in 2013. The factors negatively affecting export potential can be divided into internal and external ones. The first group encompasses such inhibitors as poor accessibility, inadequate technical state of the road and rail infrastructure, low and varying levels of economic development among the NUTS III subregions, low potential and the SME s lack of preparation to trade cross-border. The external factors include unfavourable business environment, difficulties in finding credible foreign business partners and high costs of adjustment to the foreign markets requirements (e.g. costs resulting from obtaining quality certificates and permits). The main advantages of the Province, which could positively affect its exports, are among others its growing aviation industry, well-developed pharmaceutical, IT and food industries, large tracts of 12

woodland, which make the region an important timber supplier, and higher than in most other provinces outlays on research and development activity in the enterprise sector (5th rank in the country with the amount of PLN 460.4 million in 2012). The 2013 top ten exporters of the Subcarpathian Province included: Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. (Polish Aviation Works), MTU Aero Engines Sp. z o.o., Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL- Rzeszów S.A. (transport equipment factory), Uniwheels Production, Federal-Mogul Gorzyce, Borgwarner Sp. z o. o., Kirchoff Polska, Hamilton Sundstrands Poland Sp. z o.o, Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL SANOK S.A. (rubber industry factory) and Thoni Alutec Sp. z o.o. Taking into account the spatial distribution, the 2013 leading exporters were Mielec and Rzeszów. During the course of the research it was possible to specify the industries which may prove beneficial to the development of the Province s exports. They include: agri-food industry and organic farming, aviation, machine, chemical, pharmaceutical, rubber, woodworking and furniture, IT/ICT industries and tourism. IMPORT The EU countries are crucial to the imports of the Subcarpathian Province. In the years 2010-2013 Germany was the import source, which generated the highest import value. It was followed by the United States and China. In 2013 the city of Rzeszów and the Rzeszów County performed particularly well in terms of imports comparing to the Province as a whole they were the only ones to generate import value exceeding PLN 2 billion. The value of import rose in almost all product groups. The most dynamic growth was seen in the following groups: arms and munitions, natural and cultured pearls, works of art, collectors items or antiques, precious or semi-precious stones and ready-to-eat food. The region imported goods from several countries all over the world and their number increased every year. The Subcarpathian Province partakes in the country s imports only to a small extent. It has the biggest share in importing timber and timber products (8.1%). Among the top ten countries, which cooperate with the Subcarpathian entrepreneurs in terms of import (taking into account the total value of import in 2010-2013), are: Germany, the USA, Ukraine, France, the Czech Republic, Slovakia, Italy, China, Slovakia, Italy, Netherlands and Belgium. BALANCE AND THE INTRA-INDUSTRY TRADE The Subcarpathian Province achieved positive results in foreign exchange, ranking 3rd among the other provinces, with a surplus of PLN 6.6 billion. Those territorial units, which typically had deficit, maintained negative results during the whole analysed period while those obtaining foreign trade surpluses showed a positive balance in the following years. The analysis of the intra-industry trade in the Subcarpathian Province indicated that it is of considerable significance to the region s economy. Products classified under machinery and mechanical appliances as well as base metals and products of base metals have exceptionally high nominal value. Some groups are entirely or almost entirely based on the intra-industry trade. This concerns products from iron and steel as well as meats and edible meat offal and other textile madeup articles. 13

BORDER TRADE The estimated value of products and services bought in Poland by foreigners crossing the EU external border amounted to PLN 8.2 billion in 2013 while the expenses incurred by Polish people abroad in the same year came to PLN 698.4 million. The expenditure made in Poland by foreigners crossing the border in the Subcarpathian Province in 2013 made up 11.9% comparing with the export value generated by business entities from the Province. The foreigners spent the most money buying goods and services within 30 km from the border. The vast majority of people enter and leave Poland within one day. In 2013 every foreigner crossing the Polish-Ukrainian border in the Subcarpathian Province spent on average PLN 620.17. INVESTMENT ATTRACTIVENESS The Subcarpathian Province ranked low in Poland in terms of selected factors (according to the research conducted by the Gdańsk Institute for Market Economics - IBnGR). It clearly holds the lead with respect to common security. Moreover, its labour resources and costs can also be perceived as favourable. The biggest disadvantage of the Province is poor transport accessibility. The region s activity with regard to investors was rated low as well. The synthetic investment attractiveness index of the Subcarpathian Province performed poorly in 2011 but it improved in the following years, not affecting, however, the region s rank among the other provinces. At the subregional level the IBnGR assessed the region s attractiveness concentrating on three areas of activity: industrial activity, services activity and technologically advanced activity. The Tarnobrzeg and Rzeszów subregions had a high index in terms of the industrial activity but neither of the Province s subregions was among the highest-rated. According to the experts from the Warsaw School of Economics (SGH), the following Subcarpathian counties can be viewed as the most attractive: townships (Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg); Stalowa Wola County (mainly section G - trade and repairs); Tarnobrzeg County; Kolbuszowa County (mainly section M professional, scientific and technical activities); Lesko County (mainly section I tourism and catering). The region s advantages include among others labour resources, social infrastructure, innovativeness and investment outlays and its disadvantages are technical infrastructure, market, administration and labour productivity. FOREIGN INVESTMENTS The number of entities with foreign capital makes the Subcarpathian Province rank 12th in Poland but it performs much better (9th) in terms of the number of persons employed. New fixed capital formation in absolute terms is similar to the one of the West Pomeranian Province although both the share and foreign capitals in this region are twice as high as in the Subcarpathian Province. The analysis of the share capital structure indicates that, comparing with other provinces, the foreign capital has a relatively greater significance for the funding of entities: its share exceeds 92% while the national highest equals 96.4%. The greatest number of persons, over 78%, was employed in large entities with at least 250 employees. A similar correlation was also observed in other provinces and the national average stood at 71%. In 2012 there were 427 entities with foreign capital in the Subcarpathian Province, which provided employment for 38 331 people. The largest capital (nearly PLN 600 million) was invested by Germany. The Subcarpathian entities are also significantly financed 14

by France while Spain s participation in direct investments, in comparison to other provinces, is quite limited. In 2012 the value of foreign direct investment flows to the Subcarpathian Province reached EUR 161 million, which made the region rank 9th. The vast majority of the largest foreign enterprises in the Province belong to the industry sector. The greatest number of entities with foreign capital were located in the Rzeszów subregion, followed by the Tarnobrzeg subregion. In 2011 the city of Rzeszów was an undisputed leader, with a number of entities that was double the number of entities registered in the Mielec County, which ranked second in this respect. There are several enterprises operating in Rzeszów such as: Zelmer S.A. GK, ICN Polfa Rzeszów S.A., Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. (metallurgical plant) and Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów. The highest increase in the number of foreign investors was observed in the city of Przemyśl from 33 in 2011 to 45 in 2012. Taking into consideration the value of foreign capital per capita, the Mielec County held the lead with foreign capital in the amount of PLN 6 thousand, which one year later rose to PLN 6.8 thousand. PRO-EXPORT ACTIVITIES There is a wide range of activities and instruments in the Subcarpathian Province used to foster export development. There are also several business environment institutions (BEIs: chambers of commerce, associations, business incubator centres), which aim at supporting entrepreneurs by providing training as well as information and advisory services. One should pay particular attention to the existing industry clusters, especially to the Province s business card the Aviation Valley which brings together 80 aviation industry as well as scientific and research enterprises. There are various clusters operating within the Subcarpathian Province such as the Subcarpathian Renewable Energy Cluster, the ICT Eastern Cluster, the COM-CAST Association, the Plastics Processing Cluster POLIGEN and the Welding Cluster KLASTAL. One of the institutions which strictly focus on supporting export development is the Investors and Exporters Service Centre (COIE) operating within the Rzeszów Agency for Regional Development. COIE provides entrepreneurs with free information services with regard to exports (pro-export services) and foreign investments (pro-biz services). Subcarpathian entrepreneurs may apply for financial resources within the Regional Operational Programme for the Subcarpathian Province 2007-2013, the Operational Programme Development of Eastern Poland and the Local Export Promotion Fund. Taking into consideration the available support instruments as well as the expectations of the exporters (information on which can be found in thematic papers), one can come to the conclusion that the support provided within the Subcarpathian Province meets the needs expressed by the concerned parties. PRO-INVESTMENT ACTIVITIES The Investor Service Centre is the institution responsible for managing the availability of investment offers in the Subcarpathian Province (as is the case with the other provinces). As of 17 March 2014, there were 333 offers in the investment offer database of the Subcarpathian Investor Service Centre 15

(including 284 greenfield and 49 brownfield offers). One of the pro-investment instruments used by the Subcarpathian Province (and four other provinces) consists in taking part in the activities of the Operational Programme Development of Eastern Poland. There are two special economic zones within the region the Special Economic Zone Euro-Park Mielec and Tarnobrzeg Special Economic Zone Euro-Park Wisłosan. Furthermore, the Subcarpathian Province (and all the other provinces) has the opportunity to use the assistance of the foreign Trade and Investment Promotion Sections and the Polish Information and Foreign Investment Agency. 16

4. METODOLOGIA BADANIA I ŹRÓDŁA DANYCH Kompleksowość zagadnienia, którego dotyczyło badanie, wymagała zastosowania zarówno ilościowych, jak i jakościowych metod badawczych. Dane pozyskane w toku badań ilościowych, umożliwiły przede wszystkim realizację metody kartograficznej oraz analizy porównawczej. Mnogość źródeł danych, a czasem brak możliwości ich porównania, wymagał z kolei podjęcia działań o charakterze jakościowym, które pozwoliły po pierwsze na konfrontację pozyskanych danych zastanych, a po drugie na ich uzupełnienie o informacje niedostępne w formie gotowych ekspertyz i opracowań, których źródłem są osoby na co dzień zajmujące się tematyką handlu zagranicznego i rozwoju gospodarczego regionu. Obok analizy badań jakościowych i ilościowych, uwzględniony został dorobek teoretyczny i empiryczny ekonomii, poprzez zaangażowanie niezależnych od zespołu badawczego oraz Zamawiającego ekspertów. Takie podejście pozwala na zachowanie triangulacji źródeł danych oraz metod i technik badawczych, a także na uchwycenie perspektyw uczestników procesów związanych z handlem zagranicznym oraz inwestowaniem, tj.: eksporterów/importerów działających na terenie województwa czyli podmiotów kluczowych z punktu widzenia handlu zagranicznego odbywającego się w województwie, inwestorów zagranicznych decydujących się na lokowanie inwestycji w podkarpackim, przedstawicieli JST podmiotów mających pośredni wpływ na działania podejmowane przez obie wyżej wskazane grupy, przedstawicieli innych podmiotów, działających na rzecz rozwoju eksportu oraz podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej. Poniżej przedstawiono syntetyczny opis metod i technik zbierania i analizy danych wykorzystanych w celu realizacji niniejszego badania. Analiza desk research Metoda badań społecznych, która zakłada szczegółową analizę istniejących już i dostępnych danych. Badanie to nie jest zatem związane z pozyskiwaniem nowych informacji, a jedynie scalaniem, przetworzeniem i analizą danych rozproszonych dotychczas wśród rozmaitych źródeł. Analiza desk research była prowadzona na każdym etapie badania. Kluczowym źródłem analizy były dane pochodzące z Izby Celnej w Warszawie, oparte na nomenklaturze scalonej (CN), dotyczące importu i eksportu, z uwzględnieniem podziału na województwa (dane dla województwa podkarpackiego z podziałem na NUTS 3 i NUTS 4), partnerów handlowych i przedmiot wymiany, a także dane Banku Danych Lokalnych oraz Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. Należy zaznaczyć, że większość zamieszczonych w niniejszym raporcie danych, została opracowana na podstawie materiałów pozyskanych z Izby Celnej w Warszawie w czerwcu 2014 roku (co wynikało z terminu realizacji zlecenia), gdy zestawienia przygotowywane przez tę instytucję za 2013 r. 17

nie były jeszcze kompletne (były dostępne tylko dane wstępne). W toku konsultacji z Zamawiającym, które miały miejsce po przekazaniu wstępnej wersji raportu z badania, w sierpniu 2014 r. (gdy Izba Celna dysponowała już danymi pełnymi) dokonano aktualizacji części danych za rok 2013, związanych z pozycją podkarpackiego na tle innych województw. Wykresy (nr: 4., 5., 6., 7., 8., 14., 24., 25.), tabele (nr: 3., 8., 14), rysunki (nr: 1.) oraz mapy (nr: 1., 9.) zawierające dane uaktualnione, zostały opatrzone odpowiednim podpisem. Pozostałe wykorzystane źródła to dane pochodzące z Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego, Specjalnych Stref Ekonomicznych, bezpośrednio od firm, sprawozdania finansowe, oficjalne komunikaty prasowe, informacje ze stron internetowych Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Państwowej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, izb handlowych/gospodarczych, jednostek samorządu terytorialnego województwa podkarpackiego, Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji Ambasad i Konsulatów RP. Szczegółowa bibliografa została zamieszczona na końcu raportu. Technika ilościowa CAWI Wspomagany komputerowo wywiad z wykorzystaniem Internetu. Badanie CAWI zostało przeprowadzone z udziałem przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego z województwa podkarpackiego (na poziomie miasta i powiatu). Minimalny stopień realizacji próby założony w raporcie metodologicznym wynosił 15 JST (z 25), ostatecznie w badaniu udział wzięli przedstawiciele 17 jednostek. Badanie CAWI posłużyło m.in. pozyskaniu opinii respondentów dotyczących czynników podnoszących i ograniczających potencjał eksportowy oraz barier dla inwestorów oraz w zakresie potrzeb przedsiębiorców odnośnie działań pro-eksportowych podejmowanych przez władze województwa. Wywiad częściowo ustrukturyzowany SSI Kwestionariusz wywiadu zawiera pewne wytyczne, jednak daje możliwość pogłębienia wiedzy o interesującym nas zagadnieniu, dzięki zastosowaniu pytań otwartych. W badaniu udział wzięli: przedstawiciele przedsiębiorstw działających na terenie województwa podkarpackiego i prowadzących działalność eksportową/importową 50 wywiadów SSI, przedstawiciele inwestorów/podmiotów z większościowym kapitałem zagranicznym, które dokonały inwestycji na terenie województwa 10 wywiadów SSI. W celu dotarcia do eksporterów zwrócono się do podkarpackiego COIE, z prośbą o przekazanie danych kontaktowych do firm widniejących w rejestrach firm prowadzących działalność eksportową, natomiast 18

w przypadku inwestorów, dane kontaktowe były pozyskiwane m.in. ze stron internetowych specjalnych stref ekonomicznych. Wywiad pogłębiony Wywiad pogłębiony opierający się na osobistej lub telefonicznej rozmowie z respondentem, moderowaną przez ankietera zgodnie z określonym scenariuszem wywiadu zawierającym komplet zagadnień do omówienia. W ramach badania przeprowadzono 19 wywiadów, a respondenci zostali podzieleni na trzy grupy: przedstawiciele instytucji działających na szczeblu krajowym, w tym: Ministerstwa Gospodarki Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A. Bank Gospodarstwa Krajowego przedstawiciele instytucji działających na szczeblu regionalnym, w tym m.in.: Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Przemyska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Podkarpacka Izba Gospodarcza przedstawiciele Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji, działających przy Ambasadach RP na Ukrainie, w Rosji, Kazachstanie, Wielkiej Brytanii oraz Austrii. Wywiad ekspercki Specyfika tej techniki polega na tym, że respondentami są eksperci w danej dziedzinie. Wywiad prowadzony przez odpowiednio przygotowanego moderatora umożliwia dogłębne poznanie interesujących badacza kwestii i pozyskanie informacji, które nie są dostępne przy zastosowaniu innej techniki (lub pojawia się wątpliwość co do aktualności lub kompletności dostępnych danych). W ramach badania przeprowadzono 3 wywiady eksperckie, w których udział wzięli: prof. nadzw. dr hab. Bogusław Ślusarczyk dr Władysława Jastrzębska dr inż. Jerzy Słowik Analiza taksonomiczna Taksonomiczna Miara Rozwoju Hellwiga (TMR) Podstawowym celem analizy taksonomicznej jest ocena poziomu zróżnicowania obiektów opisanych za pomocą zestawu cech statystycznych oraz określenie skupisk tych obiektów pod względem podobieństwa rozwoju, a także otrzymanie jednorodnych klas obiektów ze względu na charakteryzujące je właściwości. Poza tym, badanie tego 19

typu pozwala na ocenę poziomu udziału każdego obiektu w rozwoju całej ich zbiorowości oraz na dokonanie graficznej wizualizacji problemu lub też na określenie spójności, wewnętrznej jednorodności i stabilności otrzymanego grupowania 1. Wykonawca zastosował metodę porządkowania liniowego ze wzorcem, a opisywane obiekty stanowiły powiaty województwa podkarpackiego. Benchmarking (czyli badanie porównawcze lub analiza porównawcza) Polega na ocenie danego zagadnienia poprzez porównanie go z innymi, analogicznymi. Analiza miała na celu po pierwsze porównanie województwa podkarpackiego z innymi regionami Polski, a po drugie zidentyfikowanie rozwiązań z innych regionów Polski, w zakresie działań wspierających rozwój eksportu oraz zwiększających atrakcyjność inwestycyjną regionu (a wybrane działania zostały następnie opisane w ramach dobrych praktyk ). Panel ekspertów Inaczej grupa robocza powołana do celów badania. Panel został przeprowadzony z ekspertami, którzy wzięli udział w badaniu techniką wywiadu eksperckiego. Na korzyść takiego rozwiązania przemawiała przede wszystkim większa motywacja do uczestnictwa w panelu wśród osób, których opinie zostały w jakiś sposób wykorzystane do sformułowania wniosków z badania. Ułatwiło to również organizację panelu (brak konieczności ponownej rekrutacji ekspertów). Prognozowanie heurystyczne Sednem metod heurystycznych jest dochodzenie do nowych rozwiązań poprzez formułowanie hipotez. Wykorzystują one opinie specjalistów oparte tak na intuicji jak, i doświadczeniu, do stworzenia odpowiedniej prognozy. W związku z tym, że prognozowanie heurystyczne opiera się przede wszystkim na wiedzy eksperckiej, było ono jednym z elementów panelu ekspertów. Metoda kartograficzna Technika opierająca się na konstruowaniu map, umożliwiła uporządkowanie geograficznie zebranych danych w podziale na powiaty województwa podkarpackiego, a także przedstawienie województwa na tle reszty kraju. 1 Młodak A. (2006) Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa 2006 r. 20

Case study Technika polegająca na analizie pojedynczych przypadków, badaniu monograficznych grup, instytucji, zbiorowości terytorialnych. Jest to kompletna, szczegółowa analiza wybranego celowo, ze względu na określone kryteria przypadku. W przypadku niniejszego badania, case study, nastawione było na: analizę przypadków przedsiębiorstw, które ulokowały swoje inwestycje w województwie (2 przypadki) wskazanie dobrych praktyk w zakresie działań realizowanych w innych województwach, skierowanych na zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej danego regionu oraz wspieranie działalności eksportowej. Łącznie zrealizowano 4 case study. Technika analizy SWOT Technika oceny pozycji badanego obiektu (jego silnych i słabych stron) na tle szans i zagrożeń ze strony otoczenia, wspomagająca wybór najlepszej strategii działania. Analiza SWOT przygotowana została na podstawie wyników wcześniejszych etapów badania. 21

5. HANDEL ZAGRANICZNY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM NA TLE POLSKI I INNYCH WOJEWÓDZTW PODSTAWOWE INFORMACJE W latach 2010-2013 wartość polskiego eksportu wyraźnie rosła. W 2011 r. wartość wywozu osiągnęła 135,2 mld euro, czyli wzrosła o 14,2% w stosunku do roku poprzedniego. W 2012 r. eksport osiągnął poziom 141,9 mld euro, tj. o 4,9% wyższy w porównaniu do wcześniejszego roku, zaś w 2013 r. wartość ta wzrosła o kolejne 6,5% w porównaniu do roku 2012 i wyniosła 152,8 miliarda euro. Zarysowała się więc wyraźna tendencja wzrostowa. W analizowanym okresie wzrastał także import, którego wartość w 2013 roku osiągnęła poziom 155,09 miliarda euro, co oznaczało wzrost o 0,7% w porównaniu do 2012 r., kiedy poziom importu wyniósł 151,8 mld euro i był o 1,0% wyższy niż rok wcześniej (wartość importu w roku 2011 150,3 mld euro tj. 14,5% więcej niż w 2010). Wykres 1. Handel zagraniczny w województwie podkarpackim w latach 2010-2013 (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Podobne tendencje widać w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego z tym, że dynamika jest znacznie wyższa (wykres 1., tabela 1.). Tabela 1. Dynamika wzrostu wartości eksportu i importu w województwie podkarpackim w latach 2010-2013 (mln zł) eksport 2010 2011 2012 2013 wartość (mln zł) 13 159 16 252 17 070 19 152 dynamika wzrostu 24% 5% 12% import wartość (mln zł) 9 525 11 809 13 490 13 758 dynamika wzrostu 24% 14% 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Eksport wykazuje nieprzerwaną tendencję wzrostową choć w 2012 r. nastąpiło dość gwałtowne osłabienie dynamiki wzrostu z 24% w 2011 r. do 5% w 2012 r. Jednak w 2013 r. przyrost sięgnął 12%. Dynamika została wyhamowana przez dostawy wewnątrzwspólnotowe, gdyż eksport poza UE utrzymywał, wprawdzie słabnący, ale wciąż wysoki wzrost od 21% w 2011 r., poprzez 19% w 2012 do 13% w 2013 r. Inaczej wyglądała sytuacja w imporcie tj. wartość importu rosła z roku na rok, jednak przyrosty były coraz niższe i wyniosły 24% w 2011, 14% w 2012 oraz 2% w 2013 r. w porównaniu z wartością importu rok wcześniej. Zmiany in minus w imporcie determinowane są przez spadek nabycia węwnątrzwspólnotowego, gdyż nabycie 22

spoza krajów UE wciąż rosło, w 2011 r. było wyższe o 21% w porównaniu z rokiem poprzednim i o 31% wyższe w 2012 w porównaniu do 2011 r. Jednak w 2013 r. dynamika wzrostu została nieco wyhamowana, gdyż poziom nabycia spoza UE przekroczył wartość z roku poprzedniego o ponad 8%. Jednak w przeciwieństwie do sytuacji w krajowym handlu zagranicznym województwo podkarpackie zachowuje dodatnie saldo w handlu z zagranicą na poziomie 3,5 5,4 mld zł rocznie. Odnosząc wartość eksportu do produkcji globalnej 2 województw, podkarpackie w latach 2010-2011, zajmowało 7. pozycję w kraju (wykres 2.). Wykres 2. Eksport w produkcji globalnej województw w latach 2010-2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce w 2010, 2011 r. oraz danych GUS To samo miejsce we wspomnianych latach, zajmowało podkarpackie w rankingu województw, biorąc pod uwagę udział eksportu w PKB. Wykres 3. Eksport w PKB województw w latach 2010-2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce w 2010, 2011 r. oraz danych GUS 2 Wyroby i usługi rejestrowane w rachunku produkcji, w badanym okresie, będące rezultatem działalności produkcyjnej odbywającej się w jednostkach instytucjonalnych. Źródło: portal informacyjny GUS 23

Największy udział w generowaniu krajowego eksportu mają niezmiennie od kilku lat województwa: mazowieckie, śląskie, dolnośląskie, wielkopolskie. Tabela 2. Wartość oraz dynamika zmian wartości eksportu w latach 2010-2012 (mln euro) 2010 2011 2012 mazowieckie 17771 18,8% 20243 13,9% 22133 9,3% śląskie 18769 20,5% 21577 15,0% 20321-5,8% dolnośląskie 14333 26,0% 16008 11,7% 16572 3,5% wielkopolskie 12014 15,2% 13901 15,7% 14665 5,5% pomorskie 6689 18,7% 8562 29,0% 9592 12,0% małopolskie 5678 23,1% 6844 20,5% 7186 5,0% łódzkie 3663 29,8% 4409 20,4% 4800 8,9% kujawsko-pomorskie 4135 32,0% 4202 1,6% 4443 5,7% zachodniopomorskie 3654 16,4% 4303 17,8% 4201-2,4% PODKARPACKIE 3304 26,3% 4006 21,3% 4068 1,5% lubuskie 3554 13,9% 3913 10,1% 3710-5,2% warmińsko-mazurskie 2034 30,3% 2452 20,6% 2606 6,3% lubelskie 1726 22,6% 2142 24,1% 2302 7,5% opolskie 1866 22,9% 2103 12,7% 2168 3,1% podlaskie 1110 30,4% 1348 21,4% 1630 20,9% świętokrzyskie 1263 12,1% 1446 14,5% 1626 12,4% Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce w 2010, 2011, 2012 r. Województwo podkarpackie charakteryzuje się średnią siłą eksportową wartość eksportu województwa wyniosła w 2010 r. 3,3 mld euro, co dało 11. miejsce w kraju. Z kolei wartość importu w 2010 r. osiągnęła poziom 2,4 mld euro generując dodatnie saldo wymiany towarowej województwa z zagranicą w wysokości 0,9 mld euro. W następnym roku wartość eksportu wzrosła o 21,3% przesuwając podkarpackie na 10. miejsce w rankingu województw. W 2012 r. lokata ta została utrzymana, przy nieznacznym wzroście wartości podkarpackiego eksportu, zaś w roku 2013, województwo uplasowało się na miejscu 8., a wartość eksportu wyniosła 20 554 mln złotych. 24

Wykres 4. Udział województwa podkarpackiego w generowaniu krajowego eksportu na tle pozostałych województw w latach 2010-2013 (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. *Niesklasyfikowane oznacza, że towar lub dana kategoria prezentowana na wykresie nie zawsze była przyporządkowana do konkretnego województwa. Pod względem wartości importu województwo podkarpackie, podobnie jak w przypadku eksportu, nie wychodzi poza miejsce 9., importując towary na poziomie ponad 14 mld złotych (2013 r.). Czołówka importerów jest podobna jak przy eksporcie z tym, że w przypadku importu, zaraz po województwie mazowieckim uplasowało się wielkopolskie (które w 2013 r. było czwartym w kolejności eksporterem w Polsce). Najmniej zaangażowane w import są województwa Polski Wschodniej, widoczna jest jednak wśród nich przewaga podkarpackiego. Z kolei udział województwa w generowaniu krajowego importu jest podobny jak w przypadku eksportu i plasuje województwo na 9. miejscu w kraju (wraz z województwem zachodniopomorskim w obu przypadkach udział w 2013 wyniósł 2,4%). Bezsprzecznym liderem w tej kategorii jest województwo mazowieckie, którego udział w krajowym imporcie przekracza 30%. Dalsze miejsca na liście zajmują analogicznie jak przy eksporcie, województwa: śląskie, wielkopolskie, pomorskie i dolnośląskie. Najmniejszy udział w imporcie mają województwa podlaskie i świętokrzyskie, odpowiednio 1,0 i 0,7%, nieznacznie poziom 1% przekraczają województwa lubelskie i warmińskomazurskie. Tabela 3. Wartość oraz udział województwa podkarpackiego w krajowym eksporcie i imporcie w 2013 r. import eksport Wartość (mln zł) Udział% Wartość (mln zł) Udział% mazowieckie 192 435 33,7 100 327 15,7 śląskie 61 615 10,8 88 992 14,0 dolnośląskie 51 335 9,0 68 847 10,8 wielkopolskie 61 777 10,8 66 775 10,5 pomorskie 57 142 10,0 45 097 7,1 małopolskie 33 478 5,9 31 505 4,9 łódzkie 27 620 4,8 22 048 3,5 kujawsko-pomorskie 15 274 2,7 19 311 3,0 25

zachodniopomorskie 13 607 2,4 18 484 2,9 PODKARPACKIE 13 949 2,4 20 554 3,2 lubuskie 10 364 1,8 16 810 2,6 warmińsko-mazurskie 7 385 1,3 11 697 1,8 lubelskie 6 713 1,2 10 156 1,6 opolskie 8 766 1,5 9 751 1,5 podlaskie 5 860 1,0 7 694 1,2 świętokrzyskie 4 168 0,7 7 277 1,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Eksport w przeliczeniu na jednego mieszkańca podkarpackiego jest niższy niż średnia w kraju zapewniając województwu 9. miejsce w kraju. Najwyższą wartość eksportu per capita, bliską 24 tys. zł generuje województwo dolnośląskie. Porównywana wartość w następnym w kolejności województwie jest dużo niższa i nie przekracza 19,5 tys. zł. Kolejne województwa tj. wielkopolskie, mazowieckie i pomorskie osiągają zbliżoną wartość eksportu per capita. Wykres 5. Import i eksport per capita województwa podkarpackiego na tle pozostałych województw w 2013 r. (zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Wartość importu per capita plasuje województwo podkarpackie jeszcze niżej w rankingu z kwotą 6 551 zł. Podkarpackie wyprzedza jedynie warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie i świętokrzyskie. Bezkonkurencyjne w tej kategorii jest województwo mazowieckie, z kwotą 36 194 zł. 26

Wykres 6. Liczba eksporterów oraz importerów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w województwie podkarpackim na tle pozostałych województw w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Wszystkie porównania województwa podkarpackiego plasują je w okolicach 9-10 miejsca, podobnie jest w przypadku liczby eksporterów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (wykres 6.). Z kolei liczba importerów w podkarpackim w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców przekracza jedynie liczbę importerów w województwach świętokrzyskim, lubelskim i warmińsko-mazurskim. Otwiera ranking województwo stołeczne, w którym zarówno liczba eksporterów jak i importerów jest najwyższa spośród wszystkich województw. Udział importerów w liczbie mieszkańców znacząco przewyższa poziom w pozostałych województwach. W lubuskim, relatywnie duża liczba eksporterów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (6. miejsce), nie zapewnia równie wysokiego miejsca pod względem wartości prowadzonego handlu (miejsce 11.). Liczba podmiotów gospodarki narodowej w województwie podkarpackim także nie jest duża i plasuje województwo poniżej średniej dla kraju. Jednak już udział eksporterów w tych podmiotach ogółem jest korzystny i wynosi 1,2%, podobnie jak w województwach mazowieckim i łódzkim (rysunek 1.). Można powiedzieć, że pod względem tego kryterium województwo podkarpackie zajmuje pierwsze miejsce w kraju ex aequo z mazowieckim i łódzkim. Czołówka województw jest podobna jak w przypadku zestawienia dotyczącego wartości eksportu, choć np. dolnośląskie przy relatywnie niskiej liczbie eksporterów (miejsce 8.) osiąga wysoki poziom eksportu (miejsce 3.), co oznacza, że eksporterzy w dolnośląskim realizują kontrakty o relatywnie dużej wartości. Niższe wskaźniki pojawiają się przy porównaniach importerów. 27

Rysunek 1. Udział eksporterów oraz importerów w ogólnej liczbie podmiotów gospodarki narodowej w województwie podkarpackim na tle pozostałych województw w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Liczba importerów, jak i eksporterów z kapitałem zagranicznym zapewnia województwu podkarpackiemu 12. miejsce w kraju i stanowi, tak w pierwszym, jak i drugim przypadku 2% takich podmiotów w kraju. Najwięcej, bo 37% importerów z kapitałem zagranicznym, zlokalizowanych jest w województwie mazowieckim, podobnie jak i eksporterów 31%. Dużą ich liczbą cechują się też województwa: śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie. Wartość eksportu oraz importu jaką kształtują te podmioty jest również najwyższa w tych województwach. Na uwagę zasługuje fakt, iż podkarpackie mimo mniejszej niż np. w województwie opolskim liczby i eksporterów i importerów, generuje wyższy import i eksport niż wspomniane województwo. Tabela 4. Wartość eksportu i importu oraz liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym województwa podkarpackiego na tle kraju i pozostałych regionów w 2012 r. (mln zł) Województwo Import Eksport liczba podmiotów wartość ogółem liczba podmiotów wartość ogółem OGÓŁEM 11740 377188,7 10494 358626,6 Dolnośląskie 1144 39540,2 1015 46101,5 Kujawsko-pomorskie 278 7877,4 288 11807,2 Lubelskie 150 2660,6 174 3962,3 Lubuskie 320 9220,8 354 10786,1 Łódzkie 526 15311,4 515 15581,6 Małopolskie 677 19808,1 629 19407,0 Mazowieckie 4312 133361,6 3292 78135,3 Opolskie 219 5666,0 254 6207,9 Podkarpackie 189 7896,3 191 11201,7 Podlaskie 74 2771,1 82 2683,3 Pomorskie 567 13826,5 580 16257,8 28

Śląskie 1251 49966,3 1167 66778,2 Świętokrzyskie 87 2120,1 89 3494,5 Warmińsko-mazurskie 106 6104,6 112 5526,7 Wielkopolskie 1222 51819,2 1157 46149,3 Zachodniopomorskie 618 9238,5 595 14546,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie Wartość importu i eksportu według województw w 2012 r., Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013 Województwo stosunkowo słabo uczestniczy w generowaniu krajowej wymiany handlowej z zagranicą, jednak porównując rok 2013 do 2010 zauważamy wzrost wartości eksportu i importu. Należy zwrócić również uwagę na potencjalne możliwości zwiększenia pozycji eksportowej województwa. Dane obrazujące udział eksportu woj. podkarpackiego w produkcie wytworzonym na terenie województwa plasują je na korzystnym miejscu (7.). Korzystnie kształtuje się sytuacja województwa podkarpackiego na tle innych województw Polski Wschodniej, gdyż zarówno pod względem eksportu, jak i importu utrzymuje ono pozycję lidera. Analiza obrotów handlowych i salda bilansu handlowego pozwala na stwierdzenie, że województwo podkarpackie utrzymujące dodatnie saldo przyczynia się do zmniejszenia deficytu bilansu handlowego Polski oraz jednostek terytorialnych generujących ustawicznie deficyt. 3 5.1. CHARAKTERYSTYKA EKSPORTU Pod względem liczby eksporterów województwo podkarpackie plasuje się w połowie zestawienia na miejscu 8. (mapa 1.). Biorąc jednak pod uwagę także inne wskaźniki objaśniające specyfikę przedsiębiorczości w województwie należy uznać, że dane dotyczące eksporterów w porównaniu do pozostałych województw są korzystne. Liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON daje województwu miejsce 11., ale już liczba eksporterów zapewnia miejsce 8., natomiast importerów miejsce 10. (co przedstawia mapa nr 9). Jak wskazano wcześniej, najkorzystniej wypada Podkarpackie w porównaniu udziału eksporterów w podmiotach ogółem ustępując miejsca jedynie województwom mazowieckiemu i łódzkiemu Mapa 1. Liczba eksporterów w poszczególnych województwach w 2013 r. (rysunek 1.). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 3 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 29

Wykres 7. Udział województwa podkarpackiego w eksporcie do poszczególnych krajów UE w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 30

Analiza eksportu do krajów kluczowych dla województwa (według danych z sierpnia 2014 r.) pokazuje udział na poziomie 3,0% w eksporcie krajowym do Niemiec, ale już w eksporcie do Stanów Zjednoczonych województwo podkarpackie jest liderem z udziałem przekraczającym 25,5%. W sprzedaży do USA podkarpackie zdystansowało pozostałe województwa, gdyż udział następnego w kolejności województwa 4 pomorskiego wynosi zaledwie 18,3%. Niższy udział ma województwo mazowieckie - 10,2%. Uczestnictwo pozostałych województw kształtuje się na poziomie jednocyfrowym. Ważnym partnerem w eksporcie towarów jest też dla województwa podkarpackiego Ukraina, do której kieruje się 6,6% krajowego eksportu. Wyższy udział ma jedynie województwo mazowieckie 24,2%, śląskie 7,7% oraz wielkopolskie 7,1%. Ponadto podkarpackie kieruje swój eksport do krajów na całym świecie i w wywozie do tych najbardziej egzotycznych często dominuje, np. Anguilla (w 2013 eksportowało tam tylko podkarpackie 25,7% oraz wielkopolskie 74,3%) czy Gwinea Równikowa (37,8% krajowego eksportu w 2013 r.). 4 Formularz Wniosku o udostępnienie danych z Izby Celnej nie uwzględnia kategorii informacji związanych z wielkością przedsiębiorstwa. Nie ma zatem możliwości zidentyfikowania, jakiej wielkości firmy eksportują do poszczególnych krajów. Biorąc jednak pod uwagę wartość eksportu do USA z uwzględnieniem NUTS4, dominują powiaty: mielecki, rzeszowski oraz m. Rzeszów. Uwzględniając listę największych eksporterów, również zdecydowanymi liderami są te powiaty (poza rzeszowskim, ale to tu siedzibę ma MTU Aero Engines, które jest drugim największym eksporterem w województwie). W eksporcie do USA dominuje sektor lotniczy, który jest branżą specyficzną, wymagającą zastosowania wysokich technologii, a co za tym idzie nakładów finansowych. Zatem biorąc pod uwagę wielkość przedsiębiorstw branży lotniczej oraz udział jej produktów w podkarpackim eksporcie, daje to podstawę aby sądzić, że to one (duże przedsiębiorstwa) w znacznym stopniu wpływają na to, że USA jest krajem dominującym w eksporcie. 31

Wykres 8. Udział województwa podkarpackiego w krajowym eksporcie poszczególnych grup towarów w 2013 r. (% krajowego eksportu) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Uwzględniono grupy towarowe, dla których udział woj. podkarpackiego wynosi min. 1%. W skali całego kraju udział podkarpackiego eksportu zaznacza się najwyraźniej w grupie pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,43% (wykres 8.). Bardzo zbliżony udział ma podkarpacki eksport w grupie drewno i wyroby z drewna uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,3%. Nieco niższy udział ma podkarpacki eksport tworzyw sztucznych i wyrobów z nich (4,8%), oraz maszyn i urządzeń mechanicznych (4,3%). Zbliżony udział (po 3,5%) mają perły naturalne lub hodowlane, wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu oraz obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski. (4,3%). Wartość pozostałych grup towarów nie przekracza 3% krajowego eksportu danej grupy towarowej. 32

Wyniki analiz zaprezentowane w poniższej tabeli wskazują na istnienie przewagi komparatywnej 5 województwa podkarpackiego w eksporcie do państw WNP 6. Jednak od momentu wstąpienia Polski do UE przewaga ta systematycznie maleje 7, choć jednocześnie nie zaznacza się tendencja wzrostowa w odniesieniu do UE. Osłabianie przewagi komparatywnej w eksporcie do krajów WNP charakteryzuje wszystkie województwa przy niewielkiej tendencji wzrostowej w przypadku UE. Podkarpackie cechuje relatywnie niski wskaźnik przewagi komparatywnej w eksporcie do państw EFTA 8 kształtujący się w latach 2010, 2011 na poziomie odpowiednio 0,53 i 0,36. Tabela 5. Wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej województw w eksporcie do UE oraz krajów WNP w stosunku do globalnego eksportu województw w latach 2010-2011 2010 2011 UE WNP EFTA UE WNP EFTA Dolnośląskie 1,09 0,44 0,69 1,08 0,43 0,52 Kujawsko-pomorskie 1,02 1,08 0,71 1,00 1,22 0,54 Lubelskie 0,88 2,22 0,37 0,93 1,76 0,28 Lubuskie 1,10 0,91 0,60 1,10 0,93 0,46 Łódzkie 0,98 1,67 0,66 0,99 1,59 0,46 Małopolskie 1,04 0,98 0,40 1,02 1,06 0,41 Mazowieckie 0,94 1,72 0,55 0,96 1,58 0,57 Opolskie 1,07 0,49 0,42 1,03 0,46 0,33 Podkarpackie 0,83 1,79 0,53 0,85 1,64 0,36 Podlaskie 0,81 3,63 0,76 0,86 2,94 0,75 Pomorskie 0,74 0,69 4,95 0,70 0,85 6,45 Śląskie 1,07 0,58 0,52 1,08 0,70 0,37 Świętokrzyskie 0,95 1,44 0,74 1,03 1,34 0,81 Warmińsko-mazurskie 0,97 0,92 1,04 1,02 0,96 0,64 Wielkopolskie 1,05 0,80 0,98 1,05 0,79 0,88 Zachodniopomorskie 0,97 0,46 2,80 0,97 0,63 1,55 Źródło: Polska. Raport o konkurencyjności 2013. Wymiar krajowy i regionalny. Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa W Warszawie, Warszawa 2013 Największą siłą eksportową w badanym okresie charakteryzowało się miasto Rzeszów, a w dalszej kolejności powiaty mielecki, stalowowolski i rzeszowski. Generowały 54% eksportu województwa podkarpackiego. W strukturze zaprezentowanej na wykresie 9., duży udział ma też powiat dębicki jednak wynika on z wysokiego poziomu eksportu w latach 2010, 2011. Natomiast od roku 2012, jego 5 Badania ujawnionych przewag komparatywnych dokonuje się go za pomocą wskaźnika B. Balassy (Revealed Comparative Advantage Index, RCA). Wskaźniki mierzy intensywność specjalizacji międzynarodowej handlu danego kraju w odniesieniu do danego regionu lub świata. Wskaźnik RCA powyżej jedności świadczy, że kraj posiada ujawnioną przewagę komparatywną w eksporcie grupy produktowej j, co znaczy, że jest stosunkowo wyspecjalizowany względem zagranicy w eksporcie tych towarów. W przypadku, gdy wskaźnik RCAj znajduje się poniżej jedności, oznacza słabą specjalizację. źródło: file:///c:/users/e6440/downloads/przewaga_komparatywna_portugalia.pdf 6 Do państwa WNP należą: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan. 7 W związku z okresem niniejszej analizy skoncentrowano się wyłącznie na latach 2010-2013 i nie pokazano w tabeli wyników osiąganych po wstąpieniu Polski do UE, kiedy to tendencja malejąca jest wyraźna. 8 Do państw EFTA należą: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria. 33

rola w kształtowaniu podkarpackiego eksportu malała, przesuwając w dół na liście. W 2013 r. powiat dębicki wyprzedziły powiaty: tarnobrzeski i sanocki. Natomiast 2/3 podkarpackiego eksportu tworzyło sześć pierwszych regionów (69%). Najmniejszą siłą eksportową dysponują powiaty leski i lubaczowski generujące eksport na poziomach 11 do 12 mln zł. Wykres 9. Udział jednostek NUTS 4 w generowaniu podkarpackiego eksportu (suma za lata 2010-2013) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Wartości te przeniosły się oczywiście na wyniki jakie w eksporcie osiągały poszczególne podregiony województwa. Liderem był podregion tarnobrzeski (największa wartość eksportu w powiatach: mieleckim, stalowowolskim i dębickim), generując niemal połowę wartości podkarpackiego eksportu. Na drugim miejscu znalazł się podregion rzeszowski (największa wartość eksportu w powiatach: m. Rzeszów i rzeszowski), generując 1/3 eksportu. Wartość ta była dwa razy wyższa niż w przypadku podregionu krośnieńskiego (gdzie eksport generowany był przede wszystkim przez m. Krosno oraz powiat sanocki) i ponad pięć razy wyższa w porównaniu z podregionem przemyskim (głównie powiat przeworski). 34

Mapa 2. Udział jednostek NUTS 3 w generowaniu podkarpackiego eksportu w latach 2010-2013 Niemal we wszystkich powiatach województwa podkarpackiego zaobserwować można systematyczny wzrost wartości eksportu w latach 2010-2013 (tabela 6.). Jedynie w dwóch powiatach wartość ta spadła o blisko 42% w powiecie dębickim i 8% w łańcuckim. Pozostałe jednostki NUTS 4 zwiększyły eksport w analizowanym okresie o co najmniej kilkanaście procent, tj. od 11% w jarosławskim po 187% w rzeszowskim i o 207% w lubaczowskim, choć wartość tego ostatniego jest relatywnie niska. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Przyglądając się zmianom w eksporcie w kontekście kierunku dostaw widać większe przyrosty, ale także wahania, w eksporcie poza UE, natomiast dynamika dostaw wewnątrzwspólnotowych jest znacznie słabsza. Wartość eksportu do krajów spoza UE podlegała znacznym wahaniom w badanym okresie. W powiecie brzozowskim w 2011 r. wzrosła o 37% w porównaniu do roku 2010, po czym w 2012 spadła o 42%, by w kolejnym znów wzrosnąć, tym razem o 8%. Podobnie niestabilny pod tym względem był eksport w powiecie bieszczadzkim, którego wartość w 2011 r. spadła poniżej 1/4 poziomu sprzed roku, po czym wzrosła w następnych latach kolejno o 73 i 83% nie uzyskując jednak poziomu z roku 2010. Pozostałe powiaty cechuje stały i dynamiczny wzrost wartości eksportu do krajów spoza UE od kilkudziesięciu do kilkuset procent w analizowanym okresie. O ile przy niskim poziomie eksportu zmiana nawet kilkukrotna może być mało odczuwalna, o tyle przy wyższych wartościach każdy procent może mieć duże znaczenie, a w województwie podkarpackim nawet w powiatach dominujących pod względem wartości eksportu widać systematyczny wzrost jego wartości w latach 2010-2013. Przyrosty są znaczne i wynoszą od 84% dla m. Rzeszów poprzez 105% dla powiatu mieleckiego i 106% dla rzeszowskiego. Największą dynamiką w badanym okresie, przy niewielkim jednak udziale w eksporcie podkarpackim, wykazał się powiat lubaczowski, w którym wartość eksportu w 2013 r. była sześcioipółkrotnie wyższa niż w roku 2010. Powiat leski mający najmniejsze znaczenie w tworzeniu podkarpackiego eksportu również wykazał znaczny wzrost przekraczający 300%. Tabela 6. Wartość i dynamika eksportu w poszczególnych powiatach województwa podkarpackiego w latach 2010-2013 (mln zł) Powiat 2010 2011 2012 2013 Suma Dynamika 2013/2010 M. RZESZÓW 1 988 2 242 2 821 3 216 10 267 161,7% MIELECKI 1 846 2 337 2 718 3 062 9 963 165,9% STALOWOWOLSKI 1 831 2 354 2 220 2 344 8 750 128,0% RZESZOWSKI 840 1 271 1 790 2 409 6 310 286,8% DĘBICKI 1 795 2 329 1 065 1 043 6 232 58,1% TARNOBRZESKI 696 903 1 037 1 235 3 870 177,4% SANOCKI 747 910 1 035 1 116 3 807 149,4% 35

M. KROSNO 805 847 934 1 009 3 596 125,3% ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI 438 517 593 649 2 198 148,1% PRZEWORSKI 318 367 474 557 1 717 175,3% JASIELSKI 289 338 449 573 1 649 198,1% M. PRZEMYŚL 319 368 430 394 1 511 123,4% ŁAŃCUCKI 266 372 311 246 1 195 92,3% LEŻAJSKI 173 224 217 223 838 129,0% JAROSŁAWSKI 181 179 206 201 766 111,3% KOLBUSZOWSKI 133 164 138 163 598 122,9% KROŚNIEŃSKI 118 98 150 203 569 172,9% BRZOZOWSKI 91 103 103 122 419 133,1% M. TARNOBRZEG 73 93 104 99 369 135,1% NIŻAŃSKI 72 79 98 104 353 145,7% STRZYŻOWSKI 52 67 71 63 252 120,9% PRZEMYSKI 47 49 61 65 223 137,7% BIESZCZADZKI 36 37 38 45 156 125,3% LESKI 03 03 03 04 13 137,5% LUBACZOWSKI 02 02 02 06 11 307,4% Suma końcowa 13 159 16 252 17 070 19 151 65 632 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2010 liderami były powiaty: mielecki, stalowowolski, dębicki oraz m. Rzeszów. W sumie generowały 43% eksportu województwa w tym okresie. Poza nimi, na tle regionu wyróżniały się: tarnobrzeski, rzeszowski, sanocki i m. Krosno. Najsłabiej w tym porównaniu, wypadł powiat leski i lubaczowski. Warto zwrócić uwagę, że wśród miast na prawach powiatu, najmniejszy udział w generowaniu eksportu w podregionie, miał Tarnobrzeg 9% udziału w łącznej wartości eksportu tego miasta i powiatu tarnobrzeskiego. Pozostałe miasta generowały 87-90% łącznej wartości eksportu miasta i powiatu. Łącznie wartość eksportu podregionu tarnobrzeskiego, stanowiła 49% eksportu województwa w 2010 r. i pochodziła głównie z trzech wcześniej wymienionych powiatów. Następny w kolejności podregion rzeszowski, wygenerował udział na poziomie 28%, a eksport napędzał głównie Rzeszów oraz powiat rzeszowski. Pozostałe 23%, przypadło podregionowi krośnieńskiemu oraz przemyskiemu, przy czym wartość eksportu tego pierwszego, była ponad dwukrotnie wyższa niż w przypadku przemyskiego. 36

Mapa 3. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2010 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Rok 2011 powiększył różnice pod względem wartości eksportu, pomiędzy liderami (ponownie powiaty: mielecki, stalowowolski, dębicki i m. Rzeszów) a powiatami eksportującymi najmniej (powiat leski i lubaczowski). Łącznie wartość eksportu podregionu tarnobrzeskiego była minimalnie wyższa niż w roku poprzednim: stanowiła 51% eksportu województwa i pochodziła głównie z trzech wcześniej wymienionych powiatów. Następny w kolejności podregion rzeszowski, wygenerował udział na poziomie 29%. Nieznaczny wzrost udziału eksportu tych podregionów wpłynął oczywiście na zmniejszenie udziału pozostałych dwóch obszarów: udział krośnieńskiego wyniósł 14%, zaś przemyskiego 6%. 37

Mapa 4. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2011 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Ranking eksportowy powiatów nie zmienił się również w roku 2012. Powiat mielecki oraz m. Rzeszów, odnotowały wyższą wartość eksportu niż w latach wcześniejszych, natomiast w powiecie dębickim i stalowowolskim, nastąpił niewielki spadek (przy czym w tym pierwszym, wartość eksportu była niższa niż w roku 2010). Najmniejsze zmiany następowały w powiatach eksportujących najmniej: leskim, lubaczowski, przemyskim i bieszczadzkim. W roku 2012 zauważyć można spadek udziału podregionu tarnobrzeskiego w eksporcie województwa (do 44%) na korzyść podregionu rzeszowskiego, który zanotował wzrost do 34%. Stało się tak dzięki wzrostowi eksportu w powiatach: m. Rzeszów, ropczycko-sędziszowskim, rzeszowskim oraz strzyżowskim, przy jednoczesnym spadku w powiatach: dębickim, leżajskim i stalowowolskim. 38

Mapa 5. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2012 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2013 na tle województwa znacząco wyróżniały się powiaty m. Rzeszów oraz mielecki. Udział pierwszego z nich w ogólnej wartości eksportu w tym roku, wyniósł 17%, drugiego zaś 16%. Wartość w dwóch pozostałych, będących do tej pory liderami, powiatach pozostała na wysokim, zbliżonym do roku poprzedniego, poziomie. W tym roku najwyższą w omawianym okresie, choć i tak niską w odniesieniu do innych powiatów, wartość eksportu osiągnęły powiaty eksportujące najmniej. Nastąpił dalszy spadek udziału podregionu tarnobrzeskiego w eksporcie województwa (do 43%), na korzyść podregionu rzeszowskiego, który zanotował wzrost do 35%. Pomimo wspomnianego wzrostu wartości eksportu w powiatach: leskim, lubaczowskim, bieszczadzkim i przemyskim, udział podregionu krośnieńskiego i przemyskiego pozostał bez zmian. 39

Mapa 6. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2013 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Podkarpacki eksport w latach 2010-2013 był zdominowany przez cztery grupy towarowe, które generowały ponad 3/4 wartości eksportu. Największy udział w strukturze towarowej miała grupa zaliczana do sekcji XVI - Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń stanowiąca 30% wartości eksportu. Jedną piątą tworzyły towary należące do sekcji XVII Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe. Natomiast sekcja VII - Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz sekcja XV - Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych generowały odpowiednio 16 i 13% wartości całego eksportu. 40

Wykres 10. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu (suma w latach 2010-2013) 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 9 Opis sekcji: Sekcja I - Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Sekcja II - Produkty pochodzenia roślinnego Sekcja III - Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Sekcja IV - Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Sekcja IX - Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Sekcja V - Produkty mineralne Sekcja VI - Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Sekcja VII - Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Sekcja VIII - Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) Sekcja X - Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Sekcja XI - Materiały i wyroby włókiennicze Sekcja XII - Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Sekcja XIII - Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Sekcja XIV - Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety Sekcja XIX - Broń i amunicja; części i akcesoria Sekcja XV - Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Sekcja XVI - Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Sekcja XVII - Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Sekcja XVIII - Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Sekcja XX - Wyroby różne Sekcja XXI - Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 41

W kolejnych latach analizowanego okresu niewiele zmieniało się w strukturze towarowej. Znacząco wzrósł udział towarów z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń z 25% w 2010 r. do ponad 34% w 2013. Obniżył się natomiast udział towarów z grupy tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku z 20 do 11%. Pozostałe towary właściwie utrzymywały zbliżony udział w strukturze towarowej podkarpackiego eksportu. Wykres 11. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu w poszczególnych latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 42

Poniższa tabela (7.) przedstawia ranking produktów eksportowych wg bardziej szczegółowego, Zharmonizowanego Systemu (ang. Harmonized System HS). Według tego systemem kodowania, największa wartość eksportu w całym analizowanym okresie, była generowana przez produkty z grupy reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części łączna wartość wyniosła 16,5 mln złotych (od roku 2010 stale rosła) i była dwa razy wyższa od wartości eksportu produktów znajdujących się na drugiej pozycji - pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria. W tej grupie widoczny wzrost nastąpił w 2011 r., później wartość pozostawała mniej więcej na tym samym poziomie. Pierwszą dziesiątkę zamykają produkty z grupy aluminium i artykuły z aluminium, którą osiągnęły łączną wartość 1,8 mld złotych (niemal dwukrotny wzrost wartości nastąpił w roku 2011, zaś spadek miał miejsce w roku 2013). Mniej więcej w połowie stawki znalazły się: produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone, książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany, tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne. Łączna wartość eksportu za lata 2010-2013 każdej z grup, nie przekroczyła 80 mln złotych. Najbardziej dynamiczny wzrost miał miejsce w grupie tłuszczów (z 1,8 mln w roku 2010 do 36,6 mln złotych w 2013). Ranking zamykają materiały fotograficzne lub kinematograficzne, materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części oraz tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu. Łączna wartość eksportu tych produktów nie przekroczyła pół miliona złotych. 43

Tabela 7. Zestawienie produktów eksportowych województwa podkarpackiego (wg HS) oraz ich wartości w latach 2010-2013 (zł) l.p. Produkty 2010 2011 2012 2013 Wartość eksportu 1. Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 2 674 600 416 3 391 166 070 4 700 589 409 5 713 972 234 16 480 328 129 2. Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 1 816 615 640 2 248 906 794 2 263 229 617 2 410 300 252 8 739 052 303 3. Kauczuk i artykuły z kauczuku 2 017 612 315 2 530 372 453 1 106 617 534 1 052 497 574 6 707 099 876 4. Tworzywa sztuczne i artykuły z nich 611 446 812 816 015 222 992 688 284 1 091 074 940 3 511 225 258 5. Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części 515 248 494 664 909 227 901 295 578 1 149 829 124 3 231 282 423 6. Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów 44 629 887 956 731 932 948 782 853 908 825 753 275 2 970 428 087 7. Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy 676 117 861 720 323 936 720 204 313 755 992 190 2 872 638 300 świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 8. Artykuły z żeliwa lub stali 398 380 164 551 483 281 597 796 050 643 871 320 2 191 530 815 9. Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 485 472 294 518 000 152 550 365 951 608 554 679 2 162 393 076 10. Aluminium i artykuły z aluminium 383 682 392 463 816 057 500 038 672 448 685 585 1 796 222 706 11. Żeliwo i stal 252 638 613 479 490 965 420 392 596 374 897 203 1 527 419 377 12. Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 282 300 011 295 867 367 312 090 226 367 324 522 1 257 582 126 13. Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne 189 764 056 249 366 618 291 403 296 355 461 467 1 085 995 437 wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) 14. Szkło i wyroby ze szkła 206 935 853 214 225 136 227 724 163 218 421 805 867 306 957 15. Produkty farmaceutyczne 104 128 183 115 171 143 114 698 179 295 945 881 629 943 386 16. Cyna i artykuły z cyny 70 547 171 122 860 456 166 997 189 214 376 991 574 781 807 17. Różne przetwory spożywcze 104 147 118 126 103 541 147 740 823 185 361 301 563 352 783 18. Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 96 313 041 152 199 440 133 068 736 171 848 552 553 429 769 19. Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów 106 061 004 107 217 767 172 780 863 160 217 831 546 277 465 20. Ekstrakty garbników lub środków barwiących; garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; 108 426 865 121 479 578 153 425 940 152 460 193 535 792 576 atramenty 21. Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu 113 744 099 120 869 103 132 993 313 125 782 710 493 389 225

22. Wyroby ceramiczne 88 222 584 110 711 636 116 442 381 116 035 603 431 412 204 23. Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów 84 307 484 97 572 344 106 108 855 111 153 317 399 142 000 24. Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin 88 696 161 95 865 328 97 226 477 107 229 404 389 017 370 25. Mięso i podroby jadalne 76 177 010 81 629 587 92 460 905 89 912 221 340 179 723 26. Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów 88 584 075 85 794 782 77 013 198 82 360 571 333 752 626 27. Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 79 284 386 89 781 297 90 224 312 74 350 795 333 640 790 28. Produkty chemiczne różne 48 500 782 88 513 788 82 969 865 111 949 499 331 933 934 29. Miedź i artykuły z miedzi 105 387 113 107 382 166 55 080 157 50 692 388 318 541 824 30. Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich; sztuczna biżuteria; monety 5 320 259 15 840 443 100 257 788 156 799 734 278 218 224 31. Nikiel i artykuły z niklu 47 988 664 51 847 444 70 842 031 84 246 429 254 924 568 32. Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne 53 869 449 48 049 106 67 421 257 67 963 061 237 302 873 33. Ołów i artykuły z ołowiu 47 045 208 65 092 738 45 312 489 47 811 352 205 261 787 34. Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe 29 170 314 41 897 204 49 207 894 56 078 014 176 353 426 35. Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin 41 025 628 41 426 291 38 317 461 43 987 240 164 756 620 36. Cukry i wyroby cukiernicze 24 263 475 48 328 856 48 235 843 35 712 641 156 540 815 37. Artykuły różne z metali nieszlachetnych 21 663 774 19 976 508 41 409 614 45 448 059 128 497 955 38. Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny 31 283 883 29 645 341 33 453 507 32 722 004 127 104 735 39. Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria 23 072 438 27 653 592 29 066 826 32 284 754 112 077 610 40. Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement 20 239 341 27 714 652 30 501 008 32 853 280 111 308 281 41. Nawozy 22 583 869 32 638 971 31 168 721 22 176 429 108 567 990 42. Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze 23 644 406 25 604 551 32 241 300 22 714 086 104 204 343 43. Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych 24 011 094 21 167 569 21 844 468 27 823 027 94 846 158 44. Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty 14 927 628 18 426 518 27 316 317 31 498 701 92 169 164 45. Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 7 511 470 17 178 101 27 689 433 37 075 036 89 454 040 46. Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria 8 023 484 20 641 937 32 559 509 27 020 027 88 244 957 47. Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 22 964 319 17 493 777 16 257 397 18 741 940 75 457 433 45

48. Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany 15 867 557 15 292 887 17 146 586 14 947 176 63 254 206 49. Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 1 822 267 2 679 843 17 285 194 36 624 617 58 411 921 50. Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne 6 563 627 5 857 955 24 708 161 20 139 747 57 269 490 51. Chemikalia organiczne 13 162 992 7 239 861 15 828 326 15 629 263 51 860 442 52. Kakao i przetwory z kakao 5 231 505 11 883 460 15 167 830 18 982 437 51 265 232 53. Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 5 139 861 12 393 897 13 694 161 14 440 133 45 668 052 54. Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów 3 214 486 5 314 718 2 828 876 34 165 048 45 523 128 55. Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych 9 383 788 9 456 794 10 344 833 10 254 589 39 440 004 56. Rudy metali, żużel i popiół 20 542 812 17 809 933 165 38 352 910 57. Zwierzęta żywe 15 906 198 10 508 804 8 719 016 2 260 118 37 394 136 58. Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze 5 982 031 6 511 651 10 267 187 9 784 591 32 545 460 59. Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów 8 170 360 9 628 965 6 600 210 7 728 078 32 127 613 60. Artykuły przemysłowe różne 5 898 113 7 715 028 8 728 423 7 127 868 29 469 432 61. Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza 4 942 256 5 880 034 7 756 210 7 632 174 26 210 674 62. Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich 4 728 330 5 701 652 7 306 800 6 206 856 23 943 638 63. Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków lub pozostałych bezkręgowców wodnych 9 542 558 4 325 895 4 225 597 5 234 510 23 328 560 64. Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; enzymy 3 812 657 3 619 354 4 497 041 9 663 109 21 592 161 65. Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione 3 156 108 4 434 416 5 505 397 6 315 647 19 411 568 66. Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 18 281 362 2 000 553 919 2 006 18 839 287 67. Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy 1 746 669 6 350 995 5 749 288 3 982 285 17 829 237 68. Nakrycia głowy i ich części 3 404 599 3 955 410 3 832 985 3 656 251 14 849 245 69. Materiały wybuchowe; wyroby pirotechniczne; zapałki; stopy piroforyczne; niektóre materiały łatwopalne 2 796 004 2 539 632 3 283 642 4 646 857 13 266 135 70. Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) 1 771 519 2 746 070 4 170 180 3 492 839 12 180 608 71. Włókna ciągłe chemiczne 1 325 677 2 014 833 3 610 628 3 064 587 10 015 725 72. Broń i amunicja; ich części i akcesoria 577 657 1 356 649 1 794 704 3 212 198 6 941 208 73. Zegary i zegarki oraz ich części 1 766 401 1 796 723 1 870 311 1 499 957 6 933 392 46

74. Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt 2 074 725 570 885 1 498 323 2 063 290 6 207 223 75. Tkaniny specjalne; tkaniny rózgowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty 1 345 274 1 447 510 1 374 294 1 006 845 5 173 923 76. Produkty przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; inulina; gluten pszenny 2 324 618 1 706 946 348 253 484 961 4 864 778 77. Włókna odcinkowe chemiczne 883 709 1 738 518 1 307 966 919 503 4 849 696 78. Dzianiny 734 740 1 524 179 963 701 977 003 4 199 623 79. Pióra i puch preparowane oraz artykuły z piór lub puchu; kwiaty sztuczne; artykuły z włosów ludzkich 711 517 1 010 923 1 249 311 1 094 460 4 066 211 80. Korek i artykuły z korka 789 002 1 025 333 1 172 782 970 247 3 957 364 81. Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich 1 250 790 1 563 391 825 845 61 714 3 701 740 82. Drzewa żywe i pozostałe rośliny; bulwy, korzenie i podobne; kwiaty cięte i liście ozdobne 42 593 50 261 2 839 952 302 946 3 235 752 83. Bawełna 540 861 750 933 628 920 751 693 2 672 407 84. Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 150 880 186 092 368 642 924 965 1 630 579 85. Wełna, cienka lub gruba sierść zwierzęca; przędza i tkanina z włosia końskiego 519 438 529 314 295 587 139 893 1 484 232 86. Zboża 1 918 1 139 930 3 731 41 888 1 187 467 87. Ścier z drewna lub z pozostałego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura, z odzysku (makulatura i odpady) 225 115 254 054 324 137 358 295 1 161 601 88. Pozostałe włókna roślinne; przędza papierowa i tkaniny z przędzy papierowej 194 975 450 170 337 330 90 918 1 073 393 89. Jedwab 125 446 439 119 241 914 37 058 843 537 90. Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne 233 262 198 984 216 643 144 257 793 146 91. Cynk i artykuły z cynku 289 386 186 189 68 463 187 105 731 143 92. Instrumenty muzyczne; części i akcesoria do takich artykułów 43 712 2 650 197 410 347 911 591 683 93. Materiały fotograficzne lub kinematograficzne 232 917 141 733 41 800 26 847 443 297 94. Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 3 944 71 225 41 287 115 440 231 896 95. Parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części 45 489 14 525 67 433 40 036 167 483 96. Tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 15 854 54 919 18 660 27 752 117 185 Wartość eksportu 13 159 356 215 16 251 727 023 17 069 531 707 19 151 077 209 65 631 692 154 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 47

Udział podkarpackiego eksportu w eksporcie krajowym kształtuje się na poziomie 3,2%, nieco wyższy jest w przypadku eksportu do krajów spoza UE - 5,3%. Analizując eksport poszczególnych grup towarowych, także widać partycypację rzędu kilku procent, od 0,33% do 5,4% (tabela 8.). W skali całego kraju udział podkarpackiego eksportu zaznacza się najwyraźniej w grupie pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,43%. Zbliżony udział ma drewno oraz wyroby z drewna 5,29%. Jak wskazano wcześniej, nieco niższy udział ma podkarpacki eksport tworzyw sztucznych i wyrobów z nich (4,8%), oraz maszyn i urządzeń mechanicznych (4,3%). Zbliżony udział (po 3,5%) mają perły naturalne lub hodowlane, wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu oraz obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski. (tu 4,3%). Znikome znaczenie ma podkarpackie w eksporcie dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków, a także przyrządów, narzędzi i aparatów optycznych oraz skór i skórek surowych, uczestnicząc w eksporcie krajowym na poziomie 0,3-0,5%. Grupa towarów ważnych z punktu widzenia struktury towarowej podkarpackiego eksportu to maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń (tabela 9.). Wartość eksportu w tej grupie towarów w całym okresie 2010-2013 wyniosła blisko 20 mld zł. Dużą wartość generuje także eksport towarów z grupy pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, która przekroczyła 13 mld zł. Około 10 mld zł wart był eksport tworzyw sztucznych i wyrobów z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz ponad 7 mld zł Metali nieszlachetnych i wyrobów z metali nieszlachetnych. Pozostałe grupy generowały wartość nie przekraczającą 3 mld zł. We wszystkich grupach widać tendencję wzrostową jednak w niektórych jest to wzrost o kilkaset a nawet kilka tysięcy procent. Wyraźny wzrost widać w grupie perły naturalne i kamienie szlachetne z poziomu 5 mld do niemal 157 mld zł. Podobnie tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego z niespełna 2 do ponad 36 mld zł. Z kolei broń i amunicja z poziomu 0,5 do 3,2 mld zł. 48

Tabela 8. Struktura towarowa i udział podkarpackiego eksportu na tle pozostałych województw w 2013 r. (%) MAŁO MAZO NIEOK PODK POM ŚWIĘT WARM. WIELK ZACHO DOLNOŚ KUJAW. LUBEL LUBU ŁÓDZ OPOL PODL ŚLĄSK POLSK WIEC REŚLO ARPA ORSKI OKRZ - OPOL DNIOP LĄSKIE -POM. SKIE SKIE KIE SKIE ASKIE IE IE KIE NE CKIE E YSKIE MAZUR SKIE OM. 1 Broń i amunicja; części i akcesoria 4,43 0,09 0,00 0,00 0,18 15,67 52,45 0,15 0,00 2,45 0,00 0,00 4,46 9,71 0,00 10,34 0,07 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i 2 wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby 3,36 2,44 1,84 13,16 1,25 5,80 3,53 5,08 2,54 5,29 4,92 8,12 3,78 4,88 4,84 17,43 11,75 koszykarskie i wyroby z wikliny 3 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 17,04 0,06 0,01 0,00 0,02 4,54 43,03 26,98 0,04 1,83 0,00 0,78 1,13 0,45 0,63 3,43 0,03 4 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i 2,39 4,46 1,71 0,96 3,52 6,18 28,85 25,90 1,67 1,12 1,36 3,94 4,47 0,99 1,01 8,78 2,70 przemysłowe namiastki tytoniu 5 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i 16,61 1,66 0,73 2,03 4,02 5,33 17,33 18,49 1,42 4,32 0,85 3,52 10,78 1,11 0,97 9,72 1,11 dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 6 Materiały i wyroby włókiennicze 5,07 3,79 1,06 3,23 13,47 1,52 7,99 37,98 2,22 1,03 0,70 4,22 4,88 1,90 2,92 5,89 2,12 7 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 22,15 3,79 1,11 2,69 1,68 6,96 9,30 10,34 1,81 2,91 0,46 3,84 21,87 2,28 0,79 5,52 2,49 8 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z 8,96 1,82 1,72 8,34 4,00 3,38 8,35 41,10 0,32 3,41 0,96 3,03 8,54 0,40 0,94 4,02 0,71 nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 9 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i 62,74 0,46 0,53 0,17 0,24 1,84 9,95 1,15 0,02 3,51 0,09 1,71 9,84 0,00 0,00 7,72 0,03 wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety 10 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 7,64 1,03 1,31 2,34 1,15 4,49 4,55 7,67 0,94 5,43 0,38 16,24 28,89 0,35 0,62 14,32 2,67 11 Produkty mineralne 1,41 0,16 0,18 0,50 0,74 3,73 25,01 7,98 2,31 0,66 0,70 26,04 29,03 0,23 0,09 0,44 0,81 12 Produkty pochodzenia roślinnego 2,68 2,90 7,26 2,81 2,17 3,12 31,28 9,70 0,55 1,56 1,88 11,06 1,79 1,22 0,66 13,85 5,51 13 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 5,03 2,22 5,79 0,44 3,76 3,04 30,85 20,52 3,43 1,86 0,34 2,05 4,10 0,11 0,20 13,11 3,14 14 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; 13,37 4,69 0,50 0,97 5,94 5,24 15,63 19,90 0,44 0,48 0,68 8,02 10,63 0,21 0,19 11,25 1,88 zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria 15 Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry 17,69 1,26 0,99 2,98 0,84 7,43 8,57 17,52 0,51 0,33 0,78 6,98 4,04 0,90 0,81 11,37 17,01 49

futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) 16 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz 2,13 16,59 0,96 8,77 4,09 5,09 18,31 13,11 2,19 2,37 1,07 8,93 2,28 1,09 1,09 9,96 1,96 wyroby z nich 17 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego 3,72 16,11 0,44 0,79 4,35 2,14 8,86 25,93 1,41 1,58 2,33 7,08 6,54 0,00 0,12 14,83 3,75 lub roślinnego 18 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 10,25 5,84 0,82 2,96 3,93 8,32 12,16 14,29 1,76 4,76 1,04 3,10 12,44 0,34 8,88 7,76 1,35 19 Wyroby różne 10,79 5,71 1,52 4,17 2,66 1,77 12,42 7,48 0,58 2,06 1,22 3,98 8,32 0,41 5,11 21,46 10,34 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i 20 podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i 5,04 0,47 0,35 3,63 4,65 6,46 7,82 6,89 0,73 3,46 0,78 1,71 30,39 10,65 1,76 12,71 2,52 wyroby ze szkła 21 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 3,28 1,42 2,80 3,12 9,14 3,45 24,22 5,38 0,56 0,46 8,70 11,66 4,04 0,52 2,80 14,76 3,68 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 50

Tabela 9. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu w latach 2010-2013 (zł) 1 2 Grupa towarów 2010 2011 2012 2013 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Wartość eksportu Udział % w 2013 Dynamika 2013/2010 3 304 488 372 4 123 099 018 5 483 443 317 6 539 725 509 19 450 756 216 34,15 197,9 2 539 909 552 3 163 184 639 3 456 482 410 3 915 592 849 13 075 169 450 20,44 154,2 3 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 629 059 127 3 346 387 675 2 099 305 818 2 143 572 514 10 218 325 134 11,19 81,5 4 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 345 176 633 1 881 221 563 1 914 882 304 1 928 199 099 7 069 479 599 10,06 143,3 5 Wyroby różne 690 039 458 748 680 901 761 492 245 790 140 085 2 990 352 689 4,12 114,5 6 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 449 773 168 539 425 085 590 943 597 828 523 850 2 408 665 700 4,33 184,2 7 8 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 517 545 179 548 670 826 584 992 240 642 246 930 2 293 455 175 3,35 124,1 383 742 512 410 731 554 421 179 742 416 817 979 1 632 471 787 2,18 108,6 9 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń 265 127 272 329 915 536 374 044 286 414 400 457 1 383 487 551 2,16 156,3 10 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku 298 392 683 311 414 308 329 560 949 382 629 993 1 321 997 933 2,00 128,2 11 Produkty pochodzenia roślinnego 175 556 078 176 324 219 281 649 002 260 880 333 894 409 632 1,36 148,6 12 Materiały i wyroby włókiennicze 175 629 217 191 909 554 204 036 885 200 638 710 772 214 366 1,05 114,2 13 Produkty mineralne 137 095 194 197 724 025 163 569 909 204 701 832 703 090 960 1,07 149,3 14 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 120 420 650 122 225 049 131 348 122 125 498 669 499 492 490 0,66 104,2 15 16 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty; preparowane pióra Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety 88 469 089 102 553 202 111 258 584 115 944 064 418 224 939 0,60 131,1 5 320 259 15 840 443 100 257 788 156 799 734 278 218 224 0,82 2947,2 51

17 18 19 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) 24 882 551 29 452 965 31 134 547 34 132 622 119 602 685 0,18 137,2 1 822 267 2 679 843 17 285 194 36 624 617 58 411 921 0,19 2009,8 6 178 417 8 743 877 10 501 422 9 870 200 35 293 916 0,05 159,8 20 Broń i amunicja; części i akcesoria 577 657 1 356 649 1 794 704 3 212 198 6 941 208 0,02 556,1 21 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 150 880 186 092 368 642 924 965 1 630 579 0,01 613,0 Wartość eksportu 13 159 356 215 16 251 727 023 17 069 531 707 19 151 077 209 65 631 692 154 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 52

Podkarpacki eksport do krajów spoza UE również w największym stopniu generowany jest przez towary zaliczane do sekcji maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń. Stanowią one niemal połowę wartości podkarpackiego eksportu i w analizowanym okresie sukcesywnie rosły z poziomu 2 mld zł w 2010 r., co stanowiło 44% wartości eksportu do 3,5 mld, tj. 47%, w roku 2013. W 2012 r. udział tej grupy towarów przekroczył 49%. Kolejną ważną grupę z wyraźną tendencją wzrostową stanowią towary zaliczane do sekcji pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe. Ich udział w wartości eksportu rośnie nieprzerwanie w badanym okresie od 13,09% w 2010 poprzez 14,82% i 18,20% odpowiednio w 2011 i 2012 r., aż do 19,64% w 2013 r. Wartość eksportu tej grupy towarów wyniosła 596 mln zł w 2010 r. i sukcesywnie rosła aż do 1 470 mln zł w 2013 r. Pozostałe grupy mają kilkuprocentowy udział w wartości eksportu. W badanym okresie nastąpiły pewne zmiany w strukturze wartościowej podkarpackiego eksportu. Wzrosło znaczenie wymienionych wcześniej grup towarowych, a zmalał udział towarów należących do sekcji tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku z niemal 14% w 2010 r. do niespełna 7% w 2013 r., choć wartościowo zmiana nie była tak duża (630 mln zł w 2010 r. do 523 mln zł w 2013 r). Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych pomimo wzrostu w wielkościach nominalnych (313 mln zł w 2010 do 436 mln zł w 2013 r.) zmniejszyły swój udział w generowaniu podkarpackiego eksportu z 6,87 do 5,82%. Rosło natomiast znaczenie produktów przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych, gdyż w badanym okresie zarówno wartość jak i udział w eksporcie podkarpackim systematycznie rósł z poziomu 150 mln zł na początku analizowanego okresu do ponad 439 mln zł w ostatnim badanym roku przy udziale wynoszącym odpowiednio 3,30 i 5,87%. Tabela 10. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu do krajów spoza UE w latach 2010-2013 (tys. zł) Opis sekcji 2010 2011 2012 2013 2010-2013 1 2 3 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 021 614 2 490 041 3 237 837 3 519 594 11 269 086 596 279 819 903 1 200 319 1 470 849 4 087 350 630 019 778 038 520 927 522 748 2 451 732 4 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 312 795 367 189 394 773 435 605 1 510 363 5 6 7 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 150 572 182 446 239 700 439 352 1 012 070 163 422 162 082 158 083 188 377 671 964 154 460 167 389 152 764 157 136 631 749 8 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i 111 088 129 228 146 533 160 550 547 399 53

wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 9 Wyroby różne 112 499 110 181 126 525 133 495 482 701 10 Produkty pochodzenia roślinnego 75 132 80 410 152 725 141 215 449 482 11 12 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 74 036 86 309 90 978 97 596 348 919 69 000 78 297 75 674 108 517 331 488 13 Materiały i wyroby włókiennicze 31 070 32 264 39 889 42 796 146 019 14 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 18 017 12 787 17 311 19 664 67 780 15 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria 13 867 13 510 17 973 22 035 67 386 16 Produkty mineralne 14 534 13 792 13 036 18 746 60 108 17 Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych 5 667 6 523 7 636 5 781 25 606 18 Broń i amunicja; części i akcesoria 439 1 357 689 3 203 5 688 19 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety 1 557 689 1 149 387 3 782 20 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 151 186 369 925 1 631 21 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 63 126 77 52 317 Suma końcowa 4 556 279 5 532 747 6 594 967 7 488 625 24 172 617 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Specyfikę towarową poszczególnych regionów NUTS4 województwa podkarpackiego zaprezentowano w tabeli 11. Kluczowe dla najwięcej eksportującego miasta Rzeszów są towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń. W dalszej kolejności tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych. W powiecie mieleckim dominują pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, następnie maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń oraz ścier 54

drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich. Powiat stalowowolski opiera się na eksporcie towarów z grup: pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych oraz maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń. W powiecie rzeszowskim, analogicznie jak w mieście Rzeszów, najważniejsze są te same grupy towarów tj. maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych oraz tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku. Warto zaznaczyć, że w powiecie dębickim w badanym okresie wzrosło znaczenie metali nieszlachetnych i wyrobów z metali nieszlachetnych, a także pojazdów, statków powietrznych, jednostek pływających oraz współdziałających urządzeń transportowych, natomiast bardzo mocno obniżył się udział tworzyw sztucznych i wyrobów z nich; kauczuku i wyrobów z kauczuku. Zestawienie powiatów pod kątem eksportu do krajów spoza UE (tabela 12.) wygląda podobnie jak ranking powiatów w ogóle, choć nieco inną ma kolejność. Pierwsze miejsce zajmuje powiat stalowowolski, dla którego w tym kontekście inne grupy towarów są kluczowe. Do krajów poza Wspólnotą region stalowowolski wysyła w największym stopniu towary z grup: pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka, wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania, wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny, materiały i wyroby włókiennicze. Następny w kolejności powiat mielecki powiela tylko grupę pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, gdyż kolejne pod względem wagi są towary z grup: drewno i wyroby z drewna, węgiel drzewny, korek i wyroby z korka, wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny oraz wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów, wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła. Inaczej wygląda także lista najważniejszych grup w powiecie dębickim. Są to kolejno gotowe artykuły spożywcze, napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu, pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe oraz drewno i wyroby z drewna, węgiel drzewny, korek i wyroby z korka, wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania, wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny. 55

Tabela 11. Najważniejsze grupy towarów w strukturze eksportu poszczególnych powiatów w latach 2010-2013 (zł) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013 Suma końcowa BIESZCZADZKI 35 544 205 36 545 318 37 750 823 44 741 528 154 581 874 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 34 087 876 35 895 827 36 609 113 43 455 286 150 048 102 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 1 047 163 600 337 1 074 710 1 187 242 3 909 452 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 409 166 49 154 67 000 99 000 624 320 BRZOZOWSKI 85 727 208 90 884 894 97 399 738 116 456 381 390 468 221 Wyroby różne 72 362 374 75 786 680 76 940 167 94 341 342 319 430 563 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 8 729 869 11 310 441 15 962 012 17 292 609 53 294 931 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 4 634 965 3 787 773 4 497 559 4 822 430 17 742 727 DĘBICKI 1 631 680 285 2 119 720 187 782 573 108 775 725 621 5 309 699 201 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 1 486 972 958 1 975 109 306 530 916 924 456 157 763 4 449 156 951 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 57 818 283 59 974 532 157 302 587 211 687 336 486 782 738 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 86 889 044 84 636 349 94 353 597 107 880 522 373 759 512 JAROSŁAWSKI 127 254 542 126 547 070 155 619 944 151 474 914 560 896 470 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 111 085 412 91 759 288 68 426 425 73 779 067 345 050 192 Produkty pochodzenia roślinnego 12 688 703 31 263 445 58 910 026 54 067 690 156 929 864 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 3 480 427 3 524 337 28 283 493 23 628 157 58 916 414 JASIELSKI 114 634 566 136 691 766 225 138 959 298 360 382 774 825 673 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 72 349 876 78 768 072 70 070 537 82 559 345 303 747 830 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 42 284 690 55 575 006 65 803 584 73 981 311 237 644 591 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety 2 348 688 89 264 838 141 819 726 233 433 252 KOLBUSZOWSKI 116 545 292 123 137 297 116 881 862 132 120 423 488 684 874 Wyroby różne 96 420 054 101 705 343 91 984 094 106 350 508 396 459 999 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 11 167 425 13 510 143 18 080 533 16 673 591 59 431 692 56

części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty pochodzenia roślinnego 8 957 813 7 921 811 6 817 235 9 096 324 32 793 183 KROŚNIEŃSKI 92 097 489 73 039 954 107 812 100 147 089 713 420 039 256 Produkty mineralne 19 252 838 25 994 592 56 319 038 88 237 090 189 803 558 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 30 716 324 32 401 899 36 472 938 42 333 291 141 924 452 Wyroby różne 42 128 327 14 643 463 15 020 124 16 519 332 88 311 246 LESKI 2 673 428 3 406 974 2 399 262 3 744 280 12 223 944 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 2 606 441 3 220 768 2 341 850 3 293 429 11 462 488 Materiały i wyroby włókiennicze 66 987 104 206 2 412 221 079 394 684 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 82 000 55 000 229 772 366 772 LEŻAJSKI 115 407 809 149 302 369 156 163 855 170 467 849 591 341 882 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 54 057 769 86 453 315 86 586 389 62 093 917 289 191 390 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 46 625 131 37 446 068 42 625 810 61 948 701 188 645 710 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 14 724 909 25 402 986 26 951 656 46 425 231 113 504 782 LUBACZOWSKI 1 826 752 1 864 946 1 745 020 4 889 016 10 325 734 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 479 445 668 218 620 731 3 252 663 5 021 057 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 1 347 307 1 196 728 1 124 289 583 606 4 251 930 Produkty pochodzenia roślinnego 1 052 747 1 052 747 ŁAŃCUCKI 209 395 518 291 511 882 239 700 816 169 850 590 910 458 806 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 95 744 107 106 412 668 117 714 723 112 919 424 432 790 922 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 78 884 963 142 289 525 69 480 564 41 357 474 332 012 526 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 34 766 448 42 809 689 52 505 529 15 573 692 145 655 358 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń M. KROSNO 686 726 880 693 332 801 762 360 949 832 307 152 2 974 727 782 Wyroby różne 250 917 963 280 725 846 309 630 400 299 582 338 1 140 856 547 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 230 535 925 207 447 639 234 910 666 319 960 611 992 854 841 57

Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 205 272 992 205 159 316 217 819 883 212 764 203 841 016 394 M. PRZEMYŚL 177 400 460 196 922 369 210 198 260 160 756 807 745 277 896 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 71 985 023 71 574 573 72 475 996 68 032 404 284 067 996 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 55 534 117 80 550 591 90 148 538 50 055 318 276 288 564 Produkty pochodzenia roślinnego 49 881 320 44 797 205 47 573 726 42 669 085 184 921 336 M. RZESZÓW 1 521 079 603 1 685 790 311 2 236 907 058 2 437 726 953 7 881 503 925 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 1 030 768 548 1 164 257 901 1 732 625 222 1 924 942 875 5 852 594 546 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 304 509 109 321 101 058 354 368 931 346 004 622 1 325 983 720 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 185 801 946 200 431 352 149 912 905 166 779 456 702 925 659 M. TARNOBRZEG 44 405 793 75 148 543 77 076 871 68 544 661 265 175 868 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 22 546 221 33 716 120 29 558 288 20 611 025 106 431 654 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 10 121 368 21 076 120 25 958 418 23 594 556 80 750 462 Produkty mineralne 11 738 204 20 356 303 21 560 165 24 339 080 77 993 752 MIELECKI 1 240 511 191 1 587 383 533 1 945 542 893 2 240 683 613 7 014 121 230 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 667 167 239 958 083 215 1 293 014 914 1 478 364 878 4 396 630 246 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 306 568 648 351 511 759 365 275 540 427 393 651 1 450 749 598 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 266 775 304 277 788 559 287 252 439 334 925 084 1 166 741 386 NIŻAŃSKI 64 062 187 70 244 270 83 113 139 88 056 288 305 475 884 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 45 266 856 40 734 408 49 533 041 51 034 925 186 569 230 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 11 754 304 21 330 396 24 790 879 27 073 245 84 948 824 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 7 041 027 8 179 466 8 789 219 9 948 118 33 957 830 PRZEMYSKI 38 716 681 40 971 951 47 538 363 50 613 346 177 840 341 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, 31 075 383 33 950 216 38 245 320 39 306 166 142 577 085 58

szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Wyroby różne 3 702 296 4 474 546 5 009 299 5 190 712 18 376 853 Materiały i wyroby włókiennicze 3 939 002 2 547 189 4 283 744 6 116 468 16 886 403 PRZEWORSKI 262 533 358 322 983 950 406 115 089 468 462 078 1 460 094 475 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 171 115 575 238 392 289 293 454 839 354 491 051 1 057 453 754 Produkty pochodzenia roślinnego 44 843 036 36 016 180 64 846 243 58 398 068 204 103 527 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 46 574 747 48 575 481 47 814 007 55 572 959 198 537 194 ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI 398 042 628 474 212 024 546 555 313 599 386 432 2 018 196 397 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 242 586 200 295 625 675 342 550 358 399 427 924 1 280 190 157 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 93 642 246 92 548 091 121 982 010 117 696 520 425 868 867 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 61 814 182 86 038 258 82 022 945 82 261 988 312 137 373 RZESZOWSKI 721 290 635 1 107 902 362 1 615 264 123 2 229 475 558 5 673 932 678 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 631 818 197 983 759 639 1 470 149 105 2 088 602 357 5 174 329 298 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 45 998 004 68 827 727 65 287 811 82 803 831 262 917 373 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 43 474 434 55 314 996 79 827 207 58 069 370 236 686 007 SANOCKI 654 460 531 820 139 750 938 907 515 1 019 811 921 3 433 319 717 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 380 565 478 473 884 267 546 658 794 632 971 615 2 034 080 154 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 203 076 921 264 018 142 310 628 585 300 832 226 1 078 555 874 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 70 818 132 82 237 341 81 620 136 86 008 080 320 683 689 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń STALOWOWOLSKI 1 749 184 988 2 247 338 193 2 080 893 079 2 188 653 409 8 266 069 669 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 1 003 517 401 1 214 227 232 990 148 422 1 128 925 197 4 336 818 252 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 498 498 162 698 319 997 744 338 368 765 011 244 2 706 167 771 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 247 169 425 334 790 964 346 406 289 294 716 968 1 223 083 646 59

części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń STRZYŻOWSKI 43 189 729 57 686 462 60 824 762 55 355 773 217 056 726 Wyroby różne 35 723 224 48 818 315 49 999 675 44 113 326 178 654 540 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 4 660 651 4 524 200 6 017 587 4 820 838 20 023 276 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 2 805 854 4 343 947 4 807 500 6 421 609 18 378 910 TARNOBRZESKI 685 029 961 892 474 216 1 025 420 623 1 220 983 550 3 823 908 350 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 446 522 474 575 475 245 711 369 632 879 374 569 2 612 741 920 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 228 814 306 308 629 331 304 638 951 331 711 537 1 173 794 125 Materiały i wyroby włókiennicze 9 693 181 8 369 640 9 412 040 9 897 444 37 372 305 Suma końcowa 10 819 421 719 13 425 183 392 13 959 903 524 15 675 738 238 53 880 246 873 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 60

Tabela 12. Najważniejsze grupy towarów wg NUTS 4 do krajów spoza UE wraz z sumą wartości w latach 2010-2013 (zł) Przypisanie grup towarowych do powiatu Suma wartości BIESZCZADZKI 4 646 065 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych 3 582 358 materiałów Pojazdy, statki do powietrzne, wyplatania; wyroby jednostki koszykarskie pływające oraz i wyroby współdziałające z wikliny urządzenia transportowe 624 320 Materiały i wyroby włókiennicze 439 387 BRZOZOWSKI 11 510 109 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; 4 165 800 preparowane Materiały i wyroby pióra włókiennicze i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 2 879 113 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 2 326 643 DĘBICKI 147 043 248 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 48 673 284 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 39 444 335 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 32 007 688 JAROSŁAWSKI 259 001 650 Produkty pochodzenia roślinnego 152 506 396 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 37 885 707 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 23 295 929 JASIELSKI 179 649 141 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 61 76 227 186 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 60 212 272 Produkty pochodzenia roślinnego 22 558 294 KOLBUSZOWSKI 22 659 922 Materiały i wyroby włókiennicze 6 144 433 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 6 063 209 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 2 748 164 KROŚNIEŃSKI 20 369 247 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze 8 319 155 szkła Produkty mineralne 8 216 047 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 2 433 052 LESKI 1 364 016 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych 602 560 materiałów Materiały i wyroby do wyplatania; włókiennicze wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 394 684 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 366 772 LEŻAJSKI 45 433 961 Produkty pochodzenia roślinnego 39 719 398 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 2 098 994 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 1 861 917 LUBACZOWSKI 2 360 814 Produkty pochodzenia roślinnego 1 052 747 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 908 815 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 392 855 ŁAŃCUCKI 45 572 683 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 18 466 860 Produkty pochodzenia roślinnego 15 533 642 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych 5 214 050 materiałów M. KROSNO do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 1 130 937 263 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 837 809 580 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze 280 367 319 szkła Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; 8 610 899 preparowane M. PRZEMYŚL pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 387 370 807 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; 147 116 665 preparowane Drewno i wyroby pióra z i wyroby drewna; z nich; węgiel sztuczne drzewny; kwiaty; korek wyroby i wyroby z włosów z korka; ludzkich wyroby ze słomy, z esperanto i innych 87 512 563 materiałów Pojazdy, statki do powietrzne, wyplatania; wyroby jednostki koszykarskie pływające oraz i wyroby współdziałające z wikliny urządzenia transportowe 52 577 266 M. RZESZÓW 310 542 407 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 168 984 752 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 74 770 235 Materiały i wyroby włókiennicze 31 314 908 M. TARNOBRZEG 47 474 146 Produkty mineralne 22 112 732 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 21 535 362 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze 2 047 028 szkła

MIELECKI 2 785 407 121 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 2 351 485 902 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych 269 846 623 materiałów Wyroby z kamieni, do wyplatania; gipsu, cementu, wyroby koszykarskie azbestu, miki i wyroby i podobnych z wikliny materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze 152 905 035 szkła NIŻAŃSKI 16 681 288 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 7 199 880 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 5 398 653 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze 3 171 096 szkła PRZEMYSKI 183 886 355 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; 140 761 279 preparowane Materiały i wyroby pióra włókiennicze i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 16 588 499 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 15 826 297 PRZEWORSKI 612 644 362 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 411 417 824 Produkty pochodzenia roślinnego 188 942 815 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 7 519 940 ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI 154 871 137 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze 135 656 459 szkła Produkty mineralne 12 178 049 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych 3 480 984 materiałów RZESZOWSKI do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 56 156 676 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 28 239 734 Produkty mineralne 11 319 049 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 4 996 604 SANOCKI 33 646 507 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 19 221 959 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych 7 724 217 materiałów Obuwie, nakrycia do wyplatania; głowy, parasole, wyroby koszykarskie parasole przeciwsłoneczne, i wyroby z wikliny laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 2 990 828 STALOWOWOLSKI 210 026 053 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 191 587 971 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 9 165 350 Materiały i wyroby włókiennicze 4 530 377 STRZYŻOWSKI 19 462 601 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; 18 378 910 preparowane Pojazdy, statki pióra powietrzne, i wyroby jednostki z nich; sztuczne pływające kwiaty; oraz współdziałające wyroby z włosów urządzenia ludzkich transportowe 684 267 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 343 087 TARNOBRZESKI 16 968 155 Materiały i wyroby włókiennicze 6 971 050 Broń i amunicja; części i akcesoria 5 594 038 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 3 649 005 Suma końcowa 6 705 685 734 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Kluczowych eksporterów wg NUTS 4 w poszczególnych grupach towarowych prezentuje poniższa tabela (13.). Dostarcza ona informacji na temat tego, że towary mające największy udział w eksporcie podkarpackim tj. maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, są eksportowane w największym stopniu przez m. Rzeszów oraz powiaty rzeszowski i tarnobrzeski. Druga ważna grupa towarów tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe o najwyższej wartości jest eksportowana przez powiaty mielecki, stalowowolski i sanocki. Z kolei największymi eksporterami tworzyw sztucznych i wyrobów z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku są powiaty: dębicki, sanocki i m. Rzeszów. Ostatnia znacząca grupa towarów tj. metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych jest eksportowana w największym stopniu przez powiaty stalowowolski, tarnobrzeski i m. Rzeszów. 62

Tabela 13. Powiaty o największym znaczeniu w eksporcie poszczególnych grup towarów w latach 2010-2013 (zł) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013 Suma końcowa Broń i amunicja; części i akcesoria 561 665 1 356 649 1 780 246 3 201 693 6 900 253 TARNOBRZESKI 561 665 1 327 123 687 131 3 166 982 5 742 901 STALOWOWOLSKI 1 093 115 9 160 1 102 275 M. RZESZÓW 29 526 25 551 55 077 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 247 471 276 257 212 272 249 628 194 292 674 991 1 046 986 733 MIELECKI 103 136 377 106 869 627 107 081 661 142 083 242 459 170 907 JASIELSKI 72 349 876 78 768 072 70 070 537 82 559 345 303 747 830 M. PRZEMYŚL 71 985 023 71 574 573 72 475 996 68 032 404 284 067 996 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 144 875 164 092 361 104 880 050 1 550 121 M. PRZEMYŚL 289 618 827 000 1 116 618 STALOWOWOLSKI 144 875 164 092 53 050 362 017 M. RZESZÓW 71 486 71 486 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 147 003 215 183 616 249 227 992 506 266 432 870 825 044 840 M. RZESZÓW 67 064 544 89 011 910 108 938 171 122 546 005 387 560 630 DĘBICKI 33 363 924 46 028 858 71 240 328 88 313 906 238 947 016 PRZEWORSKI 46 574 747 48 575 481 47 814 007 55 572 959 198 537 194 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz 2 109 109 219 2 723 492 785 3 914 143 959 4 892 919 801 13 639 665 764 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń M. RZESZÓW 1 030 768 548 1 164 257 901 1 732 625 222 1 924 942 875 5 852 594 546 RZESZOWSKI 631 818 197 983 759 639 1 470 149 105 2 088 602 357 5 174 329 298 TARNOBRZESKI 446 522 474 575 475 245 711 369 632 879 374 569 2 612 741 920 Materiały i wyroby włókiennicze 93 988 984 108 387 040 106 680 974 100 930 001 409 986 999 M. RZESZÓW 47 177 898 55 337 051 54 750 960 56 160 803 213 426 712 MIELECKI 24 893 761 25 731 167 27 310 590 21 957 485 99 893 003 JASIELSKI 21 917 325 27 318 822 24 619 424 22 811 713 96 667 284 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 913 114 414 1 207 380 680 1 198 890 224 1 263 502 237 4 582 887 555 STALOWOWOLSKI 498 498 162 698 319 997 744 338 368 765 011 244 2 706 167 771 TARNOBRZESKI 228 814 306 308 629 331 304 638 951 331 711 537 1 173 794 125 M. RZESZÓW 185 801 946 200 431 352 149 912 905 166 779 456 702 925 659 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, 78 765 145 89 965 703 99 610 941 102 061 250 370 403 039 63

szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich M. PRZEMYŚL 31 535 885 37 321 883 38 515 291 40 743 715 148 116 774 PRZEMYSKI 31 075 383 33 950 216 38 245 320 39 306 166 142 577 085 M. RZESZÓW 16 153 877 18 693 604 22 850 330 22 011 369 79 709 180 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety 3 783 950 11 720 771 99 246 436 156 542 684 271 293 841 JASIELSKI 2 348 688 89 264 838 141 819 726 233 433 252 RZESZOWSKI 72 669 232 773 9 606 528 14 265 698 24 177 668 M. KROSNO 3 711 281 9 139 310 375 070 457 260 13 682 921 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 1 873 761 561 2 436 328 589 2 593 791 921 2 908 122 301 9 812 004 372 MIELECKI 667 167 239 958 083 215 1 293 014 914 1 478 364 878 4 396 630 246 STALOWOWOLSKI 1 003 517 401 1 214 227 232 990 148 422 1 128 925 197 4 336 818 252 SANOCKI 203 076 921 264 018 142 310 628 585 300 832 226 1 078 555 874 Produkty mineralne 105 200 894 134 754 506 116 981 050 157 914 026 514 850 476 KROŚNIEŃSKI 19 252 838 25 994 592 56 319 038 88 237 090 189 803 558 RZESZOWSKI 44 232 393 50 080 677 33 664 518 34 829 720 162 807 308 JASIELSKI 41 715 663 58 679 237 26 997 494 34 847 216 162 239 610 Produkty pochodzenia roślinnego 107 413 059 112 076 830 171 329 995 155 134 843 545 954 727 PRZEWORSKI 44 843 036 36 016 180 64 846 243 58 398 068 204 103 527 M. PRZEMYŚL 49 881 320 44 797 205 47 573 726 42 669 085 184 921 336 JAROSŁAWSKI 12 688 703 31 263 445 58 910 026 54 067 690 156 929 864 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 298 946 141 316 774 335 360 348 271 556 553 967 1 532 622 714 M. RZESZÓW 109 559 788 117 813 576 120 651 538 325 938 023 673 962 925 ŁAŃCUCKI 95 744 107 106 412 668 117 714 723 112 919 424 432 790 922 ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI 93 642 246 92 548 091 121 982 010 117 696 520 425 868 867 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich 15 018 719 19 199 540 17 569 842 21 286 191 73 074 292 części oraz akcesoria RZESZOWSKI 5 398 243 10 359 907 6 052 674 8 323 823 30 134 647 TARNOBRZESKI 4 738 992 4 666 999 6 259 078 6 459 347 22 124 416 M. RZESZÓW 4 881 484 4 172 634 5 258 090 6 503 021 20 815 229 Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych 5 960 577 8 366 575 9 688 300 9 080 859 33 096 311 (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) M. PRZEMYŚL 5 515 143 5 991 429 6 863 185 5 822 199 24 191 956 64

DĘBICKI 164 434 1 095 247 1 690 239 2 994 845 5 944 765 M. RZESZÓW 281 000 1 279 899 1 134 876 263 815 2 959 590 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 288 063 505 299 900 333 311 377 028 356 176 786 1 255 517 652 MIELECKI 266 775 304 277 788 559 287 252 439 334 925 084 1 166 741 386 DĘBICKI 15 722 654 15 194 003 15 842 142 11 135 928 57 894 727 RZESZOWSKI 5 565 547 6 917 771 8 282 447 10 115 774 30 881 539 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 1 407 945 2 634 768 16 228 125 36 250 238 56 521 076 PRZEWORSKI 14 782 194 34 653 309 49 435 503 M. RZESZÓW 1 219 446 1 877 737 838 894 1 229 295 5 165 372 DĘBICKI 188 499 757 031 607 037 367 634 1 920 201 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 172 047 545 2 770 094 631 1 431 944 649 1 435 134 000 7 809 220 825 DĘBICKI 1 486 972 958 1 975 109 306 530 916 924 456 157 763 4 449 156 951 SANOCKI 380 565 478 473 884 267 546 658 794 632 971 615 2 034 080 154 M. RZESZÓW 304 509 109 321 101 058 354 368 931 346 004 622 1 325 983 720 Wyroby różne 453 364 071 526 423 541 530 857 197 537 853 137 2 048 497 946 M. KROSNO 250 917 963 280 725 846 309 630 400 299 582 338 1 140 856 547 MIELECKI 106 026 054 143 992 352 129 242 703 131 920 291 511 181 400 KOLBUSZOWSKI 96 420 054 101 705 343 91 984 094 106 350 508 396 459 999 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 340 530 835 362 940 587 357 617 392 357 310 572 1 418 399 386 M. KROSNO 205 272 992 205 159 316 217 819 883 212 764 203 841 016 394 ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI 61 814 182 86 038 258 82 022 945 82 261 988 312 137 373 MIELECKI 73 443 661 71 743 013 57 774 564 62 284 381 265 245 619 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 65 751 928 75 411 527 70 296 719 74 880 607 286 340 781 M. RZESZÓW 35 902 383 44 458 959 39 261 304 51 129 970 170 752 616 DĘBICKI 16 859 268 17 297 001 15 897 615 15 129 200 65 183 084 RZESZOWSKI 12 990 277 13 655 567 15 137 800 8 621 437 50 405 081 Suma końcowa 9 321 409 523 11 648 202 003 11 886 365 073 13 684 843 104 46 540 819 703 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 65

Mimo, iż wciąż większe znaczenie w strukturze geograficznej eksportu województwa podkarpackiego mają kraje Unii Europejskiej, to jednak dynamicznie wzrasta ranga pozostałych krajów świata, do których eksport w 2010 r. stanowił 53% eksportu kierowanego do UE, a trzy lata później wzrósł do ponad 64%. Z uwagi na dynamicznie rosnące znaczenie eksportu poza kraje UE, należy przyjrzeć się także wszystkim aspektom handlu zagranicznego w tym kontekście. Wykres 12. Kierunki podkarpackiego eksportu w latach 2010-2013 (zł) 12000000 000 Dostawy wewnątrzwspólnotowe 10718980 413 Eksport poza kraje Wspólnoty 10474564 959 11662452 054 10000000 000 8603077 245 8000000 000 7488625 155 6594966 748 6000000 000 5532746 610 4556278 970 4000000 000 2000000 000 00 2010 2011 2012 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Mapa 7. Udział podregionów w generowaniu podkarpackiego eksportu kierowanego poza UE w latach 2010-2013 W województwie podkarpackim w badanym okresie eksport poza UE kształtowany był przez 10 powiatów, które generowały blisko 91% wartości eksportowanych w tym okresie towarów. Były to według malejącego udziału w wartości eksportu: m. Rzeszów, powiaty mielecki, rzeszowski, stalowowolski, m. Krosno, powiat dębicki, m. Przemyśl oraz powiaty sanocki, przeworski, jarosławski. Aż 80% eksportu generuje sześć pierwszych wymienionych wcześniej powiatów, jednak dominujące znaczenie mają cztery z nich, tj. m. Rzeszów, powiaty mielecki, rzeszowski i stalowowolski - 2/3 podkarpackiego eksportu. Największy udział w podkarpackim eksporcie w latach 2010-2013 miało miasto Rzeszów blisko 27% jego wartości. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 66

Wykres 13. Udział powiatów w generowaniu podkarpackiego eksportu kierowanego poza UE w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W analizowanym okresie województwo podkarpackie eksportowało towary do wielu krajów świata i co roku widoczna była ekspansja w tym zakresie, gdyż ich liczba systematycznie rosła, od 148 w 2010 r. poprzez 155 w 2011 i 159 w 2012, do 162 krajów w 2013 r. Taki progres jest dla województwa korzystny, gdyż to właśnie nawiązanie współpracy jest najtrudniejsze. Skoro następował wzrost liczby współpracujących krajów daje to szansę na rozwój współpracy w przyszłości. 67

Wykres 14.Struktura geograficzna podkarpackiego eksportu w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Według danych z sierpnia 2014 r., mimo wzrostu nominalnej wartości eksportu do Niemiec jego znaczenie w województwie maleje, choć wciąż stanowi 1/4 eksportu podkarpackiego. Nieustannie 68

rośnie znaczenie Stanów Zjednoczonych Ameryki, do których eksport zwiększył się ponad dwukrotnie, z 9 w 2010 r. do prawie 19% w 2013. Zauważalny progres wystąpił w dostawach do Wielkiej Brytanii, których wartość wzrosła z niespełna 400 mln zł w 2010 r. do ponad 1 mld zł w 2013 r. Jej udział w ogóle podkarpackiego eksportu wzrósł w tym czasie z niecałych 3 do 5,2%. Tabela 14. Najważniejsze kierunki podkarpackiego eksportu w latach 2010-2013* (zł) l.p. Kraje 2010 2011 2012 2013 udział % w 2013 1 Niemcy 3 733 682 211 4 682 492 552 4 320 210 585 4 780 085 584 23,6 2 Stany Zjednoczone Ameryki 1 188 841 113 1 545 387 107 2 295 003 685 3 892 501 031 18,9 3 Ukraina 969 335 815 1 084 003 100 1 288 543 130 1 198 208 841 5,8 4 Kanada 787 217 115 798 710 643 1 029 945 674 980 860 162 4,8 5 Francja 689 548 127 862 385 722 835 411 136 911 456 671 4,4 6 Wielka Brytania 386 977 991 552 631 007 797 468 014 1 060 095 162 5,2 7 Rosja 550 780 177 721 601 060 596 127 765 834 624 593 4,0 8 Republika Czeska 473 633 974 556 960 779 542 171 377 659 183 917 3,2 9 Słowacja 465 793 453 530 499 181 610 790 419 607 053 569 3,0 10 Włochy 435 086 091 514 872 296 457 450 255 480 466 649 2,3 11 Belgia 349 613 952 377 533 336 412 076 889 446 323 774 2,2 12 Węgry 296 083 497 334 358 154 336 926 165 413 286 517 2,0 13 Hiszpania 200 304 246 258 433 909 387 383 424 509 997 457 2,5 14 Austria 187 113 750 284 416 903 310 285 474 361 057 020 1,8 15 Rumunia 251 949 543 312 431 192 254 726 489 301 427 908 1,5 16 Holandia 202 308 180 272 782 017 286 764 087 304 358 889 1,5 17 Szwecja 233 790 594 281 869 579 231 866 426 260 140 489 1,3 18 Białoruś 174 863 925 165 734 845 209 335 722 317 928 734 1,6 *uwzględniono tylko kraje których udział w wartości podkarpackiego eksportu przekracza 1% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Analizując determinanty działalności eksportowej, należy stwierdzić, że w dużej mierze są to te same czynniki, które warunkują inwestowanie w regionie. Dokonując podziału na czynniki wewnętrzne oraz zewnętrzne, wyszczególnić można: 1) czynniki wewnętrzne: 10 słaba dostępność komunikacyjna oraz niedostateczny stan techniczny infrastruktury drogowej i kolejowej; niższy poziom rozwoju w gospodarczego województwa w relacji do średniej krajowej; dualizm gospodarczy; niski i wewnętrznie zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych podregionów NUTS 3; 10 Analiza potencjału eksportowego województwa podkarpackiego ze szczególnym uwzględnieniem potencjału eksportowego firm z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, raport opracowany w ramach projektu systemowego Ministra Gospodarki Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE). 69

nieefektywne, rozdrobnione rolnictwo; słaba baza infrastrukturalna i ekonomiczna obszarów wiejskich; niedostateczna stopa akumulacji kapitału i wykwalifikowanej siły roboczej; niska skłonność do współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, a jednostkami naukowymi; niski stopień nowoczesności majątku MSP i poziom zaplecza badawczo-rozwojowego oraz wyposażenia w środki produkcji; marginalizacja regionu związana z delokalizacją centralnych instytucji i przedsiębiorstw poza obszar województwa; niski potencjał i brak przygotowania przedsiębiorstw sektora MSP do prowadzania sprzedaży zagranicznej; brak odpowiedniej kadry zarządzającej - spowodowane jest odpływem młodych osób do innych województw oraz atrakcyjnymi ofertami pracy za granicą dla wykształconych kadr regionu oraz niedostosowanymi do potrzeb rynkowych kierunkami edukacji; brak ze strony lokalnych instytucji otoczenia biznesu działań służących dywersyfikacji kierunków eksportu, w szczególności skoncentrowanego na rynku Rosji, Ukrainy i Białorusi; brak wsparcia dla inwestycji w powiatach przygranicznych woj. podkarpackiego, mających na celu powstanie nowych i nowoczesnych centrów logistycznych pełniących funkcje usługowe dla transportu międzynarodowego oraz dystrybucji towarów na rynki wschodnich i południowych sąsiadów; ograniczona skuteczność pomocy regionalnej (krajowej i UE) z punktu widzenia intensyfikacji eksportu i dywersyfikacji jego kierunków; brak propagowania, promocji i informowania potencjalnych nabywców artykułów rolnospożywczych ze Słowacji i Ukrainy o ofercie handlowej i infrastrukturze instytucji handlu hurtowego województwa podkarpackiego. 2) czynniki zewnętrzne: spadek popytu na skutek kryzysu; trudności w uzyskaniu kredytu; wzrost konkurencji ze strony innych dostawców krajowych oraz wzrost konkurencji ze strony dostawców z innych krajów; wahania kursów walutowych; wysokie koszty pracy, w tym szybki wzrost wynagrodzeń; niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce; ryzyko związane z eksportem oraz koszty jego niwelowania; problemy ze znajdowaniem wiarygodnych partnerów biznesowych za granicą; problemy z pozyskaniem informacji o zagranicznych rynkach (wynikające nie tyle z braku źródeł informacji, co z niewiedzy przedsiębiorców, w szczególności MŚP, odnośnie tego gdzie i jakie informacje można pozyskać); wysokie koszty dostosowania do wymogów rynków zagranicznych, w tym koszty otrzymania certyfikatów jakości i pozwoleń. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że wyżej wymienione czynniki zewnętrzne, nie są związane ze specyfiką województwa. Zarówno przeprowadzone analizy danych wtórnych, jak i pierwotnych 70

(przede wszystkim wywiadów pogłębionych) wskazują na to, że determinanty te wpływają na ograniczanie potencjału nie tylko podkarpackiego, ale i innych województw Polski. Respondenci oraz eksperci biorący udział w wywiadach pogłębionych, w kontekście czynników wewnętrznych, uwagę zwracali przede wszystkim na kilka kluczowych kwestii. Pierwsza z nich związana była z dostępnością komunikacyjną. Zdaniem badanych, ze względu na stan infrastruktury (choć wciąż poprawiający się) oraz lokalizacji województwa, trudno jest konkurować z regionami Centralnej czy Zachodniej Polski (oczywiście z pominięciem państw, z którymi podkarpackie graniczy): Bardziej należałoby wyeksponować kwestie związane z dostępnością komunikacyjną jest to bardzo istotne jeżeli chce się coś sprzedać, pokazać, lub zaprosić klienta. Jeżeli towar się sprzedaje za granicę, to trzeba go dowieźć. I to jest to minimum, które stanowi blokadę, jeśli w ogóle chodzi o rozwój gospodarczy województwa. [respondentka wywiadu pogłębionego] Jednak jak zaznaczało wielu rozmówców, sytuacja ta uległa znacznej poprawie w stosunku do lat poprzednich. Dużym problemem, w opinii respondentów wywiadów, jest brak przygotowania podkarpackich przedsiębiorców do prowadzenia działalności eksportowej. Nieprzygotowanie to wynika z kilku czynników. Po pierwsze wielkości przedsiębiorstw uwagi ekspertów dotyczyły przede wszystkim sektora MŚP, które w odróżnieniu do dużych przedsiębiorstw, często nie dysponują dużym kapitałem oraz wysoko wykwalifikowaną kadrą menadżerską: ( ) dużym i średnim jest łatwiej nawiązywać kontakty, mają środki dla zagranicznych odbiorców, mają kim dotrzeć bo mają kadry. W małej firmie gdzie jest właściciel i kilku pracowników to trudno jest wytypować kogoś kto poszuka odbiorcy zagranicznego, dlatego bazują na działalności krajowej. [respondent wywiadu pogłębionego] ( ) duże przedsiębiorstwo może zamówić ekspertyzy, może wysłać pracowników, może zasięgnąć rady takich czy innych ekspertów, ma większą siłę przebicia. Małe przedsiębiorstwa koncentrują się przede wszystkim na rynku wewnętrznym, nie mają siły żeby w każdym państwie europejskim mieć swojego przedstawiciela, czy badać taki rynek ( ). Również przygotowanie kadry. Jeżeli kadra była przygotowana tylko na rynek wewnętrzny, trudno jej na pewno przemóc się i zacząć eksportować np. do Wielkiej Brytanii, czy do Holandii, bo już inna mentalność, język, przygotowanie [respondent wywiadu pogłębionego] Z nieprzygotowaniem do prowadzenia eksportu, może wiązać się również brak wiedzy oraz świadomości tego, gdzie i po jakie informacje można się zwrócić. ( ) przedsiębiorcy często nie wiedzą z jakich narzędzi mogą skorzystać, albo do kogo się zwrócić ( ) [respondent wywiadu pogłębionego] Respondenci byli jednak zdania, że przedsiębiorcy nie mają utrudnionego dostępu do informacji na temat możliwości eksportowych. Poradnictwo oferują im regionalne izby gospodarcze i handlowe, a także zagraniczne placówki Ambasad i Konsulatów RP Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji. 71

Problemem jest jednak ich zbyt mała aktywność nie wychodzą same do przedsiębiorcy, nie zachęcają do podejmowania działalności eksportowej, a jedynie obsługują tych, którzy sami się do nich zgłoszą. Działania promocyjne (dotyczące możliwości podejmowania działalności eksportowej, jej warunków itd.), skupione są w większych ośrodkach i docierają przede wszystkim do dużych przedsiębiorstw które - jak wcześniej wspomniano - na ogół są w stanie samodzielnie rozpocząć wymianę zagraniczną. Warto podejmować działania na szerszą skalę, ukierunkowane na sektor MŚP. Bez wątpienia duże znaczenie dla potencjału eksportowego województwa ma jego promocja, a konkretnie wykreowanie produktów eksportowych, które byłyby na świecie identyfikowane z podkarpackim, utrwalonych w świadomości odbiorców jako produkty tego regionu. Marka która jak to ujął jeden z respondentów, sama się sprzedaje. Taką marką niewątpliwie jest Dolina Lotnicza czy marka Zelmer. W promocję tych marek powinno być angażowanych wiele instytucji, począwszy od samorządu województwa, po lokalne instytucje otoczenia biznesu. O wskazanie czynników ograniczających potencjał eksportowy, poproszono również przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz lokalnych przedsiębiorców. W przypadku obu grup, najczęściej wskazywaną odpowiedzią był zbyt mały potencjał finansowy przedsiębiorców oraz brak odpowiedniej infrastruktury transportowej. Wykres 15. Czynniki ograniczające potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Wśród innych czynników, przedsiębiorcy najczęściej wskazywali brak odpowiedniej kadry, a swoje odpowiedzi, wskazane na poniższym wykresie, uzasadniali m.in. tak: Mała firma to zazwyczaj mały kapitał, a do produkcji zaawansowanej technologicznie potrzebne są duże nakłady finansowe. [przedsiębiorca, badanie SSI] Trzeba zainwestować w odpowiednią infrastrukturę techniczną i technologiczną, żeby przyciągnąć klienta. Klienci zagraniczni też chcą przyjechać i zobaczyć ofertę, jaką im oferuje dany zakład oraz jakie mają zaplecze. Jesteśmy sprawdzani przez klientów eksportowych. [przedsiębiorca, badanie SSI] 72

Wykres 16. Czynniki ograniczające potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Silną stroną województwa podkarpackiego jest działalność klastrów zrzeszających podmioty z najsilniej rozwiniętych specjalizacji regionu (przemysł elektromaszynowy, lotniczy, odlewnictwo, IT). Szczególnie Dolina Lotnicza, jak i komplementarny klaster lotniczy zrzeszające już łącznie 120 podmiotów mogą w kolejnych latach uczynić województwo wiodącym regionem lotniczym Europy. 11 Głównymi atutami województwa mogącymi sprzyjać działalności eksportowej są zatem 12 : rozwijający się przemysł lotniczy; silnie rozwinięty przemysł farmaceutyczny, informatyczny i spożywczy; powstanie Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego w Rzeszowie; potencjalnie dobre połączenia komunikacyjne: międzynarodowy port lotniczy, autostrada A4; przebiegające przez województwo główne korytarze transportowe sieci TINA; surowce kopalniane takie jak: siarka, ropa naftowa oraz gaz ziemny, surowce mineralne, które wydobywane są głównie w jego górzystej, południowej części: piaskowce, wapienie, gipsy (w tym gips alabastrowy), glinki ceramiczne, piaski (w tym piaski szklarskie) i żwiry, a także torf, wody mineralne i geotermalne; duże połacie lasów czynią województwo istotnym dostawcą drewna oraz dają możliwości wykorzystania biomasy drzewnej dla produkcji energii odnawialnej; wyższe niż w większości województwa nakłady na działalność badawczo-rozwojową w sektorze przedsiębiorstw (5. miejsce w kraju z kwotą 460,4 mln zł w r. 2012); 11 Przegląd Regionalny Polski 2012 - Część II. Regionalne Obserwatoria Terytorialne, Warszawa, wrzesień 2013 r. 12 Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013 - województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa 2013 r. 73

możliwość ubiegania się o środki unijne; dostępność wysoko wyszkolonych kadr zarządzających i technicznych, zwłaszcza w przemyśle lotniczym, elektromaszynowym, chemicznym (Politechnika Rzeszowska jest największą uczelnią techniczną południowo-wschodniej Polski, z jedynym w kraju ośrodkiem kształcenia pilotów lotnictwa cywilnego); funkcjonowanie wyspecjalizowanych klastrów branżowych; koncentracja przemysłu sprzyjająca współpracy i podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Autorzy raportu podsumowując przeprowadzone analizy stwierdzają, iż województwo jest predestynowane do tworzenia klastrów międzyregionalnych, zwłaszcza w takich sektorach jak m.in. lotniczy, maszynowy, spożywczy czy metalowy. 13 Dalsze konkluzje to możliwości rozwijania inteligentnych specjalizacji w oparciu o konkurencyjne duże i średnie przedsiębiorstwa: w sektorach wysokiej techniki: produkcja statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych maszyn, w sektorach średnio-wysokiej techniki: produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem motocykli, produkcja urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, włączając dentystyczne, w sektorach średnio-niskiej techniki: produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja metali, produkcja metalowych wyrobów gotowych z wyłączeniem maszyn i urządzeń oraz z wyłączeniem produkcji broni i amunicji, naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn i urządzeń, w sektorach niskiej techniki: produkcja odzieży, pozostała produkcja wyrobów z wyłączeniem urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, włącznie z dentystycznymi. 14 O ogólną ocenę potencjału eksportowego, zarówno poszczególnych powiatów jak i całego województwa, poproszono przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców prowadzących handel zagraniczny. Nieco ponad połowa respondentów (JST), oceniła potencjał województwa jako co najmniej duży, zaś jedynie 6% było zdania, że potencjał ten jest niski (wykres 17.). 13 Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013 - województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa, 2013 r. 14 Tamże 74

Wykres 17. Ocena potencjału eksportowego województwa podkarpackiego [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. Podobnego zdania byli przedsiębiorcy połowa badanych oceniła potencjał województwa jako duży lub bardzo duży, zaś jedynie 4% było odmiennego zdania. Swoje opinie respondenci uzasadniali przede wszystkim własnym doświadczeniem większość ich produkcji jest eksportowana, od lat udaje im się utrzymać zagranicznych klientów, a nawet pozyskiwać nowych. Nie bez znaczenia, ich zdaniem, jest również rozwijający się sektor lotniczy oraz koszty pracy, dzięki którym ich produkty mają atrakcyjne dla zagranicznych odbiorców ceny. Wykres 18. Ocena potencjału eksportowego województwa podkarpackiego [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. Nieco bardziej zróżnicowane odpowiedzi są widoczne w odniesieniu do oceny potencjału eksportowego powiatu, na terenie którego funkcjonuje dana jednostka/prowadzi działalność przedsiębiorca. W przeciwieństwie do oceny potencjału województwa, pojawiły się odpowiedzi wskazujące na niski lub bardzo niski potencjał (prawie 1/3 respondentów reprezentujących JST oraz 10% przedsiębiorców). Nieco więcej przedstawicieli JST było zdania, że powiat charakteryzuje się dużym lub bardzo dużym potencjałem eksportowym (w sumie 39% z badanych JST). Wyższy odsetek odpowiedzi pozytywnych zanotowano wśród przedsiębiorców (62%). 75

Wykres 19. Ocena potencjału eksportowego powiatu [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. Warto zwrócić uwagę, że największy odsetek przedsiębiorców, których zdaniem powiat charakteryzuje się co najmniej dużym potencjałem eksportowym, prowadzi działalność na terenie powiatu rzeszowskiego. Pokrywa się to z wcześniej zaprezentowanymi danymi, według których powiat ten wykazuje jedną z wyższych wartości eksportu w województwie. Wykres 20. Ocena potencjału eksportowego powiatu [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. Swoje opinie przedsiębiorcy najczęściej uzasadniali zlokalizowanymi na terenie powiatu (lub w jego okolicy) specjalnymi strefami ekonomicznymi. Wśród czynników podnoszących potencjał eksportowy województwa, zarówno przedstawiciele JST jak i przedsiębiorców, najczęściej wskazywali atrakcyjną ofertę towarową i usługową (zarówno ich jakość, jak i ceny). 76

Wykres 21. Czynniki podnoszące potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Wykres 22. Czynniki podnoszące potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź 77

Poniżej przedstawiono listę 200 największych eksporterów działających na terenie województwa podkarpackiego. Tworząc ranking, pod uwagę wzięto wartość statystyczną eksportu za rok 2013. W związku z obowiązującą ustawą dotyczącą zachowania poufności wyników finansowych danej firmy, w tabeli zaprezentowano jedynie nazwę przedsiębiorcy oraz miejscowość. Dane podchodzą z Ministerstwa Finansów, dlatego uznać je należy za wysoce wiarygodne. Tabela 15. Lista 200 największych eksporterów województwa (2013 r.) l.p. Pełna nazwa Miejscowość 1 2 3 4 5 6 POLSKIE ZAKŁADY LOTNICZE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MTU AERO ENGINES POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ WYTWÓRNIA SPRZĘTU KOMUNIKACYJNEGO "PZL-RZESZÓW" SPÓŁKA AKCYJNA UNIWHEELS PRODUCTION (POLAND) SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ FEDERAL - MOGUL GORZYCE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BORGWARNER POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC TAJĘCINA RZESZÓW STALOWA WOLA GORZYCE JASIONKA 7 "KIRCHHOFF POLSKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 8 9 HAMILTON SUNDSTRAND POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOCKIE ZAKŁADY PRZEMYSŁU GUMOWEGO "STOMIL SANOK" SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW SANOK 10 THONI ALUTEC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 11 "KRONOSPAN MIELEC" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 12 GOODRICH AEROSPACE POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ 78 KROSNO 13 NOWY STYL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 14 FENIX METALS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ CHMIELÓW 15 ZELMER MARKET SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 16 FIRMA OPONIARSKA DĘBICA SPÓŁKA AKCYJNA DĘBICA 17 HUTA STALI JAKOŚCIOWYCH SPÓŁKA AKCYJNA STALOWA WOLA 18 AXTONE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KAŃCZUGA 19 KRONOSPAN HPL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 20 PASS-POL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOK 21 LERG SPÓŁKA AKCYJNA PUSTKÓW-OSIEDLE 22 23 VALEANT SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA JAWNA UTC CCS MANUFACTURING POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW ROPCZYCE 24 "DRESSTA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA

25 ZAKŁAD METALURGICZNY "WSK RZESZÓW" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 26 HANDLOPEX SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 27 BURY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 28 ATW SPÓŁKA AKCYJNA ZAGÓRZ 29 30 KROŚNIEŃSKIE HUTY SZKŁA "KROSNO" SPÓŁKA AKCYJNA W UPADŁOŚCI LIKWIDACYNEJ HISPANO-SUIZA POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI 31 ŁAZUR SPÓŁKA JAWNA KOWALOWY 32 BISPOL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ GŁUCHÓW 33 34 ZAKŁAD PRODUKCJI FOLII "EFEKT-PLUS" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ CAN-PACK FOOD AND INDUSTRIAL PACKAGING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW DĘBICA 35 FABRYKA WAGONÓW GNIEWCZYNA SPÓŁKA AKCYJNA GNIEWCZYNA ŁAŃCUCKA 36 KFM-FURNITURE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KOLBUSZOWA 37 ZAKŁADY CHEMICZNE "ORGANIKA-SARZYNA" SPÓŁKA AKCYJNA NOWA SARZYNA 38 FABRYKA FARB I LAKIERÓW "ŚNIEŻKA" SPÓŁKA AKCYJNA LUBZINA 39 ZAKŁADY MAGNEZYTOWE "ROPCZYCE" SPÓŁKA AKCYJNA ROPCZYCE 40 ICN POLFA RZESZÓW SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 41 O R I O N WIESŁAWA DOMARADZKA SANOK 42 MERKURY MARKET SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA KROSNO 43 "AUTOPART" SPÓŁKA AKCYJNA MIELEC 44 CELL-FAST SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 45 BLEK-MEBLE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 46 RAFINERIA NAFTY "JEDLICZE" SPÓŁKA AKCYJNA JEDLICZE 47 "BALTIC WOOD" SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 48 TIKKURILA POLSKA SPÓŁKA AKCYJNA DĘBICA 49 ARKUS & ROMET GROUP SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PODGRODZIE 50 "AUTORUD" STANISŁAW GÓRSKI, STANISŁAW SOBIŁO SPÓŁKA JAWNA STALOWA WOLA 51 "POLIKAT" SPÓŁKA AKCYJNA BRZOZÓW 52 "OLIMP LABORATORIES" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ NAGAWCZYNA 53 "GAMRAT" SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 54 ATI ZKM FORGING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 55 BAĆ-POL SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 56 BMF POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ LEŻAJSK 57 KRONOPLUS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 58 FIBRIS SPÓŁKA AKCYJNA PRZEMYŚL 59 "INGLOT" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL 79

60 ONDULINE PRODUCTION SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 61 SPLAST SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 62 CIARKO II SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOK 63 ZAKŁADY PORCELANY ELEKTROTECHNICZNEJ ZAPEL SPÓŁKA AKCYJNA BOGUCHWAŁA 64 ZALTECH POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 65 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-USŁUGOWO-HANDLOWE "REGAMET" KRZYSZTOF BOROŃ,WACŁAW TRYBA SPÓŁKA JAWNA MIELEC 66 "VITA - FRUIT" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEWORSK 67 O.K. OWOCOWE KONCENTRATY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEWORSK 68 "GEYER & HOSAJA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PARTYNIA 69 ZIELONA BUDKA /MIELEC/ SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 70 CREUZET POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI 71 MEATPOL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KORCZOWA 72 MONDI BAGS MIELEC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 73 FIRMA TRANSPORTOWO HANDLOWO USŁUGOWA "PANMAR" SZ.CZEKAŃSKI W.SZMYD SPÓŁKA JAWNA KROSNO 74 Zbigniew Winiarski Firma W.Z. "SWEETPOL" PRZEMYŚL 75 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWE "DANKROS" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ USTJANOWA GÓRNA 76 FABRYKA ARMATUR "JAFAR" SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 77 AUTOMET GROUP SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA SANOK 78 SFM SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STRZYŻÓW 79 POLWAX SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 80 RZESZOWSKIE ZAKŁADY DROBIARSKIE "RES-DROB" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 81 DANGAARD SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO 82 "SILVA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 83 Zakład Tłuszczowy "BIAŁOBOKI" Jadwiga Kuźniar BIAŁOBOKI 84 HORTINO ZAKŁAD PRZETWÓRSTWA OWOCOWO-WARZYWNEGO LEŻAJSK SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ LEŻAJSK 85 REMET SPÓŁKA AKCYJNA STALOWA WOLA 86 "RETECH" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 87 88 ZAKŁADY CHEMICZNE "SIARKOPOL" TARNOBRZEG SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ LIUGONG DRESSTA MACHINERY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ 80 TARNOBRZEG STALOWA WOLA 89 "W.P.S." SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZAGÓRZ

90 91 ZAKŁADY PRZEMYSŁU OWOCOWO-WARZYWNEGO "PEKTOWIN" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PORT LOTNICZY "RZESZÓW-JASIONKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO JASIONKA 92 HUTA STALOWA WOLA SPÓŁKA AKCYJNA STALOWA WOLA 93 "LINGLIN POLAND" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 94 PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO-USŁUGOWE "SZRON" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JAROSŁAW 95 REMOG POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 96 TEKNIA RZESZÓW SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 97 PURCELL SYSTEMS INTERNATIONAL AB SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ODDZIAŁ POLSKA MIELEC 98 EUROTERM II SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL 99 100 GARDNER AEROSPACE-MIELEC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ORION ENGINEERED CARBONS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC JASŁO 101 "C+N POLSKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 102 RADO SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ŁAWNICA 103 ARMATOORA SPÓŁKA AKCYJNA NISKO 104 KROSGLASS SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 105 METALL-EXPRES SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 106 "LINKER EUROPA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ TYCZYN 107 "IWAMET" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 108 GLOBE TYRE GODAWSKI, LACHCIK SPÓŁKA JAWNA PILZNO 109 GPR GUMA I PLASTIK RECYCLING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZARZECZE 110 POLSAL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BRZOZÓW 111 HALMAR SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 112 "BIMEX-BOLLHOFF" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KRZEMIENICA 113 CONFECTION SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO 114 GAWEŁ ZAKŁAD PRODUKCJI ŚRUB SPÓŁKA AKCYJNA PALIKÓWKA 115 INNTALER POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 116 PGNIG TECHNOLOGIE SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 117 "MET-CHEM" ZAKŁADY METALOWO-CHEMICZNE ŚWIERCZEK HALINA PILZNO 118 FIRST COMPANY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 119 CONTENUR POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 120 HSW-ZAKŁAD SPRĘŻYNOWNIA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ 81 STALOWA WOLA

121 "NORBERT POLSKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 122 PRZEDSIĘBIORSTWO WIELOBRANŻOWE "DREMEX" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RUDNA MAŁA 123 WOODSTYLE BALAWEJDER SPÓŁKA JAWNA DYNÓW 124 B&P ENGINEERING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA PRZEWORSK 125 PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO-USŁUGOWE "STOMIL-EAST" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOK 126 JÓZEF KUCHARSKI "DREWEX" ZAKŁAD PRODUKCYJNO-HANDLOWO- USŁUGOWY ; ZAKŁAD PRODUKCYJNO-HANDLOWO-USŁUGOWY TYRAWA WOŁOSKA "DREWEX" SPÓŁKA CYWILNA 127 FIRMA PRODUKCYJNO-HANDLOWA "KANWIL" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ DĘBICA 128 BRW SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 129 TRYUMF SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 130 PRZEDSIĘBIORSTWO PRZEMYSŁOWO-HANDLOWE "ALKOR" JACEK WOŁK I JERZY SZOTT SPÓŁKA JAWNA PRZEMYŚL 131 KMIOTEK BOGUSŁAW FIRMA HANDLOWO- USŁUGOWA RTV "BISS" JAROSŁAW 132 ZAKŁADY AUTOMATYKI "POLNA" SPÓŁKA AKCYJNA PRZEMYŚL 133 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWO-USŁUGOWE "ASTRA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KRAJOWICE 134 ZELMER PRO SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 135 VICPLAST ANDRZEJ JASIŃSKI ZABAJKA 136 O.B.A. SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO 137 POLKEMIC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 138 REM II SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL 139 ZAKŁAD HANDLOWO-USŁUGOWY "JARKOMET" STANISŁAW JARECKI TRZCINICA 140 WYTWÓRNIA ZESPOŁÓW KOOPERACYJNYCH SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIDZIALNOŚCIĄ MIELEC 141 EBA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 142 "FIRMA CODOGNI" SPÓŁKA JAWNA STALOWA WOLA 143 "HUTA STALOWA WOLA" ZAKŁAD CIĄGARNIA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ W UPADŁOŚCI LIKWIDACYJNEJ STALOWA WOLA 144 ROSCO STEEL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 145 FIRMA HANDLOWO USŁUGOWA "GAL-POL" PALUCH PIOTR, KNUREK WIESŁAW SPÓŁKA JAWNA SANOK 146 UNIDEZ SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ NOWA DĘBA 147 "MASTAL" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 148 149 ZAKŁADY ODZIEŻOWE "VIPO" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ANDRZEJ GUŚCIORA - PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO USŁUGOWE "POL - ROM" ŁAŃCUT TARNOBRZEG 150 MELEX SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 151 FABRYKI MEBLI "SANCRO" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ TARGOWISKA 82

152 FIRMA "SILVEX" Maria Wójcik KRASNE 153 PLASTIC FACTORY COBI SPÓŁKA AKCYJNA MIELEC 154 FORGEX POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 155 VIDOK SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RUDNA MAŁA 156 MISTA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 157 158 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO USŁUGOWO HANDLOWE "AKPIL" ANIOŁ KAZIMIERZ INTERNATIONAL CAR TRADE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PILZNO JAROSŁAW 159 "DARCO" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PUSTKÓW-OSIEDLE 160 "HUTA SZKŁA W JAŚLE" SPÓŁKA AKCYJNA GRUPA KAPITAŁOWA KROSNO JASŁO 161 MIECZYSŁAW MAKUCHOWSKI "BENNSAM" IMPORT-EKSPORT PRZEMYŚL 162 "TAP" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 163 TARMAX SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA RZESZÓW 164 FIBRAIN SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 165 MARSPOL GRUPA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 166 KOELNER ŁAŃCUCKA FABRYKA ŚRUB SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ŁAŃCUT 167 TARKON SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ TARNOBRZEG 168 SPÓŁDZIELNIA ASPROD STRZYŻÓW 169 BRATEX DACHY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA DĘBICA 170 "CASTRA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ CHAŁUPKI DĘBNIAŃSKIE 171 SPÓŁDZIELNIA "S.I.P." ZAKŁAD PRACY CHRONIONEJ KROSNO 172 WYTWÓRNIA SPRZĘTU KOMUNIKACYJNEGO PZL-KROSNO SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 173 FLUKAR SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ IWONICZ-ZDRÓJ 174 ZAKŁADY METALOWE "DEZAMET" SPÓŁKA AKCYJNA NOWA DĘBA 175 176 PRZEDSIĘBIORSTWO WIELOBRANŻOWE DOMUS JERZY BISKOWSKI I BEATA HRYNISZYN SPÓŁKA JAWNA FIRMA HANDLOWA "SORBOS" ARTUR BARAN ANDRZEJ GWIAZDOŃ SPÓŁKA JAWNA PRZEMYŚL PRZEMYŚL 177 METAL SCRAP SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZABAJKA 178 TEKPRO SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 179 BRAMMER SPÓŁKA AKCYJNA KOLBUSZOWA 180 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWO-USŁUGOWE "EXTRANS" R.DYRKACZ I S-KA SPÓŁKA JAWNA TREPCZA 181 PROGRAFIX SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ DĘBICA 182 TASTA ARMATURA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 183 MILOMAX SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 184 ZAKŁAD WIELOBRANŻOWY JERZY PASTERZ TRZEBOWNISKO 185 R&G PLUS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 83

186 FA KROSNO SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 187 METKOM SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PUSTYNIA 188 STANISŁAW SZYDEŁKO "PATKAR" RUDNIK NAD SANEM 189 "STAL IMPEX" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 190 SMAK SERWIS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ŁAŃCUT 191 ZAKŁAD ARTYKUŁÓW ŚCIERNYCH "ARMES" SŁAWOMIR ZADRUŻNIAK NISKO 192 ZAKŁAD GRABO WALDEMAR IRZYK NIEBOCKO 193 WŁADYSŁAW CHROBAK FIRMA WALTER PUSTYNY 194 TERRY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ DĘBICA 195 OMEGA RUSZTOWANIA S.C. JANINA CHMAJ, ŁUKASZ CHMAJ, MARCIN LEŚ KOLBUSZOWA 196 AXCES PRODUCTION SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MŁYNY 197 GOBART SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BOBROWA 198 199 BIURO HANDLU ZAGRANICZNEGO "DREWEXIM" HENRYK FLIS, MICHAŁ FLIS SPÓŁKA JAWNA PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWE "ELMAT" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW RZESZÓW 200 POWERTEK SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów w Warszawie W porównaniu do roku 2012, pierwsza dziesiątka największych eksporterów pozostała bez zmian, miały jednak miejsce pewne przesunięcia. Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., w roku 2012 plasowały się na miejscu 5., obecnie zaś zajmują pozycję lidera, którym w roku poprzednim była Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Rzeszów S.A. (obecnie na pozycji 3.). MTU Aero Engines Sp. z o.o. oraz Hamilton Sundstrands Poland Sp. z o.o. utrzymały swoje pozycje z roku 2012, zaś miejscami zamieniły się Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL SANOK S.A. i Thoni Alutec Sp. z o.o. O jedno miejsce w dół spadły spółki Uniwheels Production, Federal-Mogul Gorzyce oraz Kirchoff Polska, zaś wyższe miejsce w rankingu zajęła Borgwarner Sp. z o. o. Pierwsza dziesiątka eksporterów w roku 2011, również niewiele różniła się od tej najbardziej aktualnej. Największą zmianą jest wypadnięcie z niej Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. (pierwsze miejsce w roku 2011, 11. w 2012 oraz 16. w 2013) oraz spółki Kronospan z Mielca (10. pozycja w 2011, 14. w 2012, 11. w 2013). Biorąc pod uwagę rozmieszczenie przestrzenne największych eksporterów roku 2013, liderami są Mielec oraz Rzeszów (po 26 eksporterów z powyższej listy). Fakt ten tłumaczy dlaczego miasto Rzeszów oraz powiat mielecki są liderami województwa w odniesieniu do wartości eksportu. Na drugim miejscu znalazła się Stalowa Wola (19 eksporterów), na trzecim Krosno (14 firm), dalej Przemyśl (11 firm) i Jasło (10 firm). Kolejne miejsca zajmują Dębica i Sanok (po 7 eksporterów), Jarosław, Kolbuszowa, Łańcut, Pilzno, Przeworsk i Tarnobrzeg (po 3 firmy). Po dwóch eksporterów zaliczonych do największych w roku 2013, działało w Brzozowie, Jasionce, Leżajsku, Nisku, Nowej Dębie, Pustków-Osiedle, Ropczycach, Rudnej Małej, Sędziszowie Małopolskim, Strzyżowie, Zabajce i Zagórzu. W pozostałych miejscowościach wymienionych w rankingu, działało po jednym eksporterze z listy (dokładny rozkład został przedstawiony na poniższej mapie). 84

Mapa 8. Liczba największych eksporterów w województwie podkarpackim w poszczególnych powiatach (2013 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów w Warszawie Na podstawie wyżej przedstawionych analiz opartych na danych zastanych oraz na podstawie wyników jakościowej części badania, wyszczególniono perspektywiczne branże dla eksportu: przemył rolno-spożywczy i rolnictwo ekologiczne przemysł lotniczy przemysł maszynowy branża chemiczna i farmaceutyczna przemysł gumowy przemysł drzewny i meblarski przemysł IT/ICT turystyka 85

Większość respondentów była zgodna co do tego, że rolnictwo uległo negatywnym przekształceniom oraz tego, że w tej branży należy upatrywać szans na zwiększenie siły eksportowej województwa. Zwracano uwagę przede wszystkim na wieloletnie tradycje rolnicze w regionie, stale rozwijający się trend związany ze zdrowym stylem życia, w tym sposobem odżywania, upatrując tu dużych szans na rozwój rolnictwa ekologicznego. Już kilka lat temu eksperci podkreślali, że wykorzystanie potencjału regionu (który charakteryzuje się relatywnie dużym udziałem obszarów wiejskich) i doświadczeń w działalności rolniczej, będzie możliwe dzięki rozwojowi technologii produkcji rolniczej i przetwórstwa żywności. 15 Wprowadzenie takich rozwiązań jak chów bydła mięsnego czy uprawa roślin spożywczych z wykorzystaniem ekologicznych technologii produkcji, poza efektami ekonomicznymi takimi jak wzrost dochodów rolniczych czy obniżenie kosztów produkcji, może przynosić również efekty o charakterze społecznym (zmniejszenie bezrobocia na obszarach wiejskich, identyfikacja regionu jako producenta zdrowej, tradycyjnej żywności) i środowiskowym (sposoby produkcji przyjazne środowisku). Warto zwrócić uwagę, że już w roku 2007, województwo podkarpackie zamykało pierwszą piątkę województw, posiadających ekoprzetwórnie (z liczbą 13 ekoprzetwórni, po województwach: mazowieckim 42 ekoprzetwórnie, lubelskim 28 ekoprzetwórni, wielkopolskim 24 ekoprzetwórnie, zachodniopomorskim 14 ekoprzetwórnie). 16 Wartość eksportu takich produktów jak: różne przetwory spożywcze, przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin czy mięso i podroby jadalne, systematycznie rośnie, co w połączeniu z ww. czynnikami, pozwala uznać przemysł rolno-spożywczy za perspektywiczny. Podobne wyniki notują produkty z grupy statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części z wartości nieco powyżej 500 mln zł w roku 2010, do ponad 1,1 mld zł w roku 2013. Już teraz można powiedzieć, że Dolina Lotnicza jest swoistą wizytówką i dumą województwa. Jest obecnie jedynym polskim klastrem, który spełnia wszystkie wymagania, aby być uznanym za klaster o światowej klasie. Jednocześnie jest przykładem klastra, który bardzo wyraźnie reprezentuje innowacyjną specjalizację regionu południowo-wschodniej Polski, czyli nowoczesny przemysł lotniczy. Spełnia więc warunki do reprezentowania propagowanej przez Unię Europejską idei smart specialization of the region (inteligentnej specjalizacji regionu). Rozwojowi branży sprzyja zaplecze naukowe w postaci Politechniki Rzeszowskiej z Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa oraz nawiązywana współpraca z uczelniami spoza regionu. Stale podejmowane są prace inwestycyjne, mające podnosić możliwości badawcze i technologiczne. Jak jednak zwrócili uwagę Autorzy raportu dotyczącego priorytetowych technologii dla zrównoważonego rozwoju województwa, w warunkach wzmożonej konkurencji produkcji lotniczej, dostęp do nowoczesnych technologii jest utrudniony. Konieczne jest zatem ponoszenie znacznych nakładów finansowych oraz pracy, na opracowanie i wdrożenie nowych technologii. Dotyczy to również przemysłu maszynowego, gdzie istotna jest staranność przy realizacji procesów technologicznych. W wielu przypadkach, możliwość skutecznego rywalizowania firm z terenu podkarpackiego, powstaje dzięki odpowiednio wykwalifikowanej kadrze oraz niższym kosztom prowadzenia działalności. Dobrym przykładem jest spółka Zelmer, która po restrukturyzacji i długim okresie rywalizacji cenowej, wdraża nowoczesne rozwiązania przez co odnotowuje wzrost 15 Foresight. Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego, praca zbiorowa pod redakcją L. Woźniaka, Rzeszów 2008 r. 16 Żródło: J. Zientek-Varga Ekorynek w Polsce w stronę rozwoju, http://www.fcmarket.pl/sezam/191825.pdf 86

sprzedaży. 17 W roku 2013, eksport produktów typu maszyny i urządzenie elektryczne, osiągnął wartość ponad 800 mln zł. Również respondenci wywiadów eksperckich oraz indywidualnych, podkreślali że Podkarpackie posiada trzy kluczowe dla dalszego rozwoju ww. branż czynniki tj. doświadczenie, tradycję oraz niezbędny kapitał ludzki. Dotyczy to także branży gumowej, w tym oponiarskiej. Takie przedsiębiorstwa jak Dębica S.A. czy Stomil Sanok S.A., są liderami w swojej branży. Pierwsze z nich jest największym polskim producentem opon do samochodów osobowych i dostawczych. Wiodącą pozycję zajmuje również na rynku opon całostalowych do samochodów ciężarowych, opon do samochodów terenowych, maszyn i urządzeń rolniczych oraz innych produktów z branży oponiarskiej. Według danych Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, TC Dębica S.A. jest największym inwestorem i zakładem pracy w Dębicy i województwie. Zatrudnia blisko 2900 pracowników, współpracując z ponad 300 firmami lokalnymi. Od 1995 r. spółka pozyskała inwestora strategicznego, amerykański koncern The Goodyear Tyre & Rubber Company, który obecnie posiada 81,396% akcji Spółki. Firma sprzedaje swoje produkty w 60 krajach na 6 kontynentach. Spółka z Sanoka z kolei, operuje w takich segmentach rynku jak: motoryzacja (m.in. systemy uszczelnień karoserii), budownictwo (m.in. systemy uszczelnień w stolarce tworzywowej, aluminiowej i drewnianej, uszczelki do rur do wody pitnej i rur kanalizacyjnych), AGD (uszczelki gumowe), farmacja (tłoczki do strzykawek jednorazowego użytku i insulinowych iniektorów penowych, korki do zamykania antybiotyków, insuliny, płynów infuzyjnych, krwi i preparatów krwiopochodnych) czy rolnictwo (mieszanki gumowe, pasy klinowe do maszyn). Kolejnym istotnym dla regionu, przede wszystkim ze względu na możliwość uzyskania dostępu do surowców, jest przemysł chemiczny. Duże zapotrzebowanie na nowoczesne materiały, tworzywa sztuczne i inne wyroby wytwarzane przez przemysł chemiczny, zgłasza dynamicznie rozwijające się lotnictwo. Również dotychczasowy rozwój przemysłu farmaceutycznego wskazuje, że możliwe jest osiąganie dobrych wyników w tej dziedzinie. Postęp medycyny, wydłużanie się życia ludzkiego, wpływa na wzrost zapotrzebowania na produkty farmaceutyczne. Uwagę zwrócić należy na potencjał tkwiący w możliwości produkcji naturalnych leków roślinnych, bazujących na rozwiązaniach (związkach chemicznych) występujących w roślinach dziko rosnących i uprawnych. W analizowanym okresie, widoczny jest również stały wzrost wartości eksportu towarów z grupy meble, pościel, materace, z 676 mln zł w roku 2010 do prawie 756 mln zł w roku 2013. Tu należy zaznaczyć, że Polska jest czwartym na świecie eksporterem mebli (po Chinach, Niemczech i Włoszech), ale tylko nieliczne firmy sprzedają swoje towary pod własną nazwą. Jednym z takich przedsiębiorstw jest spółka Nowy Styl z siedzibą w Krośnie, która jest również jednym z największych eksporterów w województwie. Produkty firmy eksportowane są do ponad 60 krajów świata, a dzięki pracy kilku tysięcy pracowników w halach o powierzchni 210 000 m2 corocznie produkowanych jest ponad 8 000 000 krzeseł i mebli. Powiązany z branżą meblarską jest przemysł drzewny. W roku 2012, udział województwa podkarpackiego w krajowym eksporcie towarów z tej grupy, wynosił 5,31% i był najwyższy w regionie. Wartość eksportu produktów z tej grupy również stale wzrasta, od prawie 500 mln zł w roku 2010 do ponad 600 mln zł w 2013. Najwyższe wartości eksportu tych towarów, odnotowano w powiecie bieszczadzkim oraz jasielskim. 17 Foresight. Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego, str. 118, praca zbiorowa pod redakcją L. Woźniaka, Rzeszów 2008 r. 87

W istotny sposób na rozwój gospodarki, a także tworzenie przewagi konkurencyjnej niewątpliwie wpływają nowoczesne technologie informacyjne (IT/ICT). Według raportu OECD Science, Technology and Industry Outlook 2012 18, są one głównymi elementami rozwoju gospodarczego i innowacyjności. Przychody sektora ICT stanowiły w 2011 r. 7,94% PKB ogółem dla Polski. Na obszarze woj. podkarpackiego od wielu lat działają klastry ICT, jednakże nadal jest ich bardzo mało. 19 Na duże znaczenie branży wskazuje się również w innych dokumentach i raportach - w projekcie Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 na rzecz inteligentnej specjalizacji, jako specjalizacje wiodące w regionie wskazano lotnictwo i kosmonautykę, zaś jako specjalizację wspomagającą wskazano właśnie informatykę i telekomunikację. Jednak zdaniem autorów raportu dotyczącego potencjałów województwa podkarpackiego wspartych opiniami ekspertów uczestniczących w wywiadach, branża informatyczna powinna być uwzględniana jako równorzędna lotnictwu specjalizacja regionu. 20 Branże te z jednej strony niejednokrotnie trudno jest rozdzielić (obie należą do obszarów wysokich technologii), z drugiej zaś fakt, iż na terenie województwa podkarpackiego działa największa spółka informatyczna Asseco Poland S.A., rozwija się Wschodni Klaster Informatyczny, a uczelnie kształcą coraz więcej informatyków. Jednym ze znaczących elementów w międzynarodowym obrocie gospodarczym jest przemysł turystyczny. Wpływy dotyczące międzynarodowych podróży według najnowszych danych wynoszą prawie 13% światowych wpływów dotyczących eksportu. Analogicznie wartość inwestycji powiązanych z przemysłem turystycznym to ponad 9%, wpływy z podatków do budżetów państw wynoszą ok. 10%, a co szósty zatrudniony w UE pracuje w gospodarce turystycznej (za 5 lat co siódmy). Rozwój turystyki jest w dużym stopniu motorem napędowym gospodarki, ponieważ z przeprowadzonych przez Polską Izbę Turystyczną analiz wynika, iż turystyka zaliczana jest do jednej z najbardziej wydajnej dziedziny gospodarki jednocześnie dając wielu sektorom rynku bardzo silny bodziec koniunkturalny. Wkład gospodarki turystycznej według PIT w tworzeniu PKB szacuje się na 5-6%. Zarówno Polska, jak również woj. podkarpackie, posiadają dużą szansę na dość dynamiczny rozwój związany z gospodarką turystyczną. W strategii województwa podkarpackiego, jednym z ważnych elementów jego rozwoju, od wielu lat jest sektor turystyki. Czynnikami sprzyjającymi są środowisko naturalne, walory i atrakcje turystyczne oraz szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe. Region podkarpacki, dzięki dużej lesistości, czystości rzek i powietrza, urozmaiconemu ukształtowaniu terenu, posiada wysoką wartość przyrodniczą, uznawany jest za atrakcyjny dla różnych form turystyki m.in. wodnej, pieszej, rowerowej, narciarskiej, konnej, aktywnej itp. Atutem województwa podkarpackiego jest atrakcyjność turystyczna, tranzytowe i przygraniczne usytuowanie. Składają się na to właściwości przyrodnicze i antropogeniczne (pozaprzyrodnicze), które wraz z zagospodarowaniem turystycznym i dostępnością komunikacyjną, stanowić mogą przedmiot zainteresowania potencjalnego turysty i prowadzić do podjęcia decyzji o przyjeździe do danego miejsca recepcji turystycznej. Wielkość ruchu turystycznego ma wpływ na zmiany społeczne, 18 http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-science-technology-and-industry-outlook-2012_sti_outlook- 2012-en 19 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 20 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa podkarpackiego, raport końcowy, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Departament Rozwoju Regionalnego, Rzeszów 2014 r. 88

cywilizacyjne i gospodarcze destynacji turystycznych. Tym bardziej dynamiczny oraz wszechstronny staje się rozwój tych miejsc, w których ruch turystyczny jest zintensyfikowany 21. Podobne wnioski płyną z analizy przeprowadzonej przez Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, według której turystyka jest potencjalną specjalizacją regionalną. Jednak, aby sektor usług mógł pobudzać rozwój południowej części województwa podkarpackiego, konieczne jest dokonywanie inwestycji drogowych, inwestycji w infrastrukturę turystyczną i okołoturystyczną oraz właściwą promocję turystyczną województwa. 22 W roku 2013 wskaźnik liczby miejsc noclegowych na 1000 ludności lokował podkarpackie na 9. miejscu w kraju (2. w Polsce Wschodniej), zaś w pierwszym kwartale 2014 roku województwo znajdowało się na 9. miejscu (na 1. w Polsce Wschodniej), biorąc pod uwagę liczbę udzielonych noclegów. 23 Wyżej zaprezentowane dane ściśle związane są z eksportem towarów, nie należy zaś zapominać, że eksport to również usługi. Brak jest szczegółowych danych (w oficjalnych, ogólnodostępnych statystykach) na temat wartości usług eksportowanych przez podkarpackie przedsiębiorstwa, natomiast podjęto próbę krótkiej charakterystyki rynku usług branży IT oraz turystycznej. Miasto Rzeszów może pochwalić się tym, że co dziesiąty informatyk w Polsce ukończył studia właśnie w tym mieście. 24 Powstał tu Klaster Firm Informatycznych Polski Wschodniej, który nie tylko skupia firmy związane z branżą IT, ale również koordynuje wspólne działania, m.in. poszukiwania nowych rynków dla świadczonych usług i tworzonych produktów 25. Na potencjał polskiego rynku usług IT zwraca się uwagę już od jakiegoś czasu. Ocenia się go bardzo wysoko. Eksport usług w ostatnich latach znacznie się zwiększył, a w 2012 r. jego wartość wyniosła ok. 1,5 mld EUR. 26 Z badań prowadzonych w roku 2010 wynika, że do najpopularniejszych kierunków sprzedaży polskich firm IT, zaliczono: Niemcy, USA, Czechy i Francję, natomiast wskazuje się na duże możliwości eksportu do innych krajów UE, a także takich państw jak: Izrael, Turcja czy kraje Ameryki Południowej. Wśród głównych atutów polskich firm z branży IT wymienia się przede wszystkim: niskie koszty pracy, bardzo dobra jakość usług, znajomość języków obcych, podaż dobrze wykształconej kadry. Istotna jest także bliskość geograficzna do Europy Zachodniej oraz członkostwo Polski w UE, a co za tym idzie - system prawny, który jest zharmonizowany z prawem unijnym. Spośród przebadanych przedsiębiorstw 3/4 zadeklarowało, że posiada gotowe produkty oraz usługi, które chciałoby eksportować. 27 Warto zwrócić uwagę na specyfikę branży, która daje możliwość realizacji usługi informatycznej na rzecz klientów zlokalizowanych w różnych częściach świata, bez konieczności relokacji. 21 Ślusarczyk B, Słowik J, 2014, Atrakcyjność inwestycyjna jako determinanta konkurencyjności turystycznej regionu podkarpackiego, Jarosław, 2014 r. 22 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa podkarpackiego. Raport końcowy, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Departament Rozwoju Regionalnego, Rzeszów 2014 r. 23 Notatka informacyjna GUS oraz dane z BDL 24 Za: http://www.forum-innowacji.eu/informacje/miasto-rzeszow/ 25 Na podstawie: http://www.biznesistyl.pl/biznes/biznes-na-co-dzien/1828_dobre,-bo-podkarpackie.-nasze-marki-naeksport.html 26 Analiza dotycząca eksportu usług oraz produktów ICT raport Informatyka polską specjalnością, Krajowa Izba Gospodarki Cyfrowej na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, Warszawa, 2013 r. 27 Tamże 89

Jak wspomniano, brak jest szczegółowych danych dotyczących wartości eksportu podkarpackich firm z branży IT. Mimo to, można przytoczyć kilka przykładów firm zlokalizowanych w województwie, którym udało się wprowadzić swoją ofertę na rynki zagraniczne. Jedną z nich jest Asseco Poland, która swoje biura posiada m.in. w Rzeszowie i Sanoku. Asseco jest największą polską firmą informatyczną notowaną na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, w rankingu TOP 100 European Software Vendors 28 (publikowanym przez Truffle Capital) za rok 2012 Grupa Asseco znalazła się na 6. miejscu z przychodami z własnego oprogramowania i usług w wysokości 1 002 mln euro. Z aplikacji firmy korzysta: ponad połowa polskich banków, największe firmy ubezpieczeniowe, energetyczne, telekomunikacyjne i z szeroko pojętego sektora zdrowia, administracja publiczna różnych szczebli: od samorządów lokalnych po urzędy centralne i służby mundurowe. 29 W 2013 r. spółka obecna była w 40 krajach a wartość sprzedaży wyniosła 5 898 mln zł. 30 Jednym z przykładów obecności firmy na rynkach zagranicznych jest podpisana w marcu 2014, umowa pomiędzy Asseco Poland a rządową agencją etiopską Information Network Security Agency (INSA). Umowa dotyczy wspólnej realizacji projektu mającego na celu budowę nowoczesnego rynku energii w Etiopii. Wartość zawartej umowy wynosi blisko 10 mln USD, a projekt ma zostać zrealizowany do końca 2015 r. Współpraca ta ma strategiczne znaczenie dla ekspansji produktów Asseco na rynki zagraniczne. Realizacja tego projektu to jednocześnie ogromna szansa na dalszą ekspansję Asseco w Afryce. 31 Innym przykładem jest rzeszowska spółka NTS Commit Polska, która specjalizuje się w kompleksowym doradztwie biznesowym. Około 70 procent przychodów tej firmy to sprzedaż usług poza Polską. Firma działa w grupie konsultingowej, której przewodzi austriacki partner, a oferowany przez spółkę system został już wdrożony w 20 krajach (m.in. Szwajcaria, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Rosja, Włochy). System NTSwincash znalazł zastosowanie w wielu branżach, przede wszystkim w branży telekomunikacyjnej. Marki, które korzystają z tego systemu to np. Orange, Vodafone czy T-Mobile. 32 Kolejną firmą z branży istniejącą na rynku międzynarodowym, jest spółka Witchcraft Studios z Rzeszowa, specjalizująca się w projektowaniu mobilnych aplikacji biznesowych na smartfony, tablety i telewizory nowej generacji Smart TV, a także produkcji gier mobilnych. W poprzednim roku udział eksportu w całkowitej sprzedaży firmy wyniósł ok. 57 %. Pierwszym produktem eksportowym firmy były gry mobilne dystrybuowane przez operatorów sieci komórkowych i partnerów na całym świecie, natomiast pierwszym istotnym sukcesem spółki była akceptacja gier przez centralę T-Mobile w Niemczech. Firma realizuje również projekty mobilne na zlecenie. Pierwszym poważnym projektem było zlecenie realizowane dla marki kosmetycznej Lancôme w Korei, należącej do koncernu L Oréal. Efektem współpracy była marketingowa aplikacja przedstawiająca ekskluzywną serię kosmetyków - od momentu udostępnienia w Appstore aplikacja została pobrana w ponad 100 tys. egzemplarzy. Rynki azjatyckie, przede wszystkim koreański, są jednymi z najlepiej zorientowanych w nowinkach technologicznych, dlatego też stały się głównymi odbiorcami rzeszowskiej firmy. Poza wspomnianą aplikacją Lancôme Genifique, Witchcraft Studios zrealizowało kilka rozwiązań także dla mniejszych firm farmaceutycznych, m.in. Merck Serono. 28 W wolnym tłumaczeniu: 100 największych europejskich dostawców oprogramowania 29 Asseco.com 30 Raport roczny 2013, Asseco Poland 31 www.asseco.com 32 Na podstawie: http://www.biznesistyl.pl/biznes/biznes-na-co-dzien/1828_dobre,-bo-podkarpackie.-nasze-marki-naeksport.html 90

Natomiast gry mobilne projektowane w Rzeszowie pobierane są zarówno w USA, Wielkiej Brytanii, jak i Korei Południowej, Indonezji, Tajwanie czy Wietnamie. Firma zajmuje się również produkcją aplikacji sprzedażowych przeznaczonych dla handlowców, marketingowych służących promocji, a także usprawniające komunikację na linii firma klient. Na swoim koncie ma realizację dla firm: Energa, Warta, Mercedes-Benz, Toshiba, Samsung, Janssen czy Warner Bros. 33 Bardziej szczegółowe dane są dostępne w odniesieniu do usług turystycznych świadczonych w województwie na rzecz turystów zagranicznych. W poniższej tabeli przedstawiono liczbę turystów zagranicznych korzystających z noclegów w podkarpackim w latach 2010-2013. Liczba ta, w stosunku do roku 2010, wzrosła w 2013 o 40% i przekroczyła 95 tys. osób. Największy wzrost odnotowano w powiecie lubaczowskim, jednak liczba turystów nocujących w tej lokalizacji w 2013 r., stanowiła zaledwie 0,7% wszystkich obcokrajowców nocujących w tym roku w województwie. Tabela 16. Liczba turystów zagranicznych korzystających z noclegów w woj. podkarpackim w latach 2010-2013 oraz dynamika zmiany tej liczby 2010 2011 2012 2013 dynamika 2013/2010 (%) PODKARPACKIE 68030 69946 76515 95395 140% bieszczadzki 1223 777 1266 890 73% brzozowski 182 145 170 189 104% jasielski 353 294 427 247 70% krośnieński 1057 810 1273 1029 97% sanocki 4026 4186 2877 2124 53% leski 1677 1480 1405 1509 90% m. Krosno 2478 3074 2802 2327 94% jarosławski 2665 2014 3101 4080 153% lubaczowski 119 200 336 675 567% przemyski 1158 1048 2000 2079 180% przeworski 1348 1273 1759 2293 170% m. Przemyśl 8758 7974 9449 10894 124% kolbuszowski 6 5 7 6 100% łańcucki 2006 2703 2578 3536 176% ropczycko-sędziszowski 3361 1791 2612 2884 86% rzeszowski 4625 6558 8159 10541 228% strzyżowski 234 471 258 275 118% m. Rzeszów 21651 24310 25865 39213 181% dębicki 1248 1085 1114 1357 109% leżajski 847 889 1080 1022 121% mielecki 3868 3976 3305 3536 91% niżański 339 311 368 582 172% stalowowolski 3117 3199 2720 2735 88% tarnobrzeski 1068 834 1069 980 92% m. Tarnobrzeg 616 539 515 392 64% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 33 Tamże 91

Podobna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do liczby udzielonych noclegów: największy wzrost wystąpił w powiecie lubaczowskim (98%). Najwięcej noclegów udzielono w Rzeszowie (ponad 58 tys. w 2013 roku) oraz Przemyślu i powiecie rzeszowskim (ponad 14 tys. w 2013 r.). Tabela 17. Liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym w woj. podkarpackim w latach 2010-2013 oraz ich dynamika 2010 2011 2012 2013 dynamika 2013/2010 (%) PODKARPACKIE 153762 153253 147661 159789 104% bieszczadzki 2300 1489 3065 2194 95% brzozowski 360 252 313 373 104% jasielski 474 822 969 565 119% krośnieński 2677 2216 3833 2869 107% sanocki 7968 8935 5520 4084 51% leski 5443 4930 5130 4747 87% m. Krosno 5468 6933 6930 7059 129% jarosławski 3495 3758 4462 5290 151% lubaczowski 837 1316 1194 1661 198% przemyski 1881 1541 3090 3374 179% przeworski 4487 4834 2843 3441 77% m. Przemyśl 13053 12369 12910 14414 110% kolbuszowski 11 17 17 18 164% łańcucki 2268 5811 3818 4149 183% ropczycko-sędziszowski 7194 3764 5654 4122 57% rzeszowski 21091 17491 13868 14144 67% strzyżowski 308 901 329 463 150% m. Rzeszów 40739 45821 46198 58285 143% dębicki 5667 2636 3011 4056 72% leżajski 1420 1505 1758 1663 117% mielecki 12460 12114 10123 9424 76% niżański 380 311 368 585 154% stalowowolski 10599 10603 8491 9797 92% tarnobrzeski 1738 1337 2238 1785 103% m. Tarnobrzeg 1444 1547 1529 1227 85% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Biorąc pod uwagę kraj pochodzenia, 29% wszystkich turystów z zagranicy stanowili obywatele Ukrainy, którym udzielono 1/4 wszystkich noclegów w latach 2010-2013. Drugą w kolejności, ale już dwukrotnie mniejszą grupą, byli Niemcy (15% udzielonych noclegów). Trzecią grupę stanowili obywatele innych, niż wymienione w poniższej tabeli, państw. Kolejne pozycje zajęli przyjezdni z USA (niespełna 6%), Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Udział pozostałych narodowości w ogóle turystów zagranicznych w województwie nie przekraczał 3%. Tabela 18. Liczba turystów zagranicznych oraz udzielonych im noclegów w woj. podkarpackim wg kraju pochodzenia (suma za lata 2010-2013) l.p. Kraj Liczba turystów zagranicznych % Liczba udzielonych noclegów turystom zagranicznym 1 Ukraina 91045 29,38 156335 25,44 2 Niemcy 45304 14,62 93343 15,19 % 92

3 Pozostałe kraje 29645 9,57 70969 11,55 4 USA 18574 5,99 38189 6,22 5 Wielka Brytania 15538 5,01 31346 5,10 6 Francja 13339 4,30 25765 4,19 7 Włochy 9324 3,01 22593 3,68 8 Słowacja 9167 2,96 20741 3,38 9 Rosja 9086 2,93 13759 2,24 10 Czechy 8400 2,71 21415 3,49 11 Kanada 6688 2,16 9713 1,58 12 Węgry 4942 1,59 9603 1,56 13 Holandia 4940 1,59 9336 1,52 14 Hiszpania 4807 1,55 14572 2,37 15 Łotwa 4711 1,52 5728 0,93 16 Austria 4309 1,39 8905 1,45 17 Litwa 4137 1,34 5977 0,97 18 Białoruś 3609 1,16 7088 1,15 19 Irlandia 3408 1,10 8353 1,36 20 Szwecja 3400 1,10 7609 1,24 21 Belgia 2886 0,93 5528 0,90 22 Dania 2079 0,67 5327 0,87 23 Norwegia 2049 0,66 3531 0,57 24 Szwajcaria 1740 0,56 3221 0,52 25 Finlandia 1689 0,55 2826 0,46 26 Portugalia 1159 0,37 2707 0,44 27 Estonia 1061 0,34 2026 0,33 28 Grecja 875 0,28 2495 0,41 29 Słowenia 784 0,25 1861 0,30 30 Japonia 726 0,23 2032 0,33 31 Cypr 220 0,07 403 0,07 32 Luksemburg 207 0,07 1052 0,17 33 Malta 38 0,01 117 0,02 SUMA 309886 100 614465 100 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Turyści zagraniczni najchętniej korzystali z noclegów w hotelach. Może to tłumaczyć dlaczego miasto Rzeszów odnotowało największą liczbę noclegów udzielonych turystom zagranicznym posiada największą liczbę miejsc noclegowych w hotelach oraz najwięcej obiektów tego typu. W roku 2013, 42% noclegów udzielonych w hotelach, miało miejsce właśnie w Rzeszowie. Cudzoziemcy nocowali również w innych obiektach hotelowych, zaś w ogóle nie korzystali z takich obiektów jak ośrodki kolonijne czy domy pracy twórczej. W analizowanych latach najbardziej wzrosło zainteresowanie noclegami w kempingach (głównie powiat bieszczadzki), największy spadek zaś odnotowano w przypadku pól biwakowych. Dużym zainteresowaniem, pomijając obiekty hotelowe, cieszyły się ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe oraz zakłady uzdrowiskowe, choć w obu przypadkach liczna noclegów udzielonych w 2013 r. zmalała w stosunku do roku poprzedniego. 93

Tabela 19. Liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym w woj. podkarpackim w latach 2010-2013 Obiekt noclegowy 2010 2011 2012 2013 dynamika 2013/2010 hotele 97965 101886 106138 123386 126% motele 1773 2266 2156 2456 139% pensjonaty 826 1055 564 715 87% inne obiekty hotelowe 26858 22708 14093 9691 36% domy wycieczkowe 934 2502 1070 1153 123% schroniska 170 178 188 272 160% schroniska młodzieżowe 910 1096 792 1102 121% szkolne schroniska młodzieżowe 2738 1715 1187 1803 66% ośrodki wczasowe 458 254 195 277 60% ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe 5066 5218 4149 4070 80% hostele 272 504 486 253 93% zespoły domków turystycznych 533 51 196 548 103% kempingi 92 101 286 413 449% pola biwakowe 103 24 83 0 0% zakłady uzdrowiskowe 940 1174 2395 987 105% pozostałe obiekty nieskalsyfikowane 14124 12521 12544 10919 77% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Brak jest dokładnych danych dotyczących wydatków turystów zagranicznych w województwie podkarpackim, jednak z badań Instytutu Turystyki przeprowadzonych w roku 2012 wynika, że największe wydatki związane były z podróżami, podczas których turyści odwiedzili kilka województw (turystyka objazdowa), następnie z podróżami do województw podkarpackiego, mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego (ponad 450 USD na osobę). 34 34 Przyjazdy do Polski w 2012 roku. Synteza wyników badań, konsorcjum firm: ACTIV GROUP i Instytut Turystyki Sp. z o.o. na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa, 2012 r. 94

5.2. CHARAKTERYSTYKA IMPORTU Województwo podkarpackie osiąga relatywnie korzystne wyniki w odniesieniu do województw Polski Wschodniej, natomiast wszelkie porównania z resztą kraju ukazują niekorzystny obraz województwa. Odnosząc liczbę importerów do liczby mieszkańców wyniki podkarpackiego ukazują niski poziom (10. miejsce). Można jednak uznać, że przy ogólnie niskiej przedsiębiorczości w województwie, udział podmiotów zajmujących się wymianą handlową z zagranicą jest relatywnie wysoki. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Mapa 9. Liczba importerów w poszczególnych województwach w 2013 r. Analiza importu wskazuje, że, podobnie jak przy eksporcie, kluczowe znaczenie w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego mają kraje UE. Wartość podkarpackiego importu z krajów UE rosła systematycznie od 2010 do 2012 r., po czym w 2013 r. nieznacznie spadła. Import spoza Wspólnoty wzrastał dynamicznie i o ile w 2010 r. stanowił nieco ponad połowę wartości importu z UE tj. 52%, o tyle w roku 2013 zbliżał się już wyraźnie do poziomu handlu z krajami UE, gdyż stanowił już 74% tego poziomu. Wykres 23. Wartość importu z UE i spoza UE w latach 2010-2013 (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 95

Tabela 20. Wartości importu województwa podkarpackiego z krajów UE i z poza UE 2010-2013 (udział %; dynamika) WYSZCZEGÓLNIENIE LATA 2010 2011 2012 2013 udział % z krajów UE 65,6 65,3 60,1 57,5 z krajów z poza UE 34,4 34,7 39,9 42,5 dynamika wzrostu z krajów UE 100,0% 123,5% 129,7% 126,6% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie z krajów z poza UE 100,0% 124,9% 164,4% 178,4% Generującym najwyższą wartość kierunkiem importowym, w latach 2010-2013 były Niemcy, a dynamika wzrostu importu z tego kraju pomiędzy rokiem 2010 a 2013 wyniosła 122,5%. Większy wzrost (przy sumarycznie mniejszej wartości importu) miał miejsce w przypadku Stanów Zjednoczonych (186,6% - największy przyrost biorąc pod uwagę pierwszą dziesiątkę kierunków importowych) oraz Chin (138,9%). W poniższej tabeli przedstawiono 15 najpopularniejszych kierunków geograficznych, według sumy wartości importu w latach 2010-2013. Tabela 21. Najważniejsze źródła importowe w latach 2010-2013 (wartość w mln zł; dynamika) 2010 2011 2012 2013 Dynamika 2013/2010 Suma 1 Niemcy 2 313 2 949 2 923 2 833 122,5% 11 020 2 Stany Zjednoczone Ameryki 1 363 1 622 2 350 2 544 186,6% 7 881 3 Chiny 636 755 869 883 138,9% 3 145 4 Słowacja 662 812 900 577 87,2% 2 952 5 Holandia 668 782 679 653 97,8% 2 784 6 Włochy 366 402 617 531 145,2% 1 918 7 Republika Czeska 387 468 441 402 104,0% 1 699 8 Belgia 363 394 381 431 118,5% 1 571 9 Francja 268 308 355 380 141,6% 1 312 10 Ukraina 223 338 364 356 159,5% 1 282 11 Wielka Brytania 171 202 268 384 223,8% 1 027 12 Rosja 151 201 263 287 189,5% 904 13 Austria 181 204 227 289 159,5% 903 14 Hiszpania 165 219 249 254 154,0% 888 15 Luksemburg 108 206 219 248 229,9% 781 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W imporcie następował stały wzrost wartości w większości powiatów, najbardziej widoczny w latach 2010-2012. W całym analizowanym okresie tj. 2010-2013 tylko w powiatach przeworskim i leskim nastąpił spadek wartości importu odpowiednio o 10 i 64%. Pozostałe powiaty zwiększyły wartość importu - od 9% m. Przemyśl, do 187% powiat przemyski. Rok 2013 charakteryzuje obniżenie (w stosunku do roku poprzedniego), choć często nieznaczne, wartości importu w 11 powiatach. Natomiast import z krajów nienależących do UE w ostatnim badanym roku (2013) obniżył się w porównaniu do roku poprzedniego w 15 powiatach. Jednak nawet wtedy jest on w większości wyższy niż w początkach badanego okresu. W ostatnim analizowanym roku, wartość importu spoza 96

UE była niższa niż w 2010 r. jedynie w trzech powiatach tj. jasielskim, leskim i bieszczadzkim odpowiednio o niespełna 23, 36 i 22%. Tabela 22. Wartość i dynamika importu w poszczególnych powiatach województwa podkarpackiego w latach 2010-2013 (mln zł) Powiat 2010 2011 2012 2013 Suma Dynamika 2013/2010 M. RZESZÓW 1 414 1 758 2 328 2 471 7 970 174,7% RZESZOWSKI 1 395 1 535 1 967 2 405 7 302 172,3% DĘBICKI 1 484 1 951 1 903 1 789 7 127 120,6% MIELECKI 1 275 1 659 1 968 1 896 6 798 148,7% STALOWOWOLSKI 836 1 188 1 170 1 217 4 411 145,5% TARNOBRZESKI 327 507 529 640 2 003 195,8% M. KROSNO 396 439 510 459 1 804 115,8% SANOCKI 368 459 495 472 1 794 128,1% ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI 358 369 431 426 1 583 119,1% JASIELSKI 271 322 421 301 1 315 110,8% LEŻAJSKI 219 260 307 268 1 054 122,3% M. PRZEMYŚL 216 230 233 236 916 109,1% JAROSŁAWSKI 162 201 264 189 815 116,7% ŁAŃCUCKI 162 171 185 200 718 123,2% PRZEWORSKI 176 160 186 157 679 89,5% KOLBUSZOWSKI 136 164 171 179 650 131,6% M. TARNOBRZEG 103 126 147 118 494 115,5% KROŚNIEŃSKI 58 102 94 113 367 195,4% NIŻAŃSKI 83 102 69 90 344 109,0% BRZOZOWSKI 42 43 40 52 177 122,3% PRZEMYSKI 14 25 37 40 116 287,4% STRZYŻOWSKI 19 29 30 27 104 146,6% BIESZCZADZKI 04 05 06 07 22 148,1% LUBACZOWSKI 02 03 01 04 10 238,2% LESKI 04 03 01 01 09 35,8% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 97

Mapa 10. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2010 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2010 liderami były (tak jak w przypadku eksportu) powiaty: mielecki, dębicki oraz m. Rzeszów, a także powiat rzeszowski. W sumie generowały 59% importu do województwa w tym okresie. Poza nimi, na tle regionu wyróżniał się powiat stalowowolski. Najsłabiej w tym porównaniu (ponownie tak jak w przypadku eksportu), wypadł powiat leski, lubaczowski i bieszczadzki. Łącznie wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego, stanowiła 45% importu do województwa w 2010 r. i pochodziła głównie z dwóch wcześniej wymienionych powiatów (mieleckiego i dębickiego). Następny w kolejności podregion rzeszowski, wygenerował udział na poziomie 37% (9% więcej niż udział w eksporcie), a import napędzał głównie Rzeszów oraz powiat rzeszowski. Pozostałe 18%, przypadło podregionowi krośnieńskiemu oraz przemyskiemu, przy czym wartość importu tego pierwszego, była dwukrotnie wyższa niż w przypadku podregionu przemyskiego. 98

Mapa 11. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2011 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Rok 2011 powiększył różnice pod względem wartości importu, pomiędzy liderami (ponownie powiaty: mielecki, dębicki, m. Rzeszów, rzeszowski a także stalowowolski) a powiatami eksportującymi najmniej (powiat leski, lubaczowski i bieszczadzki). Taka sama sytuacja miała miejsce w odniesieniu do wartości eksportu w tym okresie. Wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego w roku 2011, w stosunku do roku poprzedniego, wzrosła o 4% i stanowiła 49% importu do województwa w 2010 r. Nastąpiło to kosztem wartości importu w podregionie rzeszowskim (34% w 2011) oraz przemyskim (5% w 2011). Udział w imporcie powiatu krośnieńskiego pozostał bez zmian i wyniósł 12%. 99

Mapa 12. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2012 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Ranking importowy powiatów nie zmienił się również w roku 2012. Zauważalny jest jednak dynamiczny wzrost wartości importu w m. Rzeszów. Wzrost odnotowały również: powiat mielecki i rzeszowski, zaś niewielki spadek miał miejsce w pozostałych dwóch powiatach generujących jedne z najwyższych wartości importu. Spadek dotknął również powiaty importujące najmniej, tj. leski, lubaczowski i bieszczadzkim. Wzrósł natomiast import w powiecie przemyskim, choć w skali województwa, nadal była to wartość bardzo niewielka. W 2012 r. wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego wróciła do stanu z roku 2010 i stanowiła 45% importu do województwa. Wzrostowi importu do m. Rzeszowa towarzyszył wzrost udziału importu do całego podregionu (38%), natomiast dwa pozostałe podregiony miały taki sam udział jak w roku 2011. 100

Mapa 13. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2013 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2013 na tle województwa znacząco wyróżniały się powiaty m. Rzeszów oraz rzeszowski jako jedyne wygenerowały wartość importu przekraczającą 2 mld złotych (w przypadku Rzeszowa, miało to już miejsce w 2012 r). Udział pierwszego z nich w ogólnej wartości importu w tym roku, wyniósł 18%, drugiego zaś 17% (analogicznie do wartości eksportu w 2013 17 i 16%). Wartość w trzech pozostałych, będących do tej pory liderami powiatach, pozostała na wysokim, zbliżonym do roku poprzedniego, poziomie. W tym roku najwyższą w omawianym okresie, choć i tak niską w odniesieniu do innych powiatów, wartość eksportu osiągnął powiat bieszczadzki. Wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego i przemyskiego utrzymywała się mniej więcej na tym samym poziomie. Wzrósł natomiast import do podregionu rzeszowskiego i wyniósł 42% (najwięcej w badanym okresie). O 2% zmalał import do podregionu krośnieńskiego udział wyniósł 10% czyli najmniej w analizowanym okresie. Wartość importu rosła niemal we wszystkich grupach towarowych za wyjątkiem wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów, wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła oraz zwierzęta żywe, produkty pochodzenia zwierzęcego. Największą dynamiką w tym czasie 101

cechowała się broń i amunicja, perły naturalne lub hodowlane, dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki, kamienie szlachetne lub półszlachetne oraz gotowe artykuły spożywcze. Niemal na niezmienionym poziomie po początkowym przyroście pozostały produkty mineralne. Tabela 23. Struktura towarowa podkarpackiego importu w latach 2010-2013 (mln zł) 2010 2011 2012 2013 Suma Udział % w 2013 dynamika 2013/2010 (%) Suma końcowa 9 524 11 809 13 489 13 758 48 582 144 1 Maszyny i urządzenia mechaniczne 2 466 3 009 4 045 4 585 14 106 0,11 186 2 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 2 242 2 829 2 875 2 924 10 872 2,56 130 3 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 1 342 1 728 1 655 1 488 6 214 0,50 111 4 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 946 1 195 1 339 1 261 4 743 1,80 133 5 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające 591 774 1 057 970 3 394 33,30 164 6 Produkty mineralne 326 435 422 347 1 532 2,16 106 7 Drewno i wyroby z drewna 262 298 334 352 1 246 21,30 134 8 Materiały i wyroby włókiennicze 255 300 297 297 1 149 0,60 117 9 Ścier drzewny lub z innego włóknistego 196 217 249 251 912 0,27 128 materiału celulozowego 10 Produkty pochodzenia roślinnego 163 187 249 253 852 7,05 155 11 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, 179 183 211 170 743 2,52 95 12 Gotowe artykuły spożywcze 114 127 200 247 688 1,84 217 13 Wyroby różne 142 158 162 159 622 9,17 112 14 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 121 128 128 108 485 0,95 88 15 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne 68 103 113 131 415 0,26 194 16 Obuwie, nakrycia głowy, parasole 43 52 59 82 237 1,82 192 17 Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe 28 28 29 35 120 0,29 125 18 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne 15 32 32 37 117 10,80 247 19 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu 18 20 25 40 104 1,16 216 20 Broń i amunicja 1 05 2,5 15 19 1,24 1405 21 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 03 02 03 06 1,5 0,78 230 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W analizowanym okresie województwo podkarpackie importowało towary z wielu krajów świata i co roku ich liczba wzrastała. W 2010 roku źródłem nabycia było 90 krajów, rok później 91, w kolejnym 98 i w ostatnim analizowanym już 104 kraje z całego świata, w tym kraje UE. Podkarpackie raczej w niewielkim stopniu partycypuje w imporcie krajowym. W największym stopniu uczestniczy region w imporcie drewna i wyrobów z drewna (8,1%). Kolejna grupa importowanych towarów na poziomie 4,4% krajowego importu to broń i amunicja oraz metale i nieszlachetne. Na poziomie 3-3,5% kształtował się udział podkarpackiego w imporcie wyrobów z kamieni oraz tworzyw sztucznych. 102

Wykres 24. Udział województwa podkarpackiego w imporcie poszczególnych grup towarowych w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 103

1 Broń i amunicja; części i akcesoria Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z 2 wikliny 3 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 4 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i 5 odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 6 Materiały i wyroby włókiennicze 7 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; 8 wyroby z włosów ludzkich Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna 9 biżuteria, monety 10 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Pozycje towarowe o równowartości <=100 euro lub Towary zaopatrzeniowe dla statków i samolotów - działy Cn 25-26,28-98 lub Towary zaopatrzeniowe dla statków i 11 samolotów - dział CN 27 12 Produkty mineralne 13 Produkty pochodzenia roślinnego 14 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki 15 naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; 16 artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) 17 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 18 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 19 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 20 Wyroby różne 21 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 22 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 104

5.3. SALDO HANDLU ZAGRANICZNEGO Województwo podkarpackie mimo relatywnie niskich wartości w handlu zagranicznym (10. pozycja w kraju) osiągnęło dodatni wynik w wymianie z zagranicą tym samym lokując się na 3. miejscu w rankingu województw (wykres 25.). Mazowieckie, mimo najwyższej wartości eksportu, generuje też najwyższy deficyt w handlu zagranicznym, bliski 100 mld zł. Natomiast nadwyżka w handlu zagranicznym podkarpackiego wyniosła 6,6 mld zł. Najlepszy wynik w tym zestawieniu osiągnęło województwo śląskie z dodatnim wynikiem w handlu zagranicznym na poziomie przekraczającym 27 mld zł. Województwo lubuskie mimo relatywnie niskiego eksportu generuje nadwyżkę w handlu zagranicznym na poziomie niemal 6,5 mld zł. Większość województw osiąga nadwyżkę w handlu zagranicznym, jednak cztery województwa tj. małopolskie, łódzkie, pomorskie i mazowieckie, generują deficyt. Województwo stołeczne w wymianie z zagranicą osiąga wynik ujemny tak duży, że pochłania nadwyżki wypracowane przez inne regiony, znacząco przyczyniając się do ujemnego salda w krajowym handlu zagranicznym. Wykres 25. Saldo w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego na tle pozostałych województw w 2013 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 105

Województwo podkarpackie w całym analizowanym okresie utrzymywało dodatnie saldo w handlu zagranicznym. Jednak przyglądając się wymianie handlowej na poziomie NUTS 4 (wykres 26.) trudno zauważyć jakąkolwiek prawidłowość. Wyniki handlu zagranicznego w poszczególnych latach pomiędzy 2010 a 2013 rokiem były wysoce niestabilne i nie da się określić jednoznacznie kierunku zmiany dla każdego powiatu oddzielnie. Generalnie można powiedzieć, że jednostki terytorialne cechujące się deficytem w handlu zagranicznym utrzymywały ujemny wynik we wszystkich analizowanych latach, a te osiągające nadwyżkę w bilansie handlowym z zagranicą, wykazywały dodatnie saldo w kolejnych latach. Zauważalna zmiana nastąpiła w powiecie dębickim, w którym w dwóch pierwszych analizowanych latach tj. 2010 i 2011 saldo wymiany z zagranicą utrzymywało się na relatywnie wysokim poziomie 300-400 mln zł, po czym od roku 2012 wynik handlu zagranicznego był wysoki, ale ujemny (838 mln zł w 2012 i 747 mln zł w 2013 r.). Powiat stalowowolski sukcesywnie powiększał nadwyżkę, a w powiecie mieleckim dodatni wynik w handlu z zagranicą wzrósł ponad dwukrotnie. Powiat krośnieński po jednorocznym deficycie w 2011 r. powrócił do nadwyżki, która w kolejnym roku wzrosła. Powiat kolbuszowski utrzymywał deficyt, jednak trudno określić tendencję zmian, gdyż co roku kierunek był inny. Warto zwrócić także uwagę na powiat rzeszowski, który w badanym okresie systematycznie poprawiał wynik wymiany handlowej z zagranicą od deficytu na poziomie 556 mln zł w 2010 r. do nadwyżki na poziomie 4 mln zł w 2013 r. Duże znaczenie w kształtowaniu wyniku wymiany handlowej z zagranicą ma powiat dębicki, mający duży udział w podkarpackim handlu zagranicznym. Wartości eksportu oraz importu w wymianie z krajami spoza UE były na podobnym, relatywnie wysokim, poziomie. Jednak w 2012 r. nastąpiło znaczące obniżenie (o 60%) wartości eksportu przy jednoczesnym wzroście importu (o 32%), generujące ujemny wynik w obrotach z zagranicą od roku 2012. Poziomy te zostały utrzymane także w roku 2013. Źródłem zmiany był bardzo duży spadek wartości eksportu w grupie towarów tworzywa sztuczne i wyroby z nich, kauczuk i wyroby z kauczuku z 389 mln zł w 2011 r. do niespełna 82 mln zł rok później i 79 mln zł w 2013 r. Jeszcze większy spadek nastąpił w dostawach wewnątrzwspólnotowych tj. mimo, iż spadek wyniósł tylko 53% to jednak w wartościach nominalnych była to niebagatelna kwota 993 mln zł. Poziom ten został utrzymany także w roku następnym. Województwo podkarpackie przyczynia się do zmniejszenia deficytu bilansu handlowego Polski oraz jednostek terytorialnych generujących ustawicznie deficyt. Jest to korzyść z perspektywy makroekonomicznej. Jednak przewaga eksportu nad importem może, ale nie musi oznaczać wysokiej pozycji konkurencyjnej regionu w sytuacji gdy, niewielki jest udział wysoko przetworzonych towarów w eksporcie (eksport towarów branż innowacyjnych), a import obejmuje towary konsumpcyjne i przemysłowe, nie przyczyniające się do rozwoju nowoczesnej produkcji. 35 35 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 106

Wykres 26. Saldo w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego na poziomie NUTS4 w latach 2010-2013 (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 107

Biorąc pod uwagę dane przytoczone we wcześniejszych fragmentach opracowania można stwierdzić, że w pierwszej dziesiątce państw, z którymi podkarpaccy przedsiębiorcy utrzymują współpracę eksportową (biorąc pod uwagę wartość eksportu) znajdują się: Niemcy, USA, Ukraina, Kanada, Słowacja, Francja, Czechy, Rosja, Włochy, Wielka Brytania oraz Włochy (w latach 2010-2012) i Hiszpania (zastąpiła Włochy) w rankingu w roku 2013. W omawianym okresie, pierwsze dwa miejsca były zajmowane przez Niemcy oraz USA. W przypadku pierwszego z państw, wartość eksportu wahała się pomiędzy 3,7 a 4,7 mld złotych, zaś wartość towarów eksportowanych do Stanów Zjednoczonych pomiędzy 1,2 a 2,7 mld złotych, przy czym wartość ta ciągle wzrasta. Sytuacja jest podobna biorąc pod uwagę import. Przedsiębiorcy utrzymują współpracę importową (biorąc pod uwagę wartość importu) przede wszystkim z następującymi państwami: Niemcy, USA, Holandia, Słowacja, Chiny, Czechy, Włochy, Belgia, Francja oraz Ukraina (w latach 2010-2012) i Wielka Brytania (zastąpiła Ukrainę w rankingu w roku 2013). W omawianym okresie, w odniesieniu do importu pierwsze dwa miejsca były zajmowane przez Niemcy oraz USA. W przypadku pierwszego z państw, wartość importu wahała się pomiędzy 2,3 a 2,9 mld złotych, zaś wartość towarów sprowadzonych ze Stanów Zjednoczonych pomiędzy 1,3 a 2,5 mld złotych, przy czym wartość ta ciągle wzrasta. W tabeli 24. przedstawiono sumę wartości eksportu oraz importu za lata 2010-2013 dla ww. państw. Tabela 24. Suma wartości dla najważniejszych kierunków eksportowych i importowych w latach 2010-2013 (zł) Kraj Suma wartości eksportu Suma wartości importu Niemcy 17 428 144 232 11 020 282 095 USA 6 227 210 840 7 881 308 839 Ukraina 4 539 860 980 926 199 375 3) Francja 3 285 399 592 1 312 683 552 Wielka Brytania 3 708 169 584 384 453 973 4) Republika Czeska 2 056 865 566 1 534 501 186 Słowacja 2 049 673 934 2 952 266 139 Włochy 386 977 991 1) 2 112 465 472 Kanada 3 597 190 997 Rosja 2 211 225 302 Hiszpania 503 587 782 2) Chiny 6 665 224 221 Holandia 2 077 378 763 Belgia 1 571 035 198 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 1) suma wartości za okres 2010-2012 2) wartość tylko za rok 2013 3) suma wartości za okres 2010-2012 4) wartość tylko za rok 2013 108

W przypadku państw z którymi współpraca opiera się zarówno na eksporcie jak i imporcie, w przypadku USA, Słowacji i Włoch wartość eksportu jest mniejsza niż importu. W pozostałych przypadkach, wartość eksportu jest wyższa (nawet dwukrotnie, jak w przypadku Francji). Poniżej zaprezentowano powiązania towarowe, zarówno w imporcie jak i eksporcie z: krajami UE krajami Europy Środkowo-Wschodniej krajami Dalekiego Wschodu krajami Bliskiego Wschodu krajami Ameryki Środkowej krajami Ameryki Południowej EKSPORT Ze wszystkich państw przedstawionych w poniższej tabeli, w przypadku 18 jedną z trzech wiodących eksportowanych grup towarowych, były tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, przy czym największa wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Niemiec (ponad 3 mld złotych w latach 2010-2013). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy eksportowano na Łotwę. Na drugim miejscu znalazła się grupa towarowa maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, eksportowana do 16 państw, przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Niemiec (ponad 3 mld złotych w latach 2010-2013). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy, eksportowano do Luksemburga. Na miejscu trzecim znalazły się ex eaquo pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe (największa wartość eksportu również w przypadku Niemiec, zaś najmniejsza do Portugalii) oraz metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych (największa wartość eksportu do Francji, zaś najmniejsza do Luksemburga). Obie te grupy znalazły się w czołówce eksportowanych towarów do 14 krajów UE. Tabela 25. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów UE w latach 2010-2013 Kraj Austria Belgia Grupy towarowe Łączna wartość w zł (suma za lata 2010-2013) Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 264 910 043 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 199 601 475 150 722 885 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 544 401 055 transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 379 606 846 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 271 537 454 109

Bułgaria Chorwacja Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 88 128 573 62 124 302 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 40 581 940 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 49 423 502 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 47 118 726 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 22 226 493 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 10 683 485 Wyroby różne 7 178 879 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 6 876 213 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 188 756 994 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 121 883 649 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 45 948 251 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 48 762 435 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 39 834 965 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 31 298 062 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 92 190 541 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 79 084 533 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 33 165 797 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 839 152 464 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 557 116 041 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 549 585 856 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 34 542 914 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 14 681 202 Wyroby różne 12 574 837 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 608 278 248 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 396 066 104 transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 195 205 086 Produkty mineralne 87 543 342 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 41 349 886 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 11 437 696 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 132 801 379 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 65 352 139 110

Luksemburg Łotwa Niemcy Holandia Portugalia Republika Czeska Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 54 854 705 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 57 691 257 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 10 246 949 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 3 655 322 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 74 143 625 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 33 543 682 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 28 723 341 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 4 616 653 728 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 3 538 889 613 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 3 345 409 461 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 358 082 530 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 128 376 252 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 125 854 771 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 57 937 605 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 16 298 787 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 14 617 992 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 468 854 340 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 436 627 524 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 431 208 792 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 343 567 745 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 189 316 348 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 121 574 278 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 522 490 941 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 306 599 595 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 204 563 041 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 362 678 891 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 115 564 606 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne 26 474 465 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 303 734 868 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 170 816 296 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 152 114 353 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 111

Węgry Wielka Brytania Włochy Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 405 155 844 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 264 660 477 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 257 697 813 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 994 970 242 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 556 753 018 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 279 927 531 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 504 832 859 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 456 154 670 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 324 432 726 W przypadku eksportu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, dominują trzy te same grupy towarowe co w odniesieniu do krajów UE, tj. tworzywa sztuczne (1. pozycja), maszyny i urządzenia (2. pozycja) oraz metale nieszlachetne (3. pozycja). W przypadku pierwszej i drugiej grupy, głównym odbiorcą jest Ukraina, zaś najmniejsza wartość eksportu tej grupy towarowej została odnotowana w odniesieniu do Czarnogóry (tworzywa sztuczne) oraz Albanii (maszyny i urządzenia). Największym odbiorcą towarów z grupy metali nieszlachetnych, jest Republika Czeska (na bardzo zbliżonym poziomie jest eksporty tych towarów na Ukrainę). Warto zwrócić uwagę, że w przypadku tej grupy państw, grupę towarową jaką są pojazdy, statki powietrzne, wyprzedziły towary z grupy ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich, których głównym odbiorcą jest Rumunia. Tabela 26. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2010-2013 Łączna wartość w Kraj Grupy towarowe zł (suma za lata 2010-2013) Wyroby różne 571 160 Albania Białoruś Bośnia i Hercegowina Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, 500 315 z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 225 972 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 249 312 611 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 194 421 530 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 104 584 742 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 39 620 931 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 6 794 935 Wyroby różne 5 509 397 Bułgaria Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z 88 128 573 112

Chorwacja Czarnogóra Estonia Litwa Łotwa Macedonia Republika Czeska Rumunia Serbia Słowacja odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 62 124 302 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 40 581 940 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 49 423 502 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 47 118 726 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 22 226 493 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 798 635 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 548 550 Wyroby różne 514 329 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 48 762 435 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 39 834 965 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 31 298 062 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 132 801 379 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 65 352 139 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 54 854 705 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 74 143 625 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 33 543 682 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 28 723 341 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 13 838 918 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 12 865 672 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 332 041 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 468 854 340 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 436 627 524 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 431 208 792 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 343 567 745 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 189 316 348 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 121 574 278 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 56 708 680 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 54 571 519 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 29 568 844 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 522 490 941 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 306 599 595 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 204 563 041 113

Słowenia Ukraina Węgry Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 362 678 891 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 115 564 606 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne 26 474 465 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 1 032 444 109 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 724 168 504 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 416 119 103 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 405 155 844 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 264 660 477 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 257 697 813 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Pierwsza trójka najczęściej eksportowanych grup towarowych do krajów Dalekiego Wschodu, jest taka sama jak w przypadku krajów UE. Największym odbiorcą maszyn i urządzeń jest Tajlandia (wartość eksportu: 81,6 mln złotych), zaś najmniejszym Makau (0,4 mln złotych). W odniesieniu do metali nieszlachetnych, najczęściej eksportowano towary z tej grupy do Indonezji i Singapuru (tu również odnotowano największą wartość eksportu towarów z grupy pojazdy, statki powietrzne), zaś tworzywa sztuczne do Chin. Tabela 27. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Dalekiego Wschodu w latach 2010-2013 Łączna wartość w Kraj Grupy towarowe zł (suma za lata 2010-2013) Brunei Darussalam Chiny Filipiny Hongkong Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 205 604 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 6 618 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 4 769 75 393 976 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 56 225 634 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 41 851 853 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 15 357 043 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 973 467 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 689 472 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 10 345 698 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 3 789 007 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 2 075 127 114

Indonezja Japonia Laos* Makau* Malezja Mongolia Singapur Tajlandia Tajwan Wietnam Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 15 884 786 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 7 928 582 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 1 384 629 transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 26 489 224 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby 9 086 052 ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 6 901 380 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 875 177 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 269 925 transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 95 682 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 372 641 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne 52 219 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 3 001 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 762 618 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 2 755 896 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 2 111 744 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 3 439 302 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 353 009 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne 2 326 880 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 55 097 377 transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 25 278 035 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 11 520 350 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 81 587 550 Produkty mineralne 1 739 231 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 720 212 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 2 428 504 Wyroby różne 1 882 987 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 154 035 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 9 865 353 115

obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 915 109 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 485 025 * jedyne eksportowane towary Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Na pierwszym miejscu w eksporcie do krajów Bliskiego Wschodu znalazła się grupa towarowa maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Arabii Saudyjskiej (ponad 100 mln złotych w latach 2010-2013). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy, eksportowano do Jemenu. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne oraz produkty przemysłu chemicznego. Pierwsze najczęściej eksportowano do Turcji (wartość: 221,5 mln złotych), drugie zaś do Zjednoczonych Emiratów Arabskich (9,5 mln złotych). Tabela 28. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Bliskiego Wschodu w latach 2010-2013 Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata 2010-2013) Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 138 488 954 Arabia obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Saudyjska Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 110 462 010 Bahrajn Cypr Egipt Irak Iran Wyroby różne 31 442 311 Wyroby różne 1 144 626 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 796 526 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 161 965 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 10 683 485 Wyroby różne 7 178 879 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 6 876 213 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 24 051 277 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 22 646 285 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 7 409 916 transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 520 966 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 1 258 042 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 1 113 185 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 446 568 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne 10 057 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 7 896 Izrael Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 65 470 190 116

Jemen Jordania Katar Kuwejt Liban Oman Syria Turcja Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 35 897 735 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 17 076 651 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 917 212 Materiały i wyroby włókiennicze 119 410 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 1 401 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 3 080 795 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 2 444 508 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 2 049 193 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 19 259 993 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne 6 318 422 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 1 516 000 Wyroby różne 3 530 661 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 2 447 773 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 2 216 089 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 6 035 624 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 1 067 197 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby 911 154 ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 7 951 742 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne 2 975 418 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 080 297 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 558 161 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 201 834 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 150 996 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 221 479 052 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 49 048 635 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 15 928 257 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 9 449 112 Zjednoczon Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i 6 086 885 e Emiraty przemysłowe namiastki tytoniu Arabskie Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 4 274 231 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 117

W eksporcie do krajów Ameryki Środkowej dominowały również maszyny i urządzenia (najwyższa wartość eksportu w przypadku Panamy prawie 18 mln zł). Grupa ta stanowi jedyną eksportowaną do Grenady i na Dominikę. Na drugim miejscu znalazły się wyroby różne eksportowane do czterech krajów Ameryki Środkowej (w tym głównie na Kostarykę ponad 700 mln zł), zaś na trzecim tworzywa sztuczne, eksportowane głównie do Hondurasu (1,8 mln zł). Tabela 29. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Ameryki Środkowej w latach 2010-2013 Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata 2010-2013) Bahamy* Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 155 154 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 3 650 386 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne 2 005 432 Belize kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z 522 293 wikliny Dominika* Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 45 744 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 1 011 674 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Dominikana Wyroby różne 54 439 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 37 746 Grenada* Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 79 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 10 175 087 Gwatemala obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 230 367 Haiti* Honduras* Jamajka* Kostaryka Wyroby różne 102 427 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 5 625 729 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z 366 odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 1 845 538 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 13 453 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 926 660 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z 590 524 wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 426 501 Wyroby różne 741 826 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do 8 573 118

Kuba rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 119 5 497 13 217 745 Wyroby różne 130 610 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 114 473 Nikaragua* Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 44 742 St. Kitts i Nevis* Panama Salwador Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 795 365 17 884 314 481 884 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 183 661 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 1 774 875 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Materiały i wyroby włókiennicze 494 * eksportuje się tylko te grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W eksporcie do krajów Ameryki Południowej również dominowały maszyny i urządzenia (najwyższa wartość eksportu w przypadku Brazylii 80,3 mln złotych). Grupa ta stanowi jedyną eksportowaną do Gujany. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne, eksportowane do siedmiu krajów (w tym również do Brazylii 11,6 mln złotych), zaś na trzecim towary z grupy pojazdów, statków powietrznych (tu również dominuje Brazylia z wartością eksportu prawie 10 mln złotych). Tabela 30. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Ameryki Południowej w latach 2010-2013 Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata 2010-2013) Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 9 087 184 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Argentyna Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 3 667 555 Boliwia* Brazylia Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 1 303 097 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 796 726 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 68 952 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 80 334 831 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 11 683 883 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 9 949 214

Chile Ekwador Gujana* Kolumbia Paragwaj Peru Surinam* Trinidad i Tobago Urugwaj Wenezuela Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 26 513 548 Wyroby różne 1 987 655 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby 1 342 901 ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 1 148 419 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 34 146 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby 23 331 ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 11 312 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 17 215 146 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne 1 862 442 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 433 363 Wyroby różne 226 136 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 58 270 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 56 500 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 352 600 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 404 714 Wyroby różne 75 472 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z 111 913 wikliny Wyroby różne 460 929 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z 102 246 wikliny Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby 99 260 ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 4 832 345 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 548 092 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 149 619,00 zł 9 035 138 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 770 713 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 272 292 * eksportuje się tylko te grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 120

IMPORT Ze wszystkich państw przedstawionych w poniższej tabeli, w przypadku 20 jedną z trzech wiodących importowanych grup towarowych, były metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła (tak jak w eksporcie) w przypadku Niemiec (1,3 mld złotych w latach 2010-2013). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy importowano z Estonii. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, a największą wartość ta grupa osiągnęła również w przypadku Niemiec (2,7 mld złotych). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy importowano z Chorwacji. Trzecią w kolejności jest grupa towarowa maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, importowana z 9 państw, przy czym największa wartość ta grupa osiągnęła również w przypadku Niemiec. Tabela 31. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów UE w latach 2010-2013 Kraj Grupy towarowe Łączna wartość w zł (suma za lata 2010-2013) Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 207 716 871 Austria Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 132 433 933 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 125 644 247 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 484 150 410 Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Dania Estonia Finlandia Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 308 233 427 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 229 615 001 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 467 219 488 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 32 390 819 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 10 767 230 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 3 304 503 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 3 296 626 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 2 557 304 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 9 103 614 Produkty mineralne 7 372 621 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 204 615 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 125 601 146 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 35 754 769 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 22 390 666 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 23 661 905 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 8 997 754 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 7 485 329 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 128 776 993 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 92 344 651 121

Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Niderlandy Niemcy Portugalia Republika Czeska Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 79 474 975 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 299 634 668 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 298 711 459 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 196 142 708 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 51 394 681 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 25 819 647 Produkty pochodzenia roślinnego 23 891 805 Produkty pochodzenia roślinnego 276 936 484 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 165 512 401 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 120 798 003 Produkty mineralne 20 812 196 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 16 954 868 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 7 388 933 Produkty mineralne 29 485 582 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 21 070 258 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 17 814 200 Materiały i wyroby włókiennicze 277 172 803 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 238 205 978 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 179 078 569 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 31 176 643 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 17 934 491 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 13 286 268 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 619 564 608 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 434 351 327 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 202 535 149 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 858 933 800 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 728 112 639 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 653 430 680 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 74 172 520 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 20 158 558 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 19 432 671 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 440 519 547 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 308 088 238 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 258 858 980 122

Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 140 265 545 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 89 746 432 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 24 846 337 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 306 062 630 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 738 983 806 Produkty mineralne 288 459 886 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 81 578 705 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 41 341 886 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 30 249 887 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 391 621 771 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 100 119 272 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 60 797 842 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 202 088 396 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 98 181 025 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 51 025 280 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 350 605 214 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 229 853 449 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 213 175 594 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 546 131 710 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 467 319 292 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 186 726 715 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Z krajów Europy Środkowo-Wschodniej najczęściej importowano następujące trzy grupy towarowe: metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych (z 10 krajów), tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku (8 krajów) oraz produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych i drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny (po 6 krajów). W przypadku metali nieszlachetnych, importowano głównie ze Słowacji (1,3 mld złotych), Bułgarii i Czech (po niespełna 0,5 mld złotych). Towary z grupy tworzyw sztucznych, również pochodziły najczęściej ze Słowacji i Czech (odpowiednio 0,7 i 0,3 mld złotych). Pozostałe towary pochodziły przede wszystkim z Czech (produkty przemysłu chemicznego) oraz Białorusi (drewno i wyroby z drewna). 123

Tabela 32. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2010-2013 Łączna wartość Kraj Grupy towarowe w zł (suma za lata 2010-2013) Albania Białoruś Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Estonia Litwa Łotwa Macedonia Republika Czeska Rumunia Produkty pochodzenia roślinnego 183 641 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 128 870 63 845 213 476 549 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 181 821 567 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 136 610 341 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 20 023 498 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 4 517 785 Produkty mineralne 974 259 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 467 219 488 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 32 390 819 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 10 767 230 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 3 304 503 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 3 296 626 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 2 557 304 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 23 661 905 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 8 997 754 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 7 485 329 Produkty mineralne 29 485 582 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 21 070 258 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 17 814 200 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 31 176 643 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 17 934 491 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 13 286 268 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 943 845 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 1 802 808 Produkty pochodzenia roślinnego 1 543 505 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 440 519 547 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 308 088 238 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 258 858 980 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 140 265 545 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 89 746 432 124

Serbia Słowacja Słowenia Ukraina Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 24 846 337 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 19 764 045 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 5 064 057 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 4 813 575 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 1 306 062 630 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 738 983 806 Produkty mineralne 288 459 886 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 81 578 705 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 41 341 886 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 30 249 887 Produkty mineralne 344 328 564 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 204 859 648 202 247 323 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 202 088 396 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 98 181 025 Węgry Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 51 025 280 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Ze wszystkich państw przedstawionych w poniższej tabeli, w przypadku 10 jedną z trzech wiodących importowanych grup towarowych, były maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń dominowały Chiny z importem o wartości przekraczającym 1 mld złotych. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, a największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Singapuru i Tajlandii (ok. 25 mln złotych). Trzecią grupą są metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Chin (niespełna 0,5 mld złotych). Tabela 33. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Dalekiego Wschodu w latach 2010-2013 Kraj Chiny Filipiny Grupy towarowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Łączna wartość w zł (suma za lata 2010-2013) 1 203 566 782 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 475 100 410 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 418 007 267 5 205 858 125

obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 1 043 373 Hongkong Indonezja Japonia Makau Malezja Singapur Tajlandia Tajwan Materiały i wyroby włókiennicze 506 429 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 53 720 973 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia 17 443 860 transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 13 404 799 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 15 789 884 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 4 211 707 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 3 980 437 741 536 458 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 11 292 671 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 7 650 886 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 4 696 320 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; 104 636 instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 7 560 Wyroby różne 10 072 160 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 5 379 630 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 2 593 217 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 76 441 470 29 402 424 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 25 327 013 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 24 066 101 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i 3 054 126 przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 2 054 317 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 96 039 195 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 69 135 795 126

Wyroby różne 18 097 307 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 31 119 508 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 14 281 022 Wietnam obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; 7 288 211 wyroby z włosów ludzkich Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Te same grupy towarowe dominowały w przypadku importu z krajów Bliskiego Wschodu. Na pierwszym miejscu znalazły się maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń dominował Izrael z importem o wartości ponad 70 mln złotych. Na drugim miejscu znalazły się metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Zjednoczonych Emiratów Arabskich (92,5 mln złotych). Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, importowane były z 4 krajów (tak samo jak metale nieszlachetne), a największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Egiptu (8,2 mln złotych). Tabela 34. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Bliskiego Wschodu w latach 2010-2013 Kraj Arabia Saudyjska Bahrajn* Cypr Egipt Irak* Iran Grupy towarowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 127 Łączna wartość w zł (suma za lata 2010-2013) 77 454 261 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 5 803 255 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; 362 350 wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 31 689 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 9 103 614 Produkty mineralne 7 372 621 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 204 615 Produkty mineralne 13 538 658 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 8 244 517 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 648 267 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 53 200 Produkty pochodzenia roślinnego 1 378 780 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 1 163 913 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 552 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie

Izrael Jordania* Katar* Liban Oman Syria Turcja Zjednoczone Emiraty Arabskie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 123 782 191 Produkty mineralne 17 061 066 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 3 934 968 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 2 060 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 547 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 1 682 701 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 1 051 855 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 389 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 52 472 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; 5 543 sztuczna biżuteria, monety Wyroby różne 2 770 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 4 075 348 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne 211 384 Wyroby różne 1 567 Materiały i wyroby włókiennicze 358 525 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i 57 067 wyroby z wikliny Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 10 893 Materiały i wyroby włókiennicze 129 148 574 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 63 259 888 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 57 338 364 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 92 527 552 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 688 803 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 144 111 * jedyne importowane grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W imporcie z państw Ameryki Środkowej dominują towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie 128

dodatkowe do tych urządzeń liderem w tym wypadku jest Panama (wartość importu: 13,3 mln złotych). Drugą grupą towarową (importowaną z dwóch krajów: Honduras i Salwadoru), są materiały i wyroby włókiennicze, zaś pozostałe grupy towarów wyszczególnione w poniższej tabeli, importowane są z jednego (ale nie tego samego) kraju. Tabela 35. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Ameryki Środkowej w latach 2010-2013 Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata 2010-2013) Barbados* Gwatemala* Honduras* Nikaragua* Panama* Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 3 611 4 787 123 Materiały i wyroby włókiennicze 38 993 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; 20 218 sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 2 369 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i 59 129 wyroby z wikliny Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 13 371 306 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające 63 270 urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 408 Salwador* Materiały i wyroby włókiennicze 2 830 * jedyne importowane grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Trzy dominujące grupy towarowe importowane z krajów Ameryki Południowej, to: maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń liderem jest Brazylia z wartością importu prawie 38 mln złotych.; gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu importowane przede wszystkim z Argentyny (11,8 mln złotych); oraz produkty pochodzenia roślinnego importowane z Chile (8,6 mln złotych) oraz Argentyny (0,3 mln złotych). 129

Tabela 36. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Ameryki Południowej w latach 2010-2013 Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata 2010-2013) Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 11 839 172 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; Argentyna urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie 1 386 374 dodatkowe do tych urządzeń Boliwia* Brazylia Chile Ekwador* Kolumbia Peru Produkty pochodzenia roślinnego 264 729 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i 71 606 wyroby z wikliny Produkty mineralne 81 246 471 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 37 839 511 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 3 156 407 Produkty pochodzenia roślinnego 8 630 157 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i 5 903 096 przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 5 113 824 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; 1 031 sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 4 604 882 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; 718 272 wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; 2 214 sztuczna biżuteria, monety Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 12 158 007 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i 1 857 019 przemysłowe namiastki tytoniu Materiały i wyroby włókiennicze 587 827 Trinidad i Tobago* Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 5 004 Urugwaj* * jedyne importowane grupy towarowe Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 130 338 633 Jednym z elementów badania była również charakterystyka podkarpackiego handlu wewnątrzgałęziowego. Otóż handel wewnątrzgałęziowy ma miejsce wówczas, gdy dany kraj

jednocześnie eksportuje i importuje podobne typy wyrobów. Dzieje się tak dlatego, iż poszczególne gałęzie wytwarzają szeroką gamę jakościowo i gatunkowo odrębnych, ale i wysoce substytucyjnych produktów. 36 Analiza wielkości handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim wskazuje jego duże znaczenie dla gospodarki regionu. Szczególnie dużą wartość nominalną mają towary zakwalifikowane do grup maszyny i urządzenia mechaniczne, dla których wielkość handlu wewnątrzgałęziowego wzrosła niemal dwukrotnie. Wysokim poziomem handlu wewnątrzgałęziowego charakteryzują się metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych, a w dalszej kolejności tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające. Znikoma jest natomiast wielkość handlu wewnątrzgałęziowego w grupie dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki. W poniższej tabeli przedstawiono wielkość handlu zagranicznego w województwie dla poszczególnych grup towarowych. Tabela 37. Wielkość handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim w latach 2010-2013 (w tys. zł) Grupa towarowa 2010 2011 2012 2013 1 Broń i amunicja 1 155 944 3 589 6 424 2 Drewno i wyroby z drewna 524 177 595 505 669 315 704 736 3 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 302 372 677 1 341 4 Gotowe artykuły spożywcze 228 253 254 186 399 630 494 800 5 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny 4 932 766 6 019 220 8 091 123 9 170 443 6 Materiały i wyroby włókiennicze 351 258 383 819 408 074 401 277 7 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 2 690 353 3 762 443 3 829 765 3 856 398 8 Obuwie, nakrycia głowy, parasole 85 867 104 862 118 876 165 068 9 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne 10 641 31 681 65 128 75 010 10 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające 1 182 942 1 549 497 2 115 989 1 940 086 11 Produkty mineralne 274 190 395 448 327 140 409 404 12 Produkty pochodzenia roślinnego 326 976 352 648 497 579 505 859 13 14 15 16 17 18 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 899 546 1 078 850 1 181 887 1 657 048 49 765 58 906 62 269 68 265 12 357 17 488 21 003 19 740 392 282 434 241 497 517 501 747 3 645 5 360 34 570 73 249 2 685 555 3 456 633 3 310 420 2 977 114 19 Wyroby różne 284 636 316 093 325 367 318 594 36 Begg D, Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia. Makroekonomia, PWE, Warszawa 2000 r. 131

20 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki 358 620 365 680 421 945 340 754 21 Zwierzęta żywe 240 841 244 450 256 425 215 419 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Indeksy wyliczone dla poszczególnych sekcji w handlu zagranicznym są relatywnie wysokie wskazując na duże znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego. Dezagregacja danych spowoduje pewne obniżenie indeksów jednak tabela 37. daje pewien pogląd na znaczenie i zmiany w czasie handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim. W większości grup występowała tendencja wzrostowa, rosła zatem wymiana o charakterze handlu wewnątrzgałęziowego. 132

Wykres 27. Indeksy Grubela-Lloyda w poszczególnych grupach towarowych podkarpackiego handlu w latach 2010-2013 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 133

W tabeli 38. przedstawiono Indeksy Grubela-Lloyda 37 w poszczególnych grupach towarowych (wg systemu kodowania HS) podkarpackiego handlu zagranicznego w latach 2010-2013. Ten poziom agregacji danych, również pokazuje duże znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim. W niektórych grupach cały, bądź niemal cały, handel ma charakter wewnątrzgałęziowy. Taka sytuacja dotyczy artykułów z żeliwa lub stali, a także mięso i podroby jadalne, dla których indeks w ostatnim roku wyniósł 0,99. Natomiast w handlu pozostałych konfekcjonowanych artykułów włókienniczych indeks przyjął wartość 1, co oznacza, że cały handel przebiega wewnątrzgałęziowo. Wysokim poziomem wymiany wewnątrzgałęziowej charakteryzowały się także w badanym okresie grupy towarowe obejmujące aluminium i artykuły z aluminium (0,71 0,81), cyna i artykuły z cyny (0,86 0,98), dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki (nawet 0,96), ekstrakty garbników lub środków barwiących (do 0,92) czy też instrumenty muzyczne (w 2013 r. - 0,97). Wysoki indeks handlu wewnątrzgałęziowego (0,83 0,87) charakteryzuje reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne. Jest to jednocześnie grupa mająca kluczowe znaczenie w podkarpackim eksporcie. Jej udział wzrastał z ponad 20 w 2010 r. do blisko 30% w 2013. Podobnie tworzywa sztuczne i artykuły z nich cechuje wysoki indeks wskazujący na duże znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego. Niemal wszystkie czołowe pod względem udziału w eksporcie grupy towarowe cechuje wysoki indeks handlu wewnątrzgałęziowego, za wyjątkiem pojazdów nieszynowych, dla których indeks kształtuje się na poziomie 0,31 0,36. W tłuszczach i olejach pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego wzrósł znacząco indeks handlu wewnątrzgałęziowego z 0,18 do 0,95. Natomiast w grupie rudy metali indeks spadł z 0,61 w 2010 i 0,85 w 2011 r. do 0, w dwóch kolejnych latach. Kauczuk i artykuły z kauczuku cechuje wzrost indeksu handlu wewnątrzgałęziowego z 0,58 do 0,97 w 2012 i 0,89 w 2013, jednak przy spadającym udziale w podkarpackim eksporcie z 15 do 5,5%. Handel wewnątrzgałęziowy niemal nie występuje m.in. w handlu zbożami, chemikaliami organicznymi, materiałami roślinnymi do wyplatania, wyrobami ze słomy i in. Tabela 38. Indeksy Grubela-Lloyda w poszczególnych grupach towarowych (wg HS) podkarpackiego handlu zagranicznego w latach 2010-2013 2010 2011 2012 2013 1 Aluminium i artykuły z aluminium 0,77 0,71 0,81 0,73 2 Artykuły przemysłowe różne 0,39 0,45 0,46 0,36 3 Artykuły różne z metali nieszlachetnych 0,55 0,47 0,74 0,78 4 Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów 0,54 0,59 0,73 0,64 5 Artykuły z żeliwa lub stali 0,87 0,92 0,93 0,99 6 Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) 0,34 0,42 0,44 0,32 37 Indeks handlu wewnątrzgałęziowego wykorzystany przez Grubela- Lloyda do pomiaru intensywności zjawiska wyraża stosunek wielkości wymiany wewnątrzgałęziowej do całości handlu mającego miejsce w obrębie i-tej gałęzi z krajem j-tym. Indeks jest miarą względną i przyjmuje wartości z przedziału [0, 1]. Jeżeli przyjmuje wartość 1, wówczas uznaje się, że cały handel ma charakter wewnątrzgałęziowy. Jeżeli natomiast 0, to handel wewnątrzgałęziowy w ogóle nie występuje. Źródło: http://gospodarkanarodowa.sgh.waw.pl/p/gospodarka_narodowa_2006_05-06_05.pdf 134

7 Bawełna 0,12 0,17 0,17 0,19 8 Broń i amunicja; ich części i akcesoria 0,70 0,52 0,83 0,35 9 Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów 0,04 0,05 0,03 0,32 10 Chemikalia organiczne 0,06 0,03 0,05 0,06 11 Cukry i wyroby cukiernicze 0,60 0,53 0,56 0,43 12 Cyna i artykuły z cyny 0,86 0,98 0,91 0,88 13 Cynk i artykuły z cynku 0,44 0,25 0,07 0,19 14 Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 0,70 0,73 0,75 0,73 15 Drzewa żywe i pozostałe rośliny; bulwy, korzenie i podobne; kwiaty cięte i liście ozdobne 0,04 0,05 0,23 0,19 16 Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze 0,24 0,24 0,36 0,36 17 Dzianiny 0,06 0,11 0,07 0,06 18 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 0,68 0,93 0,96 0,84 19 Ekstrakty garbników lub środków barwiących; garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; atramenty 0,92 0,79 0,86 0,92 20 Instrumenty muzyczne; części i akcesoria do takich artykułów 0,90 0,10 0,95 0,97 21 Jedwab 0,08 0,39 0,18 0,02 22 Kakao i przetwory z kakao 0,40 0,27 0,26 0,28 23 Kauczuk i artykuły z kauczuku 0,58 0,63 0,97 0,89 24 Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy 0,30 0,08 0,13 0,33 25 Korek i artykuły z korka 0,25 0,28 0,08 0,11 26 27 28 Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów 0,29 0,21 0,14 0,15 0,63 0,48 0,45 0,28 0,78 0,77 0,81 0,79 29 Materiały fotograficzne lub kinematograficzne 0,76 0,55 0,14 0,20 30 31 32 Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Materiały wybuchowe; wyroby pirotechniczne; zapałki; stopy piroforyczne; niektóre materiały łatwopalne Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 0,00 0,02 0,00 0,01 0,05 0,13 0,12 0,29 0,28 0,29 0,29 0,27 33 Miedź i artykuły z miedzi 0,83 0,69 0,39 0,37 34 Mięso i podroby jadalne 0,85 0,85 0,91 0,99 35 Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" 0,25 0,24 0,22 0,25 135

oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu 36 Nakrycia głowy i ich części 0,25 0,57 0,70 1,00 37 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 0,52 0,89 0,91 0,86 38 39 Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza 0,25 0,27 0,22 0,25 0,71 0,74 0,48 0,50 40 Nawozy 0,60 0,59 0,56 0,48 41 Nikiel i artykuły z niklu 0,43 0,44 0,49 0,54 42 Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów 0,66 0,67 0,69 0,82 43 Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 0,10 0,11 0,16 0,22 44 Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin 0,28 0,32 0,30 0,41 45 Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe 0,75 0,60 0,46 0,44 46 Ołów i artykuły z ołowiu 0,97 0,76 0,79 0,97 47 Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów 0,83 0,98 0,89 0,94 48 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 0,67 0,74 0,73 0,94 49 Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 0,81 0,84 0,88 0,81 50 51 52 Parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich; sztuczna biżuteria; monety Pióra i puch preparowane oraz artykuły z piór lub puchu; kwiaty sztuczne; artykuły z włosów ludzkich 0,49 0,06 0,28 0,15 0,52 0,66 0,49 0,39 0,97 0,76 0,97 0,93 53 Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 0,31 0,32 0,36 0,33 54 Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty 0,85 0,81 0,92 1,00 55 Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów 0,53 0,53 0,34 0,31 56 Pozostałe włókna roślinne; przędza papierowa i tkaniny z przędzy papierowej 0,29 0,52 0,54 0,17 57 Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt 0,51 0,10 0,16 0,45 58 Produkty chemiczne różne 0,67 0,87 0,73 0,83 59 Produkty farmaceutyczne 0,60 0,80 0,84 0,53 60 61 Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 0,08 0,03 0,36 0,10 0,59 0,98 0,87 0,90 62 Produkty przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; inulina; gluten pszenny 0,61 0,31 0,08 0,27 63 Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków lub pozostałych bezkręgowców wodnych 0,25 0,34 0,63 0,46 64 Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin 0,39 0,29 0,84 0,96 65 Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze 0,17 0,13 0,07 0,07 66 Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria 0,51 0,43 0,41 0,40 136

67 Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 0,87 0,86 0,86 0,83 68 Różne przetwory spożywcze 0,65 0,62 0,61 0,61 69 Rudy metali, żużel i popiół 0,61 0,85 0,00 0,00 70 Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne 0,22 0,28 0,36 0,00 71 Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich 0,56 0,84 0,53 0,19 72 Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione 0,32 0,44 0,57 0,55 73 Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement 0,28 0,29 0,30 0,37 74 Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części 0,49 0,56 0,69 0,56 75 Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 0,03 0,00 0,89 0,03 76 Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; enzymy 0,36 0,28 0,28 0,50 77 Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne 0,41 0,77 0,22 0,27 78 Szkło i wyroby ze szkła 0,55 0,55 0,55 0,47 79 80 81 82 Ścier z drewna lub z pozostałego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura, z odzysku (makulatura i odpady) Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Tkaniny specjalne; tkaniny rózgowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 137 0,58 0,58 0,00 0,48 0,48 0,38 0,42 0,51 0,24 0,30 0,30 0,27 0,18 0,23 0,82 0,95 83 Tworzywa sztuczne i artykuły z nich 0,92 0,81 0,77 0,75 84 Tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 0,34 0,64 0,75 0,00 85 Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne 0,85 0,85 0,64 0,65 86 87 Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich Wełna, cienka lub gruba sierść zwierzęca; przędza i tkanina z włosia końskiego 0,51 0,42 0,53 0,55 0,11 0,15 0,08 0,04 88 Włókna ciągłe chemiczne 0,15 0,16 0,27 0,22 89 Włókna odcinkowe chemiczne 0,08 0,13 0,10 0,08 90 Wyroby ceramiczne 0,87 0,74 0,82 0,72 91 Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny 0,09 0,11 0,08 0,04 92 Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria 0,97 0,52 0,44 0,49 93 Zboża 0,00 0,12 0,00 0,00 94 Zegary i zegarki oraz ich części 0,71 0,88 0,81 0,79 95 Zwierzęta żywe 0,32 0,48 0,44 0,55 96 Żeliwo i stal 0,63 0,85 0,78 0,74 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Względne podobieństwo struktur gospodarek, przy równoczesnych dysproporcjach rozwojowych oraz różnicach w poziomie technologicznym polskich i zachodnioeuropejskich produktów przemysłowych wpływa aktywizująco na rozwój handlu wewnątrzgałęziowego w tej grupie towarów. W przypadku towarów homogenicznych (np. rolnych, spożywczych, drewna, środków barwiących i farb) duży udział handlu wewnątrzgałęziowego w obrotach woj. podkarpackiego jest negatywnym zjawiskiem, gdyż oznacza, że popyt i konsumpcja z produktów krajowych przesunęły się w kierunku

towarów zagranicznych, wskutek czego zmniejszyła się ich produkcja, zatrudnienie i dochody. Ponadto w przypadku żywności napływ tanich produktów powoduje, że konsumenci dysponujący niskimi dochodami i nie mający świadomości skutków spożywania wysoko przetworzonych produktów nabywając je mają większe ryzyko zachorowań na choroby cywilizacyjne, a tym samym zwiększają wydatki publiczne i prywatne na leczenie. Reasumując: rozwój handlu wewnątrzgałęziowego przynosi gospodarce województwa podkarpackiego korzyści, gdy przedmiotem eksportu są towary o wysokim stopniu przetworzenia gwarantujące osiągnięcie korzystnego terms of trade 38, zaś import przyczynia się do podniesienia poziomu innowacyjności i rozwoju krajowej produkcji. 39 5.4. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE Jednym z elementów badania była analiza przestrzennego zróżnicowania pod względem rozwoju handlu zagranicznego w JST na poziomie powiatów województwa podkarpackiego w latach 2010, 2011, 2012, 2013. Podstawowym celem analizy taksonomicznej jest ocena poziomu zróżnicowania obiektów opisanych za pomocą zestawu cech statystycznych oraz określenie skupisk tychże obiektów pod względem podobieństwa rozwoju, a także otrzymanie jednorodnych klas obiektów ze względu na charakteryzujące je właściwości. W niniejszym raporcie do oceny stopnia zróżnicowania powiatów pod względem handlu zagranicznego, zastosowana została metoda porządkowania liniowego ze wzorcem. W tym celu skorzystano z miary zaproponowanej przez Z. Hellwiga 40. Zatem przeprowadzono ranking powiatów w oparciu o czynniki odnoszące się wyłącznie do zagadnień związanych z handlem zagranicznym wewnątrz- oraz zewnątrz-wspólnotowym: x1 eksport masa netto / ludność, x2 eksport wartość / eksporterzy, x3 import wartość / importerzy, x4 eksport masa netto / eksporterzy, x5 import masa netto / importerzy, x6 udział eksporterów w podmiotach gospodarki narodowej ogółem, x7 udział importerów w podmiotach gospodarki narodowej ogółem, x8 eksporterzy na 10 tys. mieszkańców, x9 importerzy na 10 tys. mieszkańców. Na podstawie wskaźników przypisanych w danym roku do poszczególnych powiatów, stworzona została tzw. macierz obserwacji. Wskaźniki cząstkowe poddane zostały badaniu korelacji, w celu 38 Z ang. warunki wymiany 39 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 40 Metoda opisana również przez M. Stec w artykule: Ranking poziomu rozwoju krajów Unii Europejskiej, Gospodarka Narodowa Nr 7-8/2008. 138

wyeliminowania zbędnych danych. Otrzymane wskaźniki poddano wyliczeniom, w tym standaryzacji, obliczeniom odległości od wzorca, a finalnie stworzeniu wskaźnika syntetycznego. Otrzymano w ten sposób hierarchię obiektów powiatów, uporządkowanych liniowo, które pogrupowane zostały w klasy za pomocą wzoru z wykorzystaniem średniej oraz odchylenia standardowego (Panek, 2009) 41. Na podstawie uzyskanych wartości syntetycznego taksonomicznego miernika zróżnicowania poziomu handlu zagranicznego w regionie podkarpackim, przeprowadzono klasyfikację powiatów. Podstawą uzyskania klas są przedziały, jakie przedmiotowy miernik przyjmuje dla konkretnego powiatu w oparciu o średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Klasy badanych obiektów uzyskuje się, wykorzystując następujący schemat (Makać, 1998) 42 : Przedział Poziom konkurencyjności bardzo dobry dobry przeciętny - S niski Obliczenia pozwoliły na uszeregowanie powiatów jak w poniższych tabelach: 2010 2011 Mielecki 0,83 Mielecki 0,82 Dębicki 0,82 Dębicki 0,81 Stalowowolski 0,78 Stalowowolski 0,78 M. Krosno 0,75 Leżajski 0,73 Ropczycko-sędziszowski 0,70 M. Krosno 0,72 Tarnobrzeski 0,67 Tarnobrzeski 0,69 Sanocki 0,65 Ropczycko-sędziszowski 0,67 Leżajski 0,64 Sanocki 0,65 M. Rzeszów 0,60 M. Rzeszów 0,55 Rzeszowski 0,58 Rzeszowski 0,55 Przeworski 0,53 M. Tarnobrzeg 0,52 M. Przemyśl 0,49 Przeworski 0,45 M. Tarnobrzeg 0,48 Jasielski 0,42 Jasielski 0,47 Łańcucki 0,42 Łańcucki 0,47 M. Przemyśl 0,42 Kolbuszowski 0,42 Kolbuszowski 0,35 Jarosławski 0,33 Jarosławski 0,28 Brzozowski 0,31 Brzozowski 0,28 Niżański 0,27 Bieszczadzki 0,24 Bieszczadzki 0,23 Krośnieński 0,22 Krośnieński 0,22 Niżański 0,21 Przemyski 0,20 Strzyżowski 0,19 Strzyżowski 0,18 Przemyski 0,19 Lubaczowski 0,07 Lubaczowski 0,19 Leski 0,00 Leski 0,04 41 Panek T., Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH, Warszawa 2009 r. 42 Makać W., Ranking pod względem sytuacji na rynku pracy, Wiadomości Statystyczne nr 5., 1995 r. 139

2012 2013 Mielecki 0,82 Mielecki 0,79 Stalowowolski 0,75 Tarnobrzeski 0,71 M. Krosno 0,68 Stalowowolski 0,71 Tarnobrzeski 0,68 M. Krosno 0,64 Sanocki 0,67 Dębicki 0,62 Dębicki 0,63 Sanocki 0,61 Ropczycko-sędziszowski 0,59 Rzeszowski 0,61 Rzeszowski 0,59 Ropczycko-sędziszowski 0,58 M. Rzeszów 0,58 M. Rzeszów 0,54 Leżajski 0,55 Leżajski 0,50 Przeworski 0,49 Przeworski 0,48 M. Tarnobrzeg 0,47 M. Tarnobrzeg 0,45 M. Przemyśl 0,46 Jasielski 0,44 Jasielski 0,45 M. Przemyśl 0,39 Łańcucki 0,41 Kolbuszowski 0,35 Kolbuszowski 0,37 Łańcucki 0,35 Jarosławski 0,33 Przemyski 0,28 Przemyski 0,31 Jarosławski 0,27 Brzozowski 0,26 Brzozowski 0,26 Niżański 0,26 Krośnieński 0,24 Krośnieński 0,22 Niżański 0,21 Strzyżowski 0,20 Bieszczadzki 0,18 Bieszczadzki 0,19 Strzyżowski 0,16 Lubaczowski 0,02 Lubaczowski 0,14 Leski -0,04 Leski -0,04 W całym badanym okresie, w czołówce utrzymywały się, czyli cechowały się najwyższą wartością syntetycznego wskaźnika, te same powiaty: mielecki, stalowowolski, miasto Krosno oraz powiat tarnobrzeski (poza rokiem 2010). Podobna sytuacja ma miejsce na samym końcu zestawienia, na którym niezmiennie znajdują się powiaty: strzyżowski, lubaczowski i leski, przy czym ten ostatni jako jedyny cechuje się ujemną wartością wskaźnika. Wyniki obliczeń potwierdzają dane przedstawione we wcześniejszych fragmentach niniejszego raportu. Pokrywają się zarówno z obliczeniami dotyczącymi udziału poszczególnych jednostek NUTS 4 w generowaniu podkarpackiego eksportu jak i importu oraz jego wartości. W obu przypadkach najwyższą konkurencyjnością cechują się powiaty dobre oraz bardzo dobre. Obliczenie wskaźnika syntetycznego, pozwoliło na uszeregowanie powiatów, które w świetle wyżej wymienionych czynników cząstkowych, plasowały się gdzieś pomiędzy powiatami bardzo dobrymi a powiatami o niskim poziomie konkurencyjności. Widać, że np. w przypadku powiatu ropczycko-sędziszowskiego, z roku na rok następowało obniżenie wskaźnika. Pomimo to nadal znajduje się on w grupie powiatów dobrych, a w roku 2010 zaliczał się nawet do powiatów bardzo dobrych. Co ciekawe, przez cały czas wyprzedza on takie powiaty jak rzeszowski czy miasto Rzeszów, uzyskując wyższą wartość syntetycznego wskaźnika. Wpływ na taki stan rzeczy mógł mieć np. fakt, że pomimo tego, iż powiat ropczycko-sędziszowski zamieszkuje o połowę mniej osób niż powiat rzeszowski, to dynamika eksportu (biorąc pod uwagę stosunek wartości eksportu w roku 2010 do roku 2013) jest wyższa w tym pierwszym i niższa jedynie o ok. 13% niż w samym Rzeszowie. 140

Biorąc pod uwagę średnią wartość wskaźnika dla podregionów w 2013, najlepszy wynik osiągnął podregion tarnobrzeski (0,57). Najsłabszy z przynależących do niego powiatów, został zakwalifikowany jako przeciętny (powiat niżański). Drugi w kolejności był podregion rzeszowski (0,43), w przypadku którego dwa powiaty osiągnęły przeciętną wartość wskaźnika, zaś jeden niską. Jako trzeci uplasował się podregion krośnieński (0,33), a ostatni przemyski (0,31). 5.5. CHARAKTERYSTYKA HANDLU PRZYGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE Handel przygraniczny jest jednym z najważniejszych czynników aktywizujących gospodarkę regionów przygranicznych. 43 Na wielkość ruchu granicznego oraz występowanie handlu przygranicznego wpływają różne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, przede wszystkim relacje cenowe towarów po obu stronach granicy, braki podażowe na rynku wewnętrznym danego kraju oraz możliwość przekraczania granicy. Zatem, od ich kształtowania zależeć będzie rozwój handlu przygranicznego, który jest jedną z form współpracy transgranicznej, sprzyja jej rozwijaniu i zacieśnianiu oraz poprawie warunków życia mieszkańców regionów przygranicznych. W skład polskiej strefy przygranicznej przy granicy z Ukrainą wchodzi 1 575 miejscowości, położonych w 97 gminach i 19 powiatach, z tego na terenie województwa podkarpackiego znajduje się 588 miejscowości położonych w 43 gminach i 8 powiatach. Drogowe przejścia graniczne to Budomierz, Korczowa, Medyka i Krościenko, zaś kolejowe: Werchrata i Przemyśl. Granica Polski z Ukrainą przebiegająca przez województwo wynosi 239 km. Rysunek 2. Przejścia graniczne na granicy polsko-ukraińskiej w województwie podkarpackim, 2014 r. Źródło: http://www.bieszczadzki.strazgraniczna.pl/ 43 Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej pogranicza polsko-ukraińskiego, M. Karapyta, M. Cierpiał-Wolan, Rzeszów, 2009 r. 141

Badania obrotów towarów i usług prowadzone przez Urząd Statystyczny w Rzeszowie są odpowiedzią na zapotrzebowanie informacyjne w kontekście uwarunkowań międzynarodowych wejście Polski do strefy Schengen oraz podpisanie w 2008 r. Umowy między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Gabinetem Ministrów Ukrainy o zasadach małego ruchu granicznego. Badania te są tym bardziej istotne, że wschodnia granica Polski jest zewnętrzną granicą Unii Europejskiej. 44 Publikacje i statystyki US stanowiły zatem główne źródło danych dla opracowania niniejszego podrozdziału. Największe natężenie ruchu granicznego w 2013 r. występowało na przejściu drogowym w Medyce, gdzie dokonano ponad 4,9 mln odpraw, tj. 15,6% odpraw na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski i 29,5% odpraw na granicy polsko-ukraińskiej. W porównaniu z 2012 r. liczba odpraw na przejściu w Medyce była o 8,8% większa. Wśród przekraczających granicę przez to przejście zdecydowaną większość stanowili cudzoziemcy (89,5%). Na przejściu w Medyce 35,1% to piesi. 45 Biorąc jednak pod uwagę wydatki, najwyższe były ponoszone przez cudzoziemców zmotoryzowanych (93,6% wydatków ogółem wśród cudzoziemców przekraczających granicę na terenie podkarpackiego). Blisko 1/3 cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę UE na terenie Polski jest rejestrowanych w województwie podkarpackim. Z danych GUS wynika, że zarówno cudzoziemcy jak i Polacy przekraczają granicę głównie w celu dokonania zakupów (taki cel deklarowało 82,6% cudzoziemców oraz 87,6% Polaków przekraczających polski odcinek zewnętrznej granicy UE), przy czym najwyższy odsetek tych wskazań miał miejsce w przypadku granicy polsko-ukraińskiej (w odniesieniu do cudzoziemców). Pozostałe osoby przybywały do naszego kraju w celach zawodowych, turystycznych oraz w odwiedziny. Odnosząc te dane do województwa podkarpackiego, mniej więcej taki sam odsetek Polaków i cudzoziemców, przekraczał granicę w celu dokonania zakupów (odpowiednio 84,6 i 87,8%). Wykres 28. Cele wyjazdów Polaków przekraczających granicę polsko-ukraińską w woj. podkarpackim (III kw. 2013 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w III kwartale 2013 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. 44 Tamże 45 Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w roku 2013, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2014 r. 142

Polacy częściej niż cudzoziemcy przekraczali granicę w celach turystycznych (6,1%) oraz w celu odwiedzin (6,5%), zaś rzadziej po to by pracować. Wykres 29. Cele wyjazdów cudzoziemców przekraczających granicę polsko-ukraińską w woj. podkarpackim (III kw. 2013 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w III kwartale 2013 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. Największy odsetek osób przekraczających granicę codziennie (zarówno wśród obcokrajowców, jak i Polaków) lub kilka razy w tygodniu (w przypadku Polaków), również miał miejsce na granicy polskoukraińskiej. W ciągu ostatnich czterech lat nastąpiło zmniejszenie częstotliwości przekraczania granicy polsko-ukraińskiej. Odsetek codziennych przekroczeń tego odcinka granicy przez Polaków zmniejszył się w stosunku do lat wcześniejszych, do 6,2% w I kwartale 2009 r. oraz 2,9% w IV kwartale 2009 r. i na zbliżonym poziomie utrzymywał się do 2013 r. Zwiększył się natomiast w tym okresie udział przekroczeń granicy z Ukrainą kilka razy w miesiącu, zmniejszył się udział przekroczeń tego odcinka granicy kilka razy w tygodniu (z 38,8% w 2009 r. do 30,2% w 2013 r.). Zmniejszanie częstotliwości przekroczeń granicy zarówno wśród cudzoziemców, jak i Polaków wiąże się w pewnym stopniu z wprowadzeniem zaostrzonych przepisów celnych. 46 W samym województwie podkarpackim, odsetek cudzoziemców którzy w 2013 przekraczali granicę polsko-ukraińską codziennie wyniósł 4,6%, natomiast połowa osób przekraczała granicę kilka razy w tygodniu. Szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę Unii Europejskiej w 2013 r. wyniosła 8,2 mld zł, natomiast wydatki poniesione za granicą przez Polaków w tym okresie wyniosły 698,4 mln zł. W porównaniu z rokiem 2012 wydatki cudzoziemców były wyższe o 23,4%, a Polaków o 7,8%. Biorąc jednak pod uwagę województwo podkarpackie, szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez obcokrajowców przekraczających granicę polsko-ukraińską w 2013 r. wyniosła ponad 2,4 mld zł. 47 Zauważalny jest trend wzrostowy, gdyż w 2012 r. było to 1,9 mld zł. Wydatki poniesione w Polsce przez cudzoziemców przekraczających granicę w województwie podkarpackim w roku 2013, stanowiły 11,9% w porównaniu z wartością sprzedaży na eksport podmiotów z tego województwa. Dla porównania, analogiczna relacja dla województwa lubelskiego 46 Tamże 47 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podkarpackiego w 2013 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 r. 143

wyniosła 41,1%, warmińsko-mazurskiego 5,4%, zaś dla podlaskiego 19,8%. Z kolei wydatki poniesione za granicą przez Polaków przekraczających granicę w województwie podkarpackim wyniosły 0,9% w porównaniu z wartością zakupów z importu podmiotów gospodarczych z województwa. W odniesieniu do lubelskiego było to 3,1%, warmińsko-mazurskiego 6,0%, zaś podlaskiego 0,7%. Z analizy wydatków wynika również, że najwięcej cudzoziemcy wydali na zakup towarów i usług w odległości do 50 km od granicy (2013 2,2 mld zł, 2012 1,8 mld zł). Kwoty te stanowiły 88,9% ogółu wydatków w roku 2013 oraz 92,2% w roku 2012. Zdecydowana większość tych kwot wydatkowana była w odległości do 30 km od granicy. Wyniki badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski wskazują, że zdecydowana większość osób wyjeżdża za granicę i powraca do kraju w ciągu dnia. W strukturze wydatków przeważają środki przeznaczone na zakup towarów, a tylko niewielką część stanowią wydatki na usługi. 48 Polacy przekraczający granicę polsko-ukraińską w 2013 r., wydali 120,1 mln zł. Najczęściej kupowali paliwo (80,6 mln zł). Ok. 1/5 podmiotów gospodarki narodowej i ponad 1/6 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wpisanych do rejestru REGON w województwie podkarpackim zlokalizowanych jest w gminach przygranicznych. Najwięcej działa w obszarze handlu i naprawy pojazdów samochodowych, o połowę mniej w każdej grupie funkcjonuje w sferze budownictwa. Nieco mniej liczebne grupy prowadzą działalność w przemyśle i profesjonalną, naukową i techniczną. Zbliżony poziom zaobserwować można w transporcie i gospodarce magazynowej. Tabela 39. Podmioty gospodarki narodowej oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą wpisane do rejestru REGON według sekcji PKD w województwie podkarpackim w latach 2012-2013 WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł budownictwo Podmioty gospodarcze W tym handel; naprawa pojazdów samochodowych zakwaterowanie i gastronomia transport i gospodarka magazynowa działalność profesjonalna, naukowa i technicz- administrowanie i działalność wspierająca Razem 2012 155 034 3 415 15 818 19 352 43 884 4 437 10 396 12 032 2665 w tym gminy przygraniczne Razem w tym gminy przygraniczne 2013 159 627 3 404 16 372 19 955 44 025 4 542 10 577 12 620 3512 2012 31 717 1 373 2 489 3 527 9 132 1 304 1 930 2 043 610 2013 32 465 1 375 2 562 3 729 9 120 1 378 1 967 2 114 680 Osoby fizyczne 2012 118 107 2 864 12 320 17 601 36 290 3 559 9 566 10 471 2255 2013 120 954 2 851 12 738 18 125 36 203 3 635 9 706 11 024 2539 2012 23 624 1 191 1 958 3 255 7 579 1 109 1 747 1 819 546 2013 24 138 1 195 2 017 3 447 7 531 1 173 1 770 1 878 606 Źródło: opracowanie własne na podstawie Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej na obszarach przygranicznych przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2013 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 r. 48 Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w roku 2013, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2014 r. 144

Większą dynamikę w latach 2012-2013 widać w grupie podmiotów gospodarki narodowej, których liczba wzrosła o 3%, w tym w gminach przygranicznych o 2,4%, podczas gdy osób fizycznych w tym czasie przybyło odpowiednio 2,4 i 2,2%. Rysunek 3. Dynamika zmian w liczbie podmiotów gospodarki narodowej oraz osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wpisanych do rejestru REGON według sekcji PKD w województwie podkarpackim w latach 2012-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej na obszarach przygranicznych przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2013 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 r. Cudzoziemcy w znacznej większości (90,4% w 2013 r. i 89,7% w 2012 r.) przekraczali granicę polskoukraińską w województwie podkarpackim w latach 2012-2013 celem dokonania zakupów. Największe wydatki poniesiono na zakup towarów nieżywnościowych (86,3% w 2013 r. i 87,4% w 2012 r.), w tym na materiały budowlane (47,3% wydatków na towary nieżywnościowe w roku 2013) oraz sprzęt gospodarstwa domowego i RTV (20,2% w roku 2013). Na towary żywnościowe przeznaczano 11,9% ogółu wydatków w 2013 r., w tym najwięcej na mięso i wyroby mięsne. Średnio jeden cudzoziemiec przekraczający granicę polsko-ukraińską na terenie województwa podkarpackiego wydał w 2012 r. 561,54 zł, z czego na towary nieżywnościowe 490,71 zł, towary żywnościowe 63,96 zł, natomiast inne 6,87 zł. W 2013 r. średnie wydatki wzrosły i wyniosły 620,17 zł, w tym odpowiednio 535,34 zł, 74,07 zł i 10,76 zł. Tabela 40. Średnie wydatki poniesione przez 1 cudzoziemca i 1 Polaka przekraczającego zewnętrzną granicę Unii Europejskiej na terenie województwa podkarpackiego (zł) Cudzoziemcy Polacy Wyszczególnienie 2012 2013 2012 2013 Wydatki ogółem 561,54 620,17 185,59 181,35 Towary żywnościowe 63,96 74,07 13,3 14,01 145

Towary nieżywnościowe 490,71 535,34 124,80 130,27 Pozostałe wydatki 6,87 10,76 25,96 16,75 Źródło: Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podkarpackiego w 2013 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 Bardziej szczegółowa struktura wydatków poniesionych w Polsce przez obcokrajowców przekraczających granicę polsko-ukraińską, została przedstawiona na poniższym wykresie. Nieco ponad 1/3 cudzoziemców kupowała w Polsce materiały budowlane, zaś co czwarty nabywał części i akcesoria do środków transportu. Jak wspomniano wcześniej, najmniej wydawano na usługi. Wykres 30. Struktura wydatków poniesionych w Polsce przez cudzoziemców przekraczających granicę polsko-ukraińską w ramach małego ruchu granicznego (III kw. 2013 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w III kwartale 2013 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. Jak wspomniano na początku, na wielkość ruchu granicznego oraz występowanie handlu przygranicznego wpływa wiele czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych. Swobodę przepływu osób zapewniło przystąpienie Polski do strefy Schengen, choć było to również przyczyną utrudnień w przekraczaniu granicy przez cudzoziemców zza wschodniej granicy. Korzystny wpływ na poprawę sytuacji miało podpisanie umowy o zasadach małego ruchu granicznego zwiększył się ruch oraz wydatki ponoszone przez cudzoziemców w strefie przygranicznej (4,3 mln przekroczeń granicy w ramach małego ruchu w roku 2013). Biorąc pod uwagę powyższe dane można stwierdzić, że handel przygraniczny ma duże znaczenie dla województwa podkarpackiego, jednak dotyczy to niemal wyłącznie mieszkańców terenów położonych do 30 km od granicy. To tam ponoszona jest przez cudzoziemców większość wydatków 146

i tam jest zlokalizowana ok. 1/5 podmiotów gospodarki narodowej i ponad 1/6 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w województwie podkarpackim. Podobne wnioski płynęły z badania pilotażowego przeprowadzonego przez rzeszowski US w roku 2008, zgodnie z którymi procesy zachodzące na obszarach transgranicznych mają duże znaczenie dla ich rozwoju społecznogospodarczego, przy czym największa intensywność zjawisk związanych z ruchem granicznym występowała w pasie 50 km wzdłuż granicy. 49 Jak stwierdził jeden z respondentów badania CAWI zrealizowanego na potrzeby niniejszego raportu, handel przygraniczny pozwala utrzymać się pewnej grupie mieszkańców, nie decyduje jednak w dużym stopniu o rozwoju województwa. Łączny odsetek respondentów biorących udział w tej części badania (CAWI) tj. 61%, poproszonych o określenie wpływu handlu przygranicznego na rozwój województwa wskazało, że wpływ ten jest średni lub bardzo mały. Nie można jednak zupełnie go nie doceniać: Dużo sprzedawanych jest towarów dla przybyszy weekendowych. Napędza to handel i tworzy miejsca pracy, co przekłada się na finanse województwa, które mogą być przeznaczone na inwestycje i rozwój. [SSI, przedsiębiorca] Tym bardziej, że jak wspomniano, wielkość wydatków cudzoziemców ponoszonych w obszarach przygranicznych, sięga 2,2 mln zł. Środki te zostają w regionie i tu mogą być inwestowane. To znaczenie [handlu przygranicznego] jest bardzo duże dla regionów położonych blisko granicy. Daje to miejsca pracy po pierwsze właścicielom sklepów, restauracji, drobnej przedsiębiorczości. Ta drobna przedsiębiorczość płaci z kolei podatki do urzędów lokalnych. Jeśli produkty są wytwarzane w Polsce to produkcja się rozwija ( ). Na przejściach granicznych z Ukrainą, widoczne były do tej pory tłumy przewożących towary w torbach, począwszy od mięsa, a kończąc na samochodach przewożących materiały budowlane. ( ). Obecna sytuacja polityczna nieco komplikuje tę rzeczywistość. Warunki są mniej sprzyjające dla podróżowania, ale tak czy inaczej należy pozytywnie ocenić te możliwości, które stwarza położenie przygraniczne. [respondentka wywiadu pogłębionego] Rozwój handlu przygranicznego, sprzyja zatem poprawie warunków życia mieszkańców regionów przygranicznych przede wszystkim daje możliwość zarobkowania. Mieszkańcy obszarów mają także możliwość skorzystania z oferty towarowej i usługowej wschodnich sąsiadów, a wydatki cudzoziemców zasilają budżety gmin przygranicznych. Pod uwagę należy wziąć również fakt, że regiony przygraniczne mają swoją specyfikę tkwią w otoczeniu terytorialnym, w ramach którego funkcjonują również regiony przygraniczne innych państw. Region przygraniczny jest zatem bardziej podatny na zmiany w relacjach międzynarodowych niż regiony położone wewnątrz kraju. 50 49 Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej pogranicza polsko-ukraińskiego, M. Karapyta, M. Cierpiał-Wolan, Rzeszów, 2009 r. 50 Uwarunkowania peryferyjności regionu przygranicznego, A. Miszczuk, Lublin, 2013 r. 147

5.6.1 CHARAKTERYSTYKA HANDLU Z UKRAINĄ Jak wykazano we wcześniejszych częściach raportu, ważnym partnerem w eksporcie towarów jest dla województwa podkarpackiego Ukraina - w ostatnich latach, wartość eksportu towarów do tego kraju, utrzymywała się na poziomie ok. 1,1 1,2 mld złotych. Ukraina to również największa liczba turystów zagranicznych w województwie podkarpackim (w sumie ponad 90 tys. w latach 2010-2013). Wykres 31. Udział poszczególnych grup towarowych w podkarpackim eksporcie na Ukrainę w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Biorąc pod uwagę grupy towarowe, największy udział w eksporcie na Ukrainę, mają towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 22,74%. Na drugim miejscu, ale już z wynikiem 148

dużo niższym, znajdują się tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, które stanowią niemal 16% eksportu do tego kraju. W poniższej tabeli zaprezentowano bardziej szczegółowe dane dla każdego roku objętego analizą, do której wykorzystano system kodowania HS. Na pierwszym miejscu znalazły się maszyny i urządzenia, których łączna wartość eksportu w analizowanym okresie przekroczyła 700 mln złotych (wzrost w roku 2013, w stosunku do roku 2010, wyniósł 28%). Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne, jednak ich łączna wartość była o ponad 30% niższa niż w przypadku towarów z pozycji pierwszej. Następne w kolejności są reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne, zaś pierwszą piątkę zamykają artykuły takie jak obuwie i getry (ich łączna wartość jest bardzo zbliżona do towarów znajdujących się na miejscu czwartym, tj. owoców i orzechów jadalnych, skórek owoców cytrusowych lub melonów nieco ponad 304 mln złotych). W połowie poniższego rankingu, znalazły się substancje białkowe, skrobie modyfikowane, kleje, enzymy, a także różne artykuły przemysłowe. Wartość artykułów znajdujących się poniżej 66. miejsca w tabeli, nie przekraczała jednego miliona złotych. Grupę tych towarów otwiera kakao i artykuły z kakao (nieco ponad 700 tys. złotych w sumie w latach 2010-2013), zamykają zaś nikiel i artykuły z niklu oraz zboża. Największy wzrost łącznej wartości eksportu, odnotowano w odniesieniu do produktów farmaceutycznych (wzrost o pond 500% w 2013 r.), jednak mimo to artykuły te, znalazły się na 33. pozycji w poniższej tabeli. W wielu grupach artykułów miał miejsce spadek, największy w przypadku produktów przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; inulina; gluten pszenny (99% - 86. pozycja), pozostałości i odpadów przemysłu spożywczego; gotowej paszy dla zwierząt (98% - 69. pozycja), materiałów fotograficznych lub kinematograficznych (94% - 72. pozycja) oraz skór futerkowych i futer sztucznych; wyrobów z nich (92% - 61. pozycja). Tabela 41. Towary (wg HS) eksportowane na Ukrainę w latach 2010-2013 (zł) Uwaga: w niektórych wierszach pojawiają się puste pola. Oznacza to, że dany towar w danym roku nie był eksportowany lub podmiot eksportujący wnioskował o utajnienie tego faktu. Nie ma możliwości weryfikacji, która sytuacja miała miejsce w odniesieniu do konkretnego towaru. 1 Towar 2010 2011 2012 2013 suma Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów 143 718 446 180 107 615 198 386 091 183 623 645 705 835 797 2 Tworzywa sztuczne i artykuły z nich 90 189 648 113 993 462 119 466 688 117 561 385 441 211 183 3 Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 72 049 137 70 435 230 96 967 547 87 156 398 326 608 312 4 Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów 45 357 726 50 837 062 113 671 422 94 962 940 304 829 150 5 Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów 64 977 497 75 373 935 79 681 140 84 443 948 304 476 520 6 Kauczuk i artykuły z kauczuku 7 Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 8 Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 9 Żeliwo i stal 10 Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru 93 379 105 81 653 106 61 575 646 46 349 464 282 957 321 53 592 036 60 231 645 61 475 459 65 639 638 240 938 778 24 167 894 42 277 816 87 776 126 84 762 938 238 984 774 34 037 887 53 844 297 59 152 745 54 913 605 201 948 534 149

lub tektury 31 982 679 35 927 917 55 329 735 53 997 894 177 238 225 11 Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) 10 896 533 43 032 955 74 990 563 43 334 222 172 254 273 12 Artykuły z żeliwa lub stali 55 741 231 37 719 228 35 691 615 32 157 307 161 309 381 Ekstrakty garbników lub środków barwiących; 13 garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i 32 873 623 36 487 226 42 317 564 38 263 065 149 941 478 pozostałe masy uszczelniające; atramenty 14 Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów 37 335 298 38 720 256 21 273 210 20 110 537 117 439 301 Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i 15 oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane 24 965 269 15 955 211 19 554 724 20 734 973 81 210 177 tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 16 Produkty chemiczne różne 17 Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne 18 Wyroby ceramiczne 12 891 052 15 989 034 22 704 876 16 750 670 68 335 632 13 624 056 13 427 026 15 091 882 17 514 805 59 657 769 14 037 517 13 149 391 14 333 746 9 169 553 50 690 207 19 Różne przetwory spożywcze 6 288 704 7 010 045 8 994 006 15 134 721 37 427 476 Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, 20 kosmetyczne lub toaletowe 7 003 344 8 321 973 6 840 559 5 343 495 27 509 371 21 Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin 9 950 065 5 676 039 4 154 043 6 194 674 25 974 821 Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; 22 zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty 1 096 243 4 300 013 9 147 515 8 597 501 23 141 272 23 Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement 4 458 613 3 699 335 4 792 871 9 475 860 22 426 679 24 Aluminium i artykuły z aluminium 25 Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 26 Miedź i artykuły z miedzi 27 Szkło i wyroby ze szkła 28 Mięso i podroby jadalne 29 30 31 32 Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu Materiały wybuchowe; wyroby pirotechniczne; zapałki; stopy piroforyczne; niektóre materiały łatwopalne 8 908 338 6 259 032 4 782 818 1 700 287 21 650 475 4 391 461 6 115 777 5 582 427 4 241 406 20 331 071 5 621 605 4 841 571 4 511 891 4 573 589 19 548 656 3 764 933 4 626 899 4 038 730 3 953 971 16 384 533 5 712 310 3 610 037 4 892 499 1 751 130 15 965 976 4 174 047 4 060 475 3 569 378 3 949 958 15 753 858 6 320 309 3 526 411 3 641 205 2 043 297 15 531 222 4 416 604 4 137 407 4 233 663 2 577 456 15 365 130 2 789 773 2 535 630 3 283 625 4 646 460 13 255 488 33 Produkty farmaceutyczne 189 239 136 697 308 828 12 374 073 13 008 837 Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub 34 pozostałych części roślin 1 863 000 2 827 547 3 008 917 3 892 719 11 592 183 150

35 36 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 3 200 095 2 757 069 1 599 979 2 974 463 10 531 606 Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany 3 921 482 3 738 687 1 982 737 740 091 10 382 997 37 Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria 1 625 840 1 321 778 3 796 231 2 980 952 9 724 801 Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce 38 różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza 1 052 027 1 059 055 2 957 005 4 148 927 9 217 014 39 Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 685 507 2 539 728 2 659 832 2 103 344 7 988 411 40 Artykuły różne z metali nieszlachetnych 3 078 183 2 069 027 1 615 758 1 078 899 7 841 867 41 Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze 2 569 920 2 742 812 578 997 593 926 6 485 655 42 Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne 2 525 591 1 258 272 457 094 1 908 936 6 149 893 43 Chemikalia organiczne 1 649 257 1 758 193 1 460 686 1 070 171 5 938 307 44 Nakrycia głowy i ich części 1 059 831 931 162 1 319 832 2 405 892 5 716 717 Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; 45 enzymy 1 297 323 1 173 956 1 271 724 1 269 307 5 012 310 46 Artykuły przemysłowe różne 915 430 1 463 350 1 209 828 1 135 879 4 724 487 47 Włókna ciągłe chemiczne 367 980 1 080 654 1 676 028 1 201 995 4 326 657 Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub 48 nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub 1 204 112 761 312 373 824 1 827 370 4 166 618 izotopów 49 Tkaniny specjalne; tkaniny rózgowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty 851 706 1 047 357 1 159 789 619 193 3 678 045 Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe 50 sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych 821 166 739 856 681 341 1 192 355 3 434 718 51 Zwierzęta żywe 790 395 617 900 693 496 720 650 2 822 441 52 Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze 411 684 449 657 1 128 791 811 620 2 801 752 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne 53 lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich; 960 445 467 325 834 735 200 524 2 463 029 sztuczna biżuteria; monety 54 Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione 842 046 693 484 422 125 414 268 2 371 923 55 Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy 71 442 433 303 739 755 1 104 019 2 348 519 56 Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich 477 702 221 917 1 025 888 510 332 2 235 839 Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; 57 jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 2 162 006 2 162 006 58 Włókna odcinkowe chemiczne 59 Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) 60 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 520 542 503 973 419 698 711 789 2 156 002 293 306 281 822 431 733 436 349 1 443 210 151 164 092 289 618 880 050 1 333 760 61 Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich 512 321 697 688 62 305 38 655 1 310 969 Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków 62 lub pozostałych bezkręgowców wodnych 562 439 105 367 580 302 1 248 108 63 Dzianiny

64 Bawełna 64 Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny 66 Cukry i wyroby cukiernicze 67 Kakao i przetwory z kakao 180 664 817 187 121 897 116 995 1 236 743 172 913 155 210 220 878 581 677 1 130 678 96 983 163 972 86 470 760 550 1 107 975 66 964 235 932 534 798 255 234 1 092 928 334 101 58 653 15 469 298 833 707 056 68 Zegary i zegarki oraz ich części 33 753 51 294 427 322 137 800 650 169 69 Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt 516 206 702 12 389 529 297 70 Pióra i puch preparowane oraz artykuły z piór lub puchu; kwiaty sztuczne; artykuły z włosów ludzkich 137 456 92 323 140 057 44 773 414 609 71 Drzewa żywe i pozostałe rośliny; bulwy, korzenie i podobne; kwiaty cięte i liście ozdobne 36 724 26 292 19 199 282 412 364 627 72 Materiały fotograficzne lub kinematograficzne 213 186 112 318 23 974 13 427 362 905 73 Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części 78 031 83 366 29 746 67 311 258 454 Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z 74 tych materiałów 40 436 77 802 13 244 125 346 256 828 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe 75 tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub 30 158 80 500 76 687 49 748 237 093 roślinnego Instrumenty muzyczne; części i akcesoria do takich 76 artykułów 56 037 90 002 146 039 77 Korek i artykuły z korka 78 Nawozy 46 266 19 676 27 660 8 793 102 395 42 609 11 079 10 240 37 774 101 702 79 Cyna i artykuły z cyny 44 927 20 457 12 752 18 302 96 438 80 Parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części 27 687 2 013 51 429 10 733 91 862 81 Pozostałe włókna roślinne; przędza papierowa i tkaniny z przędzy papierowej 26 844 3 891 1 626 27 923 60 284 82 Broń i amunicja; ich części i akcesoria 83 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 84 Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 29 526 13 816 43 342 3 526 28 293 31 819 3 944 10 675 172 12 536 27 327 85 Cynk i artykuły z cynku 21 245 4 957 26 202 Produkty przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; 86 inulina; gluten pszenny 3 990 764 19 886 25 24 665 87 Ołów i artykuły z ołowiu 88 Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 89 Nikiel i artykuły z niklu 90 Zboża Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 3 447 564 1 728 5 739 2 000 2 000 265 265 18 18 Mniejsze znaczenie (choć nadal w pierwszej dziesiątce) ma Ukraina w odniesieniu do importu województwa podkarpackiego. W latach 2010-2013, jego wartość stale rośnie, z nieco ponad 220 do ponad 350 mln złotych. W tym przypadku, pięć grup towarowych znacznie dominuje nad 152

pozostałymi. Są to produkty mineralne (27%), drewno i wyroby z drewna a także gotowe artykuły spożywcze (po 16%), produkty przemysłu chemicznego (14%) oraz metale nieszlachetne i wyroby z nich (13%). Udział pozostałych grup towarowych nie przekracza 3,6%, przy czym udział procentowy w zakresie 3,5-3,6% odnotowano w odniesieniu jedynie do trzech grup towarów. Udział pozostałych wynosi 0,7% i mniej. Wykres 32. Udział poszczególnych grup towarowych w podkarpackim imporcie z Ukrainy w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Bardziej szczegółowe dane dotyczące artykułów, które województwo importuje z Ukrainy, zaprezentowano w poniższej tabeli. 153

Tabela 42. Towary (wg HS) importowane z Ukrainy w latach 2010-2013 (zł) Uwaga: w niektórych wierszach pojawiają się puste pola. Oznacza to, że dany towar w danym roku nie był importowany lub podmiot importujący wnioskował o utajnienie tego faktu. Nie ma możliwości weryfikacji, która sytuacja miała miejsce w odniesieniu do konkretnego towaru. Towar 2010 2011 2012 2013 suma 1 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 71 133 274 91 867 443 55 381 728 38 029 356 256 411 801 2 Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 45 014 060 56 513 320 54 806 862 48 482 572 204 816 814 3 4 Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin 20 977 753 42 519 298 49 143 371 48 680 105 161 320 527 5 438 455 614 786 54 091 437 96 081 068 156 225 746 5 Artykuły z żeliwa lub stali 23 359 545 51 557 202 37 008 972 43 644 158 155 569 877 6 7 8 Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 13 730 052 25 841 767 25 352 745 22 567 183 87 491 747 5 177 080 4 697 930 10 616 130 13 092 113 33 583 253 4 298 583 11 338 084 7 985 529 6 764 265 30 386 461 9 Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 5 155 056 5 053 354 12 851 470 5 629 452 28 689 332 10 11 Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów 2 205 777 6 881 165 10 081 143 2 744 267 21 912 352 3 197 928 2 883 718 6 451 727 3 047 960 15 581 333 12 Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) 180 515 5 240 118 5 537 403 3 586 235 14 544 271 13 Nawozy 2 382 566 3 804 698 4 809 862 2 568 360 13 565 486 14 Różne przetwory spożywcze 3 243 009 3 221 791 3 067 007 2 720 968 12 252 775 15 Cukry i wyroby cukiernicze 155 813 3 111 279 6 043 016 1 754 028 11 064 136 16 Żeliwo i stal 887 281 4 939 842 3 291 693 427 785 9 546 601 17 Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 532 162 2 033 229 3 597 294 2 886 083 9 048 768 18 Włókna ciągłe chemiczne 2 540 830 2 812 046 1 898 049 771 075 8 022 000 19 20 Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 2 432 793 2 057 470 1 905 859 623 956 7 020 078 1 046 672 2 290 737 2 070 983 1 476 268 6 884 660 21 Tworzywa sztuczne i artykuły z nich 2 554 672 938 665 651 917 409 575 4 554 829 154

22 23 24 25 Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów Ekstrakty garbników lub środków barwiących; garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; atramenty 508 708 1 211 136 1 674 957 823 289 4 218 090 2 263 916 1 052 438 784 710 4 101 064 787 725 2 256 066 626 137 3 669 928 237 604 68 786 485 493 1 946 287 2 738 170 26 Nakrycia głowy i ich części 1 276 645 942 552 2 219 197 27 Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części 262 492 288 970 628 096 598 561 1 778 119 28 Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria 956 413 96 573 491 220 118 677 1 662 883 29 Wyroby ceramiczne 216 065 1 172 312 136 609 1 524 986 30 Zboża 255 209 1 197 148 1 452 357 31 Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 572 027 134 900 372 603 173 055 1 252 585 32 Szkło i wyroby ze szkła 385 105 344 809 327 065 182 527 1 239 506 33 34 Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów 157 657 981 205 1 138 862 2 720 74 542 201 460 548 124 826 846 35 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 133 826 96 137 141 056 421 295 792 314 36 Kauczuk i artykuły z kauczuku 53 259 147 224 218 646 95 919 515 048 37 Chemikalia organiczne 75 549 175 352 198 756 24 837 474 494 38 Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów 112 542 122 985 35 257 166 825 437 609 39 Rudy metali, żużel i popiół 425 016 425 016 40 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 12 600 405 592 418 192 41 Broń i amunicja; ich części i akcesoria 415 363 1 199 416 562 42 Miedź i artykuły z miedzi 457 352 051 352 508 43 Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe 57 453 3 408 11 648 247 767 320 276 44 Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 1 856 82 374 221 999 1 997 308 226 45 Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty 152 780 67 968 34 748 46 639 302 135 46 Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne 38 760 243 808 282 568 47 Aluminium i artykuły z aluminium 56 419 69 097 36 271 56 335 218 122 155

48 49 Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy 152 843 10 055 162 898 38 500 115 400 153 900 50 Artykuły różne z metali nieszlachetnych 1 580 15 433 25 045 84 382 126 440 51 Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych 23 681 7 026 69 104 23 981 123 792 52 Zegary i zegarki oraz ich części 45 679 7 685 27 089 5 817 86 270 53 Produkty chemiczne różne 18 547 12 820 47 480 78 847 54 Materiały fotograficzne lub kinematograficzne 66 533 4 905 5 712 77 150 55 56 57 58 59 60 Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; enzymy 14 463 17 960 10 411 42 834 29 839 29 839 7 173 3 280 14 452 24 905 19 029 19 029 4 284 386 7 338 6 097 18 105 17 757 202 17 959 61 Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) 2 071 4 454 9 417 15 942 62 Bawełna 11 520 11 520 63 Artykuły przemysłowe różne 10 656 10 656 64 Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich 8 875 8 875 65 Ścier z drewna lub z pozostałego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura, z odzysku (makulatura i odpady) 5 996 5 996 66 Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin 2 858 2 425 5 283 67 Nikiel i artykuły z niklu 5 163 5 163 68 Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich 1 608 1 608 69 Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 479 479 Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe 70 297 297 włókiennicze Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 156

Na pierwszym miejscu znalazły się paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne, których łączna wartość importu w analizowanym okresie przekroczyła 250 mln złotych (chociaż spadek w 2013 r, w stosunku do roku 2010, wyniósł 40%). Na drugim miejscu znalazły się drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny (nieco ponad 200 mln złotych). Następne w kolejności są chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów, zaś pierwszą piątkę zamykają przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin oraz artykuły z żeliwa lub stali. W połowie rankingu, znalazły się napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet, a także kauczuk i artykuły z kauczuku. Wartość artykułów znajdujących się poniżej 34. miejsca w tabeli, nie przekraczała jednego miliona złotych. Grupę tych towarów otwierają obuwie, getry i podobne artykuły (nieco ponad 800 tys. złotych w sumie w latach 2010-2013), zamykają zaś statki, łodzie oraz konstrukcje pływające oraz dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze. Największy wzrost łącznej wartości importu, odnotowano w odniesieniu do miedzi i artykułów z miedzi (wzrost o pond 7000% w 2013 r.), jednak mimo to artykuły te, znalazły się na 42. pozycji w rankingu. W wielu grupach artykułów miał miejsce spadek, największy w przypadku pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów (93% - 48. pozycja) i materiałów fotograficznych lub kinematograficznych (91% - 54. pozycja). 6. PROGNOZY HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Sprostanie wyzwaniom rozwojowym związanym z globalizacją i integracją regionalną wymaga konsekwentnego przeprowadzenia nie tylko reform, ale także zmian strukturalnych niezbędnych dla stworzenia podstaw dla trwałego, szybkiego rozwoju gospodarczego, a tym samym podniesienia konkurencyjności gospodarki Polski, w tym województwa podkarpackiego. Zmiany te winny polegać na: modernizacji gospodarki, restrukturyzacji niektórych sektorów, wzroście poziomu innowacyjności, dalszej prywatyzacji sektora publicznego. Kompleksowo realizowane wyżej wymienione zmiany umożliwiają z kolei spełnienie kryteriów Paktu Stabilizacji i Wzrostu z Maastricht stanowiących gwarancję długofalowego zrównoważonego rozwoju gospodarki. Tempo takiego rozwoju wymaga: obniżenia poziomu deficytu budżetowego poniżej 3% PKB, utrzymania poziomu długu publicznego poniżej 60% PKB, zredukowania inflacji poniżej 1,5% ponad średnią wzrostu cen w krajach Unii Europejskiej o najniższej inflacji, zmniejszenia odchylenia się długoterminowej stopy procentowej od średniej unijnej poniżej 2%, zapewnienia stabilności realnego, efektywnego kursu walutowego. 157

Podstawowymi priorytetami strategii gospodarczej Polski, a także dla analizowanego województwa są pobudzenie wzrostu gospodarczego, przyśpieszenie zmian w strukturze gospodarczej, tworzenie warunków dla rozwoju postępu naukowo-technicznego, których realizacja wpłynie na wzrost konkurencyjności gospodarki i umożliwi budowę gospodarki opartej na wiedzy zdolnej do trwałego i zrównoważonego rozwoju, wzrostu wydajności pracy oraz zatrudnienia. Urzeczywistnienie tych celów wymaga koncentracji środków finansowych i skierowania ich bezpośrednio do sektora przedsiębiorstw, sektora naukowo-badawczego oraz instytucji otoczenia biznesu, w tym do instytucji publicznych wspierających rozwój społeczeństwa informacyjnego. Zakłada się oprócz efektywnego wykorzystania środków krajowych, wysoki stopień dyskontowania przez Polskę potencjalnie dostępnych środków z Unii Europejskiej. W strategii gospodarczej przewiduje się znacznie szerszy zakres realizowania wspólnych przedsięwzięć publiczno-prywatnych, które finansowane będą zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych. Ponadto stwarzając warunki zwiększające atrakcyjność inwestycyjną Polski prognozuje się wzrost zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Ich wzrost i pomoc strukturalna UE ma nie tylko uzupełnić ograniczone środki krajowe, ale także zapewnić napływ nowoczesnych technologii, knowhow oraz poprawić dostęp do międzynarodowych sieci zaopatrzenia i zbytu. Należy podkreślić zdecydowanie, że strategia opracowana przez rząd ma charakter sektorowy i regionalny, tzn. że jest ona podporządkowana realizacji autonomicznie sformułowanych sektorowych strategii rozwoju i celom rozwojowym poszczególnych regionów. Jest ona przede wszystkim planem efektywnego wykorzystania środków pomocowych i inwestycji zagranicznych. Jej celem jest zmniejszenie dystansu rozwojowego i luki konkurencyjnej dzielącej Polskę od krajów wiodących Unii Europejskiej. W strategii tej brak zatem elementów o charakterze ofensywnym. 51 Budowa strategii rozwojowej Polski (w tym poszczególnych województw) do 2020 roku winna być wariantowa, uwzględniająca zarówno tendencje rozwojowe gospodarki światowej i założenia strategii krajów UE, jak i uwarunkowania wewnętrzne związane z zakładanym tempem przeprowadzenia reform i procesów dostosowań strukturalnych. Polska ponadto powinna wykorzystać doświadczenie wielu krajów i regionów jako członek Unii Europejskiej, przy czym stopień w jaki zdyskontuje ona owe doświadczenie zależy od szeregu czynników ekonomicznych i instytucjonalno-prawnych, zwłaszcza mających charakter wewnętrzny. Stanowi to podstawę konstrukcji prognozy rozwoju w trzech wariantach tj. optymistycznym, realistycznym i pesymistycznym. Warianty te są analizowane w 6-letnim horyzoncie czasowym, gdyż ten okres umożliwia: po pierwsze, odniesienie się do założeń Strategii Rozwoju Kraju 2020 przyjętej przez Radę Ministrów Uchwałą nr 157 z dn. 25 września 2012 r. po drugie, uwzględnienie realizowanego budżetu UE na lata 2014-2020 po trzecie, oparcie na ekspertyzie wykonanej na zlecenie MRR, Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych - p.t. Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, Warszawa 2012 r. po czwarte, antycypację założeń Strategii Rozwoju Polski Wschodniej 2020, MRR, Warszawa lipiec 2013 r. 51 Ślusarczyk B., Międzynarodowa pozycja konkurencyjna Polski. Teoria i praktyka, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa, 2011 r. 158

Założenia prognozy rozwoju handlu zagranicznego Opracowując trzy warianty prognozy rozwoju handlu zagranicznego województwa podkarpackiego przyjęto następujące założenia: w latach 2014-2020 gospodarka ponownie wejdzie na ścieżkę przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Zakłada się, iż nastąpi wzrost dynamiki PKB od 3,8 do 4,2%, a PKB (wg PPP) 52 w Polsce osiągnie 71-75% średniej dla krajów UE. Natomiast dla województwa podkarpackiego w/w wskaźniki kształtować się będą w granicach od 3,6 do 4,4%, a PKB (wg PPP) 52-55%; wzrośnie wiarygodność finansowa i atrakcyjność inwestycyjna, które będą wywoływać efekty pozahandlowe (tj. inwestycyjne, produkcyjne i konsumpcyjne) związane z funkcjonowaniem jednolitego rynku wewnętrznego. Nastąpi wzrost stopy inwestycji brutto o około 4,5-6,5% i stopy bezpośrednich inwestycji zagranicznych w stosunku do PKB o około 2,5-3,5%. Ponadto obniży się poziom deficytu budżetowego z 4,4% PKB w 2013 r. do 2,8% w 2020 roku, a stopa inflacji będzie kształtować się na poziomie 0,7-0,8%. Wzrośnie w tym okresie produkcja sprzedana przemysłu z 7,0% w 2013 r. do około 12,5% w 2020 roku oraz popyt krajowy z 0,8% do około 5,5% i zmniejszy się stopa bezrobocia do 11%; zwiększą się wydatki na B+R, na edukację w tym naukę oraz wraz z rosnącym napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych nastąpi przyspieszony transfer wiedzy technicznej; wzrośnie dynamika obrotów handlu zagranicznego zwłaszcza eksportu co niewątpliwie będzie spowodowane wzrostem produkcyjności pracy i kapitału w tym szczególnie jakości kapitału ludzkiego, a ostatecznym rezultatem tych tendencji będzie rozwój specjalizacji i kooperacji oraz powiększenie się udziału handlu wewnątrzgałęziowego, który stanowić będzie, w perspektywie długookresowej do 2020 roku, podstawę wzrostu udziału Polski w handlu światowym do 1,5%, zaś w globalnym handlu krajów Europy nawet do 3,5%; niewątpliwie zachodzące procesy i zjawiska o charakterze ilościowym i jakościowostrukturalnym w skali makro będą znajdować swe odzwierciedlenie w skali mezo tj. w ramach poszczególnych województw w tym województwa podkarpackiego, a zwłaszcza wpłyną na jego udział w wymianie międzynarodowej. W literaturze przedmiotu bowiem istnieje stwierdzenie, iż rozwój handlu międzynarodowego każdego kraju i regionu, szczególnie z jego głównymi partnerami, stanowi zwierciadło kondycji jego gospodarki w ujęciu statycznym i dynamicznym. 52 Parytet siły nabywczej (ang. purchasing power parity) - kurs walutowy wyliczony w oparciu o porównanie cen sztywno ustalonego koszyka towarów i usług w różnych krajach w tym samym czasie, wyrażonych w walutach tych krajów. 159

Warianty prognozy rozwoju handlu zagranicznego województwa podkarpackiego Wariant optymistyczny, realistyczny, pesymistyczny - charakteryzują się zróżnicowanym poziomem wskaźników makroekonomicznych. Owe zróżnicowanie jest przede wszystkim zdeterminowane przez zakres i tempo podejmowanych zmian oraz jakość polityki gospodarczej, w tym polityki regionalnej i stopień jej realizacji. Im bardziej będą one podporządkowane budowie konkurencyjnej i atrakcyjnej gospodarki badanego województwa, tym większe prawdopodobieństwo osiągnięcia znaczącego postępu ekonomicznego i zmniejszenia dystansu w poziomie dochodu narodowego per capita dzielącego województwo podkarpackie od średniego dla Polski i krajów Unii Europejskiej. W wariancie optymistycznym zakłada się, że osiągnięcie pozytywnych wskaźników makroekonomicznych będzie się wiązało z przyśpieszonym tempem zmian strukturalnych, w tym znaczącym wzrostem sektora usług, szybszym rozwojem sektora wysokich technologii (High-Tech Industry) i technologii informacyjnej (IT), rosnącym poziomem oszczędności regionalnych i zmniejszającym się fiskalizmem. Ponadto prognozuje się znaczący wzrost produktywności kapitału i pracy (ok. 10% wzrostu wydajności pracy). Antycypuje się, iż nastąpi znaczny wzrost stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych w przedsiębiorstwach z 79,8% w 2013 r. do 84% w 2020 roku. Zwiększy się udział przedsiębiorstw ogółem w nakładach na działalność B+R, który w 2010 r. wyniósł dla województwa podkarpackiego 8,16% (jest to trzecia pozycja w kraju, po województwach mazowieckim - 30,96% i śląskim - 24,59% ) do około 11-12% w 2020 r. Województwo podkarpackie jest liderem wśród województw Polski Wschodniej zarówno pod względem liczby przedsiębiorstw inwestujących w B+R, jak i w kontekście wielkości nakładów. Największą dynamiką wzrostu nakładów na B+R odznacza się przejęty przez BSH Bosch und Siemens Hausgeräte Gmbh Zelmer S.A. oraz Asseco Poland S.A. Nastąpi większy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa, którego udział oscylował na poziomie ok. 6% ogółem BIZ w 2013 r., a przewiduje się jego wzrost do 10% w 2020 roku. Istotne znaczenie będzie miało także zwiększenie stopnia aktywności zawodowej społeczeństwa poza działalnością rolniczą, wzrost zatrudnienia i dochodów realnych, a w rezultacie wzrost popytu konsumpcyjnego. Splot tych procesów i zjawisk ostatecznie przełoży się na znaczną dynamikę obrotów handlowych, która może osiągnąć pułap 16% w eksporcie i 10% w imporcie. Efektem tego będzie nadal dodatnie saldo bilansu handlowego, które jednak, winno wykazywać tendencję malejącą do 2020 roku, ponieważ gospodarka rozwijająca się powinna więcej importować maszyn i urządzeń oraz wyrobów zaawansowanych technologicznie w celu zmniejszenia dystansu rozwojowego. Zakłada się, że obroty handlowe z partnerami z UE i z krajów z poza UE w 2020 roku zostaną podwojone. Co więcej, zmieni się struktura towarowa eksportu i importu, w której będą dominować wyroby technologicznie intensywne - łatwe do imitacji i trudne do imitacji, natomiast zmniejszy się udział wyrobów surowcochłonnych i pracochłonnych. Ponadto wzrośnie zakres handlu wewnątrzgałęziowego do 85% ogółu obrotów. Niewątpliwie na kształtowanie się konkurencyjności gospodarki Polski i województwa podkarpackiego oprócz czynników wewnętrznych, będzie mieć także wpływ sprzyjająca koniunktura międzynarodowa, w tym zwłaszcza na Wschodniej Ukrainie, a wprowadzone sankcje ograniczające kontakty handlowe między Zachodem i Rosją będą miały charakter krótkotrwały (tj. nieprzekraczający 1 roku). 160

W wariancie realistycznym natomiast wskaźniki makroekonomiczne kształtują się na niższym poziomie, gdyż przewiduje się znacznie wolniejsze tempo zmian strukturalnych będących rezultatem wdrażanych reform i założeń polityki gospodarczej. Ten wariant prognozy również oparty jest na zwiększeniu zdolności absorpcyjnych środków pochodzących z funduszy strukturalnych, ale także na działaniach podejmowanych w celu stworzenia atrakcyjniejszych warunków inwestycyjnych. Przede wszystkim chodzi o warunki alokacyjne, akumulacyjne i lokalizacji dla mobilnych czynników wytwórczych. Koniecznym zatem jest przyspieszenie procesów prywatyzacji, deregulacji, liberalizacji i zmian strukturalno-jakościowych. Podobnie jak w wariancie optymistycznym, zakłada się wyższą dynamikę eksportu niż importu. Średnioroczne tempo wzrostu eksportu około 11%, a importu 7% do 2020 roku. Obroty handlowe z zagranicą województwa wzrosłyby 1,6-krotnie w stosunku do 2013 roku. Nastąpi wzrost PKB i zatrudnienia. Jednak dopuszcza się możliwość częstego pulsowania aktywności gospodarczej, które może wystąpić wskutek działania czynników politycznych oraz zmiany koniunktury w gospodarce światowej. To niewątpliwie wydłużyłoby horyzont czasowy zmniejszenia dystansu rozwojowego Polski i województwa podkarpackiego w stosunku do rozwiniętych regionów UE. Aktualnie w skali od 0-100 województwo podkarpackie biorąc pod uwagę wartość indeksu konkurencyjności równą 37 znajduje się na 211 miejscu wśród 271 regionów poziomu NUTS 2 w UE 27. Realizacja tego wariantu umożliwiłaby awans województwa podkarpackiego w rankingu na około 200 miejsce. W wariancie pesymistycznym wskaźniki makroekonomiczne wzrosłyby w nieznacznym stopniu. Środki pochodzące z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności wpłyną na atrakcyjność inwestycyjną i dynamikę wzrostu PKB - około 2,2%. Jednak dynamika ta nie zapewni szybszego wzrostu zatrudnienia i znacznego obniżenia stopy bezrobocia. Ponadto zakłada się umiarkowany wzrost inwestycji krajowych i zagranicznych oraz nieznacznie wyższe tempo wzrostu eksportu nad wzrostem importu. Realizacja tego wariantu jest mało prawdopodobna, choć niewykluczona. Opracowano trzy warianty - optymistyczny, realistyczny i pesymistyczny - kształtowania się obrotów handlu zagranicznego między województwem podkarpackim i jego partnerami handlowymi. Tabela 43. Przewidywana dynamika obrotów handlowych w trzech wariantach w okresie 2013-2020 (rok poprzedni=100) WARIANT 1 WARIANT 2 WARIANT 3 LATA IMPORT EKSPORT IMPORT EKSPORT IMPORT EKSPORT 2013 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2014 107,0 112,1 103,5 107,5 101,8 103,5 2015 107,5 112,5 103,8 108,8 102,2 103,9 2016 107,8 113,4 104,2 109,2 102,8 104,2 2017 108,1 113,9 105,0 110,0 103,2 104,6 2018 108,7 114,8 105,7 110,8 103,7 104,8 2019 109,2 115,3 106,3 111,2 103,9 105,2 2020 109,6 115,8 106,8 111,4 104,1 105,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Strategia Rozwoju Kraju 2020 oraz Strategia Rozwoju Polski Wschodniej 2020 Reasumując należy podkreślić, iż bardzo prawdopodobnym wariantem rozwoju handlu zagranicznego województwa podkarpackiego będzie wariant realistyczny. Natomiast realizacja wariantu 161

optymistycznego jest zdeterminowana przez zakres i tempo prowadzonych zmian oraz wdrożenie założeń przyjętych w Strategii Rozwoju Kraju i Strategii Rozwoju Województwa - Podkarpackie 2020, a także koniunkturę międzynarodową kształtującą się w tym horyzoncie czasowym. 7. BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM 7.1. ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA Atrakcyjność inwestycyjna determinowana jest ogólnym poziomem rozwoju danego obszaru, a podkarpackie na tle pozostałych regionów nie wypada korzystnie. W raporcie prezentującym indeks konkurencyjności regionalnej RCI, opracowanym przez Komisję Europejską w celu zidentyfikowania mocnych i słabych stron każdego z regionów NUTS 2 w UE, na 262 analizowane regiony województwo podkarpackie uplasowało się na 214 pozycji 53. Spośród wszystkich województw gorsze wskaźniki miały tylko kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie. Indeks konkurencyjności regionalnej RCI oparty jest na 11 czynnikach ujętych w trzech grupach opisujących podstawowe, efektywnościowe i innowacyjne czynniki konkurencyjności. Pierwsza grupa wskaźników obejmuje jakość instytucji, stabilność makroekonomiczną, infrastrukturę, zdrowie i edukację. Są to kategorie najważniejsze dla mniej rozwiniętych regionów. Druga grupa mierników uwzględnia szkoły wyższe i kształcenie ustawiczne, efektywność rynku pracy oraz wielkość rynku. Ostatnia grupa, szczególnie ważna dla najbardziej zaawansowanych gospodarek regionalnych, to m.in. przygotowanie technologiczne, jakość biznesu i innowacja. Indeks RCI ma na celu wychwytywanie możliwości istniejących w regionach. Tak szerokie spektrum wskaźników obejmujące niemal wszystkie obszary działalności społeczno-gospodarczej uwypukla długoletnie zaniedbania w województwie podkarpackim. W zestawieniu najwyższą lokatę spośród polskich województw uzyskało województwo mazowieckie (147 pozycja), następnie śląskie (175). Relatywnie wysoko uplasowało się jedno z województw Polski Wschodniej tj. lubelskie (201). Atrakcyjność inwestycyjna regionów mierzona jest na różne sposoby. Najważniejsze badania w tym zakresie prowadzą Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową oraz Szkoła Główna Handlowa. Wg Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową 54, pod względem ogólnej atrakcyjności inwestycyjnej województwo podkarpackie w 2013 r. znalazło się na 12 pozycji w Polsce. Pozycja ta nie zmieniła się istotnie od roku 2007. Jedynie w 2009 podkarpackie spadło na 13 pozycję. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, badając atrakcyjność inwestycyjną zastosował następujące czynniki: dostępność transportową zasoby i koszty pracy chłonność rynku 53 JRC Scientific and Policy Reports, EU Regional Competitiveness Index RCI 2013, Annoni P. and Dijkstra L., European Commission Joint Research Centre, Luxembourg 2013 r. 54 Nowicki M. (red.), Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013 r. 162

infrastrukturę gospodarczą infrastrukturę społeczną poziom rozwoju gospodarczego stan środowiska poziom bezpieczeństwa powszechnego aktywność województw wobec inwestorów W stosunkowo wielu kategoriach województwo podkarpackie osiągnęło niskie pozycje w polskim rankingu. Zdecydowanie przoduje ono natomiast jeżeli chodzi o bezpieczeństwo powszechne (tuż przed innymi województwami wschodnimi świętokrzyskim, lubelskim i podlaskim). Korzystna sytuacja w regionie ma miejsce także w odniesieniu do zasobów i kosztów pracy. Najsłabiej natomiast wypadło ono w kategorii dostępności transportowej, nisko oceniono także aktywność województwa wobec inwestorów. Pozycję województwa podkarpackiego w rankingu województw w każdej z powyższych kategorii zaprezentowano na wykresach w dalszej części niniejszego raportu. Dzięki przyjęciu odpowiednich założeń oraz stosowanej metodyce badawczej coroczne badania prowadzone w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową w kontekście zmian w przestrzennym zróżnicowaniu atrakcyjności inwestycyjnej polskich województw można odnosić do inwestorów zagranicznych. W raporcie dotyczącym 2013 r. zidentyfikowano czynniki atrakcyjności inwestycyjnej podregionów i województw zaprezentowane w poniżej tabeli. Tabela 44. Czynniki i ich znaczenie dla atrakcyjności inwestycyjnej podregionów i województw Podregiony Przemysł Usługi Zaawansowane technologie Czynniki Wagi (%) Województwa Dostępność transportowa 20 10 20 20 Koszty pracy 15 15 Wielkość i jakość zasobów pracy 40 25 30 Chłonność rynku zbytu 20 10 15 Poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej 10 10 10 Poziom rozwoju infrastruktury społecznej 10 5 Poziom rozwoju gospodarczego 2 5 5 Stopień ochrony i stan środowiska przyrodniczego 5 7 7 Poziom bezpieczeństwa powszechnego 3 8 8 5 Aktywność regionów wobec inwestorów 20 Łącznie 100 100 100 100 Źródło: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013 r. 25 Tabela prezentuje wagę poszczególnych determinant atrakcyjności inwestycyjnej. W skali województwa największe znaczenie mają zasoby pracy, ich jakość i koszty pozyskania. W odniesieniu do podregionów rozpatrywano czynniki lokalizacji dla trzech, najistotniejszych z punktu widzenia 163

inwestorów zagranicznych, rodzajów działalności gospodarczej tj. przemysłowej, usługowej i zaawansowanej technologicznie, przypisując największe znaczenie wielkości i jakości zasobów pracy w działalności przemysłowej, nieznacznie mniejsze w zaawansowanych technologiach i mniejsze, choć również wysokie w porównaniu do pozostałych determinant, w usługach. Bardzo ważne w generowaniu atrakcyjności inwestycyjnej są również dostępność transportowa oraz na poziomie województwa aktywność regionów wobec inwestorów. W rankingu województw podkarpackie ze względu na wymienione czynniki zajęło odpowiednio 16. i 14. miejsce. Nieco lepsze wyniki dało porównanie z punktu widzenia zasobów i kosztów pracy (7. miejsce) oraz bezpieczeństwa powszechnego (1. miejsce) klasyfikując ostatecznie (ze względu na wszystkie analizowane czynniki) województwo na 12. miejscu (tabela 45.). 164

Tabela 45. Atrakcyjność inwestycyjna województw w 2013 r. Dostępność transportowa Zasoby i koszty pracy Rynek zbytu Infrastruktura gospodarcza Infrastruktura społeczna Bezpieczeństw o powszechne Aktywność woj. wobec inwestorów Atrakcyjność inwestycyjna województwa Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wagi 20 25 15 10 5 5 20 1 Śląskie 0,35 6 1,40 1 1,35 2 1,02 2 2,14 1-1,02 15 0,32 6 0,85 1 2 Dolnośląskie 0,40 5 0,07 4 0,40 4 1,40 1 0,82 3-1,27 16 1,10 1 0,50 2 3 Mazowieckie 0,60 1-0,25 13 1,81 1 0,57 3 0,41 4-0,55 13 0,42 5 0,46 3 4 Małopolskie 0,07 10 0,60 2 0,38 5 0,54 4 1,91 2-0,15 9-0,13 8 0,34 4 5 Wielkopolskie 0,59 2 0,17 3 0,10 7 0,21 6-0,47 10 0,51 5 0,59 4 0,32 5 6 Pomorskie -0,23 11-0,10 8 0,77 3-0,16 9 0,13 5-0,64 14 1,02 2 0,21 6 7 Zachodniopomorskie 0,45 3-0,17 10-0,11 9-0,08 8-0,06 6-0,47 11 0,91 3 0,18 7 8 Łódzkie 0,33 7 0,05 5-0,11 8-0,06 7-0,07 7-0,39 10 0,16 7 0,07 8 9 Opolskie 0,12 8-0,19 11 0,20 6 0,32 5-0,73 14 0,03 7-0,45 11-0,09 9 10 Kujawsko-Pomorskie 0,10 9 0,04 6-0,60 12-0,59 14-0,17 8-0,04 8-0,20 9-0,17 10 11 Lubuskie 0,44 4-0,24 12-0,36 10-0,37 11-0,65 13-0,50 12-0,54 13-0,23 11 12 Podkarpackie -0,84 16-0,04 7-0,72 13-0,34 10-0,51 11 1,29 1-0,57 14-0,40 12 13 Warmińsko-Mazurskie -0,62 13-0,31 14-0,89 16-0,47 12-0,53 12 0,47 6-0,25 10-0,44 13 14 Świętokrzyskie -0,36 12-0,12 9-0,83 14-0,72 15-0,47 9 1,01 2-0,88 15-0,45 14 15 Lubelskie -0,66 14-0,39 15-0,89 15-0,50 13-0,94 16 0,90 3-0,51 12-0,52 15 16 Podlaskie -0,73 15-0,52 16-0,50 11-0,78 16-0,80 15 0,82 4-0,99 16-0,63 16 Źródło: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013 r. 165

Jak pokazują wyniki oceny atrakcyjności inwestycyjnej zaprezentowane w tabeli, województwo podkarpackie zalicza się do regionów o niskiej atrakcyjności, co jest efektem długofalowych procesów społeczno-gospodarczych. Składowe rzutujące na ostateczną pozycję w rankingu przedstawiają się następująco. Wykres 33. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem zasobów i kosztów pracy w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Atrakcyjność województwa podkarpackiego w kontekście zasobów i kosztów pracy jest relatywnie niska w porównaniu do pozostałych regionów kraju, choć tendencja pogarszania wskaźników w tym zakresie od początku analizowanego okresu została odwrócona w roku 2013. Dokonując oceny, Autorzy opracowania 55 wzięli pod uwagę: liczbę pracujących, liczbę bezrobotnych, liczbę wolnych miejsc pracy, napływ absolwentów szkół średnich i wyższych oraz wysokość wynagrodzeń. Zatem to, czy przedstawiona pozycja województwa jest rzeczywiście niska, zależy od tego czego poszukuje inwestor czy wysoko wykwalifikowanych pracowników, czy niższych kosztów pracy. W tym drugim przypadku, podkarpackie należałoby uznać za jedno z bardziej atrakcyjnych województw. 55 Tamże 166

Wykres 34. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem dostępności transportowej w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Atrakcyjność inwestycyjna województwa podkarpackiego pod względem dostępności transportowej jest bardzo niska, najniższa ze wszystkich analizowanych regionów. W dużej mierze wynika to jednak z przyjęcia jako kryterium cząstkowego położenia względem granicy zachodniej, co znacząco osłabia pozycję województwa w rankingu. Jednak z uwagi na kierunek powiązań handlowych, dostęp do granicy zachodniej nie jest kluczową determinantą atrakcyjności. W tym przypadku położenie względem granicy wschodniej może stanowić atut. Pozostałymi kryteriami oceny w zakresie dostępności transportowej były: położenie województwa względem Warszawy, względem ośrodków regionalnych, względem międzynarodowych portów lotniczych oraz dużych portów morskich (Szczecin, Trójmiasto). Odnośnie województwa podkarpackiego, należy również wspomnieć o słabo rozwiniętym sektorze transportu i logistyki. 167

Wykres 35. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem aktywności wobec inwestora 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Aktywność wobec inwestorów została określona jako zdolność do kreowania wizerunku województwa, jego popularyzacji oraz stworzenie przez władze samorządowe dobrego klimatu dla inwestycji. Pod uwagę wzięto zatem: liczbę ofert inwestycyjnych w bazie PAIiIZ, wynik certyfikacji Regionalnych Centrów Obsługi Inwestora dokonanej przez PAIiIZ oraz działalność informacyjnopromocyjną wobec inwestorów, realizowaną przy pomocy wsparcia jakiego udzielają WPHiI. Biorąc zatem pod uwagę ww. wymienione wskaźniki, za najbardziej wyróżniające się województwa należy uznać dolnośląskie, pomorskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie, mazowieckie, śląskie i łódzkie. Województwo podkarpackie wraz ze świętokrzyskim oraz podlaskim, tworzy ostatnią trójkę w tym zestawieniu, jednak te dwa ostatnie cechują się wyraźnie niższą od przeciętnej liczbą ofert lokalizacyjnych zgłoszonych do PAIiIZ. 168

Wykres 36. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem chłonności rynku w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Chłonność rynku wpływa na atrakcyjność inwestycyjną poprzez wyznaczanie możliwości sprzedaży przez potencjalnego inwestora dóbr i usług na rynku regionalnym. Dla jej oceny wykorzystano: wielkość rynku zbytu, zamożność gospodarstw domowych oraz wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw. Wysoka chłonność rynku cechuje województwo śląskie, mazowieckie oraz pomorskie. Ich wspólną cechą jest duża zamożność gospodarstw domowych. Najniższą chłonnością cechują się województwa Polski Wschodniej są to obszary relatywnie nisko zaludnione, gdzie mniej zamożne gospodarstwa domowe generują niższy popyt. Od roku 2010 pozycja podkarpackiego ulegała nieznacznej poprawie. 169

Wykres 37. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem infrastruktury gospodarczej w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Wpływ infrastruktury gospodarczej na atrakcyjność inwestycyjną rozumie się jako możliwości usprawnienia procesu realizacji inwestycji, jak i jej dalszego funkcjonowania. Do analizy wykorzystano zatem: gęstość instytucji otoczenia biznesu, obecność ośrodków badawczo-rozwojowych, liczbę imprez targowo-wystawienniczych oraz funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych. Najwyższym poziomem infrastruktury gospodarczej cechują się: województwo małopolskie, mazowieckie, śląskie i dolnośląskie, a ich wspólną cechą jest ponadprzeciętnie rozwinięty sektor badawczo-rozwojowy. Województwo podkarpackie zajmuje najlepszą pozycję wśród województw Polski Wschodniej, ale na tle pozostałych województw sytuacja ta nie jest korzystna, w latach 2010-2013 była ona stabilna. 170

Wykres 38. Województwo podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem infrastruktury społecznej w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Analizując atrakcyjność województw pod względem infrastruktury społecznej, pod uwagę wzięto liczbę i aktywność instytucji kultury oaz nasycenie infrastrukturą hotelową i gastronomiczną. Wpływ tego czynnika na budowanie atrakcyjności województwa jest raczej pośredni może kształtować korzystne, przyciągające imigrantów warunki życia (co może podnosić wielkość i jakość zasobów pracy), tworzyć pozytywny klimat społeczny oraz ułatwiać organizację szkoleń czy spotkań z klientami. Na dominację województw: śląskiego, dolnośląskiego mazowieckiego oraz małopolskiego, ma zatem wpływ szeroka oferta kulturalna oraz dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna (za wyjątkiem mazowieckiego). Województwo podkarpackie pozostaje na podobnym poziomie atrakcyjności co województwo warmińsko-mazurskie oraz świętokrzyskie. Niżej w zestawieniu znajduje się jedynie opolskie, lubelskie oraz podlaskie. 171

Wykres 39. Województwo podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem bezpieczeństwa powszechnego w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Wpływ poziomu bezpieczeństwa powszechnego na atrakcyjność inwestycyjną jest niewielki i dotyczy poczucia bezpieczeństwa osobistego, najbliższych oraz kontrahentów inwestora. Niski poziom bezpieczeństwa może powodować obniżenie jakości i zasobów pracy (w wyniki migracji spowodowanych mniejszym poczuciem bezpieczeństwa), świadczy o występowaniu deficytów kapitału społecznego oraz sygnalizuje możliwość wystąpienia patologii społecznych. Analizując ten czynnik Autorzy opracowania wzięli pod uwagę poziom i strukturę przestępczości oraz poziom wykrywalności przestępstw. Liderami w zakresie bezpieczeństwa powszechnego są województwa Polski Wschodniej (z podkarpackim na czele), które cechują się niskim poziomem przestępczości oraz wysoką lub przeciętną wykrywalnością przestępstw. 172

Wykres 40. Województwo podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem atrakcyjności inwestycyjnej w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Syntetyczny wskaźnik atrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego najniższy był w roku 2011 i wyniósł -0,74. W kolejnych latach nastąpiła poprawa: -0,42 w 2012 roku do -0,40 w 2013 roku nie zmieniając jednak pozycji podkarpackiego w rankingu 16 województw w tym okresie. Nie oznacza to, że województwo nie jest atrakcyjne dla inwestorów, lecz atrakcyjność ta jest niższa niż w innych województwach. Jak zauważają Autorzy opracowania Atrakcyjność inwestycyjna, zwiększyć tę atrakcyjność można poprzez wykorzystanie atutów danego regionu. Na poziomie podregionów, IBnGR oceniał atrakcyjność w trzech kategoriach: atrakcyjności dla działalności przemysłowej, usługowej oraz dla działalności zaawansowanej technologicznie. Jeżeli chodzi o działalność przemysłową, żaden z podregionów województwa nie znalazł się wśród tych o najwyższym stopniu atrakcyjności. Wysoki wskaźnik wystąpił w podregionach tarnobrzeskim i rzeszowskim, zaś w przemyskim i krośnieńskim atrakcyjność ta należała do najniższych. Najbardziej atrakcyjne są w tym zakresie podregiony woj. śląskiego katowicki i rybnicki, a także podregion łódzki. 173

W zakresie działalności usługowej do najbardziej atrakcyjnych podregionów zalicza się podregion rzeszowski. Uplasował się on w 2013 r., podobnie jak w 2012 r., na 10 miejscu. Do jego mocnych stron zaliczono wielkość i jakość zasobów pracy oraz ponadprzeciętną liczbę studentów. Także podregion krośnieński należy do tych, w których atrakcyjność dla tej działalności jest wysoka, natomiast w podregionach tarnobrzeskim i przemyskim jest ona przeciętna. Najbardziej atrakcyjny w Polsce jest w tym zakresie podregion warszawski i łódzki. Jeżeli chodzi o działalność zaawansowaną technologicznie, sytuacja podregionów podkarpackich jest zróżnicowana. Znów podregion rzeszowski należy do 11 najbardziej atrakcyjnych inwestycyjnie (11 miejsce, w porównaniu do 2012 r. spadek z 10). Mocnymi stronami są tu jak w poprzednim przypadku jakość zasobów pracy oraz duża liczba studentów, a także ponadprzeciętna sytuacja zdrowotna. 56 Inną metodologię dla oceny atrakcyjności inwestycyjnej przyjmuje Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych Szkoły Głównej Handlowej. Obliczane są wskaźniki odnoszące się do całości gospodarki narodowej/regionalnej oraz do wybranych sekcji: przemysłu przetwórczego, G - handlu i napraw, I - turystyki i gastronomii, M - działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej 57. Raport za rok 2013 przedstawia wskaźniki atrakcyjności obejmujące podział na gminy i powiaty oraz różne obszary społeczno-gospodarcze (m.in. zasoby pracy, infrastruktura społeczna i techniczna, innowacyjność, nakłady inwestycyjne, administracja, rynek, produktywność pracy, rentowność itp.). Globalnie rzecz biorąc, województwo podkarpackie zostało ocenione jako stosunkowo mało atrakcyjne (klasa D dla całości gospodarki narodowej, skala od A najwyższa atrakcyjność do F najniższa atrakcyjność). Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż zdaniem Autorów raportu atrakcyjność inwestycyjna województwa, zwłaszcza dla przemysłu kapitałochłonnego oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej rośnie, co wynika przede wszystkim z podwyższenia walorów lokalizacyjnych 58. Mimo to, wśród 270 regionów UE zajmuje ono 252 pozycję i może konkurować z niektórymi regionami greckimi, rumuńskimi, bułgarskimi, słowackimi, portugalskimi i włoskimi. Najbardziej atrakcyjnymi zdaniem ekspertów SGH powiatami województwa podkarpackiego są przede wszystkim powiaty: - grodzkie (Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg) - stalowowolski (zwłaszcza dla sekcji G handel i naprawy); - tarnobrzeski; - kolbuszowski (zwłaszcza dla sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna); - leski (zwłaszcza dla sekcji I turystyka i gastronomia). Wśród mocnych stron regionu jeżeli chodzi o atrakcyjność inwestycyjną wskazuje się m.in. na zasoby pracy, infrastrukturę społeczną, innowacyjność oraz nakłady inwestycyjne, zaś wśród słabych stron m.in. infrastrukturę techniczną, rynek, administrację i produktywność pracy. 56 Przegląd regionalny województwa podkarpackiego 2013, Zachodniopomorska Pracownia Badawcza, Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o., Szczecin, 2014 r. 57 Godlewska-Majkowska H., Komor A., Zarębski P., Typa M., Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013 - województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych SGH, Warszawa, 2013 r. 58 Tamże 174

Przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego biorący udział w badaniu CAWI, w większości pozytywnie oceniali zarówno atrakcyjność inwestycyjną samego województwa jak i powiatu, na terenie którego funkcjonują. W obu przypadkach łączny odsetek odpowiedzi wskazujących na to, że powiat/województwo jest bardzo lub dość atrakcyjne, wyniósł powyżej 50%. Wykres 41. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej powiatu [JST, CAWI] Źródło: badania własne, 2014 r. Wykres 42. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej województwa [JST, CAWI] Źródło: badania własne, 2014 r. Podobnego zdania byli lokalni przedsiębiorcy 58% badanych uznało, że atrakcyjność inwestycyjna województwa jest duża lub bardzo duża, zaś odnośnie powiatu, w którym prowadzą działalność, suma tych odpowiedzi wyniosła 60%. 175

Wykres 43. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej województwa [przedsiębiorcy, SSI] Źródło: badania własne, 2014 r. Najwyższy odsetek wskazań oceny 5 i 4 odnotowano wśród przedsiębiorców prowadzących działalność na terenie powiatu rzeszowskiego. Wykres 44. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej powiatu [przedsiębiorcy, SSI] Źródło: badania własne, 2014 r. O opinie w tym zakresie poproszono również inwestorów. Ci z jednej strony wskazywali na wyraźne różnice pomiędzy podkarpackim a innymi województwami w zakresie ogólnego rozwoju gospodarczego, natomiast wskazali również na kwestie, w których region nie odbiega znacząco od innych części kraju, a dzięki niższym kosztom pracy, może być pod tym względem bardziej atrakcyjny: Podkarpackie jest regionem słabiej rozwiniętym niż województwa Polski Zachodniej, w związku z tym władze regionu zabiegają o inwestorów. Jak już wspomniałem, ważny jest kapitał ludzki, który nie ustępuje temu w innych regionach, a można go pozyskać taniej. [SSI, inwestor] Ważna jest bliskość granicy wschodniej. To zdecydowanie rozszerza rynek zbytu dla naszych produktów. Poza tym wysokie bezrobocie w Polsce Wschodniej sprawia, że wykwalifikowanego pracownika można zatrudnić za niższą stawkę, niż np. w woj. wielkopolskim czy dolnośląskim. [SSI, inwestor] 176

Uwagę zwracano na różnice w rozwoju gospodarczym pomiędzy poszczególnymi częściami województwa. Z jednej strony wskazywano na dynamiczne rozwijające się ośrodki takie jak Rzeszów czy Mielec, z drugiej zaś na słabo rozwinięte obszary wiejskie. Jak podkreślano, różnice te utrudniają jednoznaczną ocenę atrakcyjności inwestycyjnej województwa. Widoczne jest to w takich, nieco sprzecznych, wypowiedziach: Ogólnie region nie jest zbyt atrakcyjny. Większość gmin i powiatów ma niski poziom rozwoju gospodarczego. Natomiast jest kilka ośrodków (Rzeszów, Przemyśl, Tarnobrzeg), które tę atrakcyjność podnoszą. Ważne jest też to, że w Polskę Wschodnią, a więc również w Podkarpackie inwestuje się dużo środków z UE. Widać rozwój infrastruktury i wsparcie przedsiębiorczości. [SSI, inwestor] Na terenie województwa działają strefy ekonomiczne. Działa to dobra politechnika, której absolwenci są gotowymi pracownikami na stanowiskach specjalistów. Jest tu park naukowo-technologiczny wzmagający innowacyjność regionu. Podkarpacie ma duży potencjał inwestycyjny i widać, że władze starają się tych inwestorów przyciągać. [SSI, inwestor] Jest ona [atrakcyjność inwestycyjna] przeciętna. Suma czynników za (np. niższy koszt usług) i przeciw (np. kiepska infrastruktura) się równoważy. Inwestowanie w województwie nie jest ani gorsze, ani lepsze od inwestycji w innych regionach. Ma po prostu inne determinanty. [SSI, inwestor] Respondenci wywiadów pogłębionych zaznaczali, że to co ogólnie może być uznawane za słabą stronę województwa, dla potencjalnego inwestora może stać się atutem. Mowa tu o niższych kosztach zatrudnienia oraz lokalizacji województwa, która umożliwia łatwiejszy dostęp do rynków zagranicznych. Podkreślano również kapitał społeczny (wielkość oraz wykwalifikowanie siły roboczej) oraz dobry stan środowiska naturalnego (co mogłoby być szczególnie istotne np. dla inwestora z branży związanej z produkcją ekologiczną). Jak wynika z innych badań dotyczących makroregionu Polska Wschodnia (których wyniki zaprezentowano poniżej), zagraniczni inwestorzy oceniają Polskę jako atrakcyjne miejsce inwestycji, zauważają jednak występujące ograniczenia prawne i praktyczne, znacząco osłabiające ocenę Polski pod względem łatwości prowadzenia działalności gospodarczej. W związku z tym istnieje silna potrzeba sukcesywnego likwidowania barier ograniczających napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz przedsiębiorczości. W Polsce Wschodniej, podobnie jak w całym kraju, występują bariery społeczno-gospodarcze, instytucjonalne, infrastrukturalne oraz prawne utrudniające napływ inwestycji zagranicznych. Występują także utrudnienia dodatkowe i często przekreślające możliwości pozyskania inwestorów zagranicznych. Są to m.in. stan infrastruktury oraz kwestie dotyczące bezrobocia, przy czym wysoki poziom bezrobocia jest dla jednych inwestorów atutem ze względu na pracowników, których 177

można pozyskać taniej niż w innych województwach, a dla innych jest efektem zacofania regionu. 59 Dużym problemem regionu pozostaje stan infrastruktury technicznej generujący słabo rozwiniętą sieć transportową na obszarze województwa. Można jednak oczekiwać, że czas dojazdu do ośrodków, w których świadczone są usługi wyższego rzędu zmieni się szczególnie w środkowej i północnej części regionu po realizacji najważniejszych inwestycji drogowych i kolejowych. 60 W raporcie ze zrealizowanego w roku 2013 badania ewaluacyjnego, 61 zaprezentowano odpowiedzi respondentów na pytanie o źródła nieatrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego. Najczęstszym wskazaniem była zła infrastruktura komunikacyjna, niska dynamika wzrostu gospodarczego oraz deficyt inwestycji. Wykres 45. Czynniki decydujące o małej atrakcyjności województwa podkarpackiego (2013 r.) Źródło: Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa, 2013 r. Natomiast wskazania dotyczące kluczowych barier w inwestowaniu w regionie dotyczyły generalnie zapóźnień rozwojowych i utrzymującej się pauperyzacji regionu. 59 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 60 Przegląd Regionalny Polski 2012 - Część II., Regionalne Obserwatoria Terytorialne, Warszawa, 2013 r. 61 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 178

Wykres 46. Główne bariery mogące zniechęcić potencjalnych inwestorów do inwestycji na obszarze województwa podkarpackiego (2013 r.) Źródło: Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. Podobne odpowiedzi uzyskano w toku badania CAWI z udziałem JST oraz SSI z udziałem lokalnych przedsiębiorców. Przedstawiciele tych grup, jako bariery dla rozwoju inwestycji, wskazywali brak odpowiedniej infrastruktury transportowej (odpowiednio 56 i 44%). Wykres 47. Czynniki mogące zniechęcać inwestorów do lokowania inwestycji w województwie [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. Poniżej przedstawiono niektóre z wypowiedzi przedsiębiorców, którzy uzasadniali swoje opinie dotyczące barier w zakresie inwestycji: Brak dobrych dróg i w najbliższej perspektywie nie widać możliwości dobrego skomunikowania województwa podkarpackiego w całości. Pomijam te miejsca, które bezpośrednio znajdują się przy autostradzie, natomiast pozostałe miasta, większość regionu są niestety pod tym względem w gorszym położeniu. Dobrzy fachowcy wyjeżdżają z województwa podkarpackiego w poszukiwaniu lepszych warunków życia i pracy ( ). [przedsiębiorca, badanie SSI] 179

Trudno o odpowiednio dużą i dobrze uzbrojona działkę w dobrej lokalizacji - blisko szlaków komunikacyjnych. Jak już taka się pojawi, to barierą stają się procedury formalne związane z jej kupnem. [przedsiębiorca, badanie SSI] Ze względu na ograniczoną ofertę lotniska w Rzeszowie, transport do Skandynawii jest bardzo drogi. Poza tym mamy problemy kadrowe. Dobrych inżynierów jeszcze można znaleźć (mamy dobrą politechnikę), ale mamy problem z pracownikami produkcyjnymi (spawaczami, frezerami). Zawodówki i technika prezentują niski poziom. [przedsiębiorca, badanie SSI] Mamy kiepską infrastrukturę drogową i nie mamy lotów cargo. To powoduje, że ogromnym problemem staje się odległość Podkarpackiego od zachodniej granicy Polski. Poza tym, jak na tak słaba pozycję gospodarczą regionu, ceny nieruchomości są wysokie. [przedsiębiorca, badanie SSI] Ze względu na niższy poziom życia i zarobków, młodzi i zdolni emigrują do dużych miast. Zmniejsza to potencjał kadrowy. Poza tym sieć drogowa w województwie jest uboga. Co prawda wydatki na infrastrukturę ciągle są wysokie, ale takie skomunikowanie regionu, jakie jest np. na Dolnym Śląsku, nie nastąpi w ciągu najbliższych lat. [przedsiębiorca, badanie SSI] Zwrócono również uwagę na kwestie poruszane we wcześniejszych fragmentach niniejszego raportu. Chodzi mianowicie o promocję oferty inwestycyjnej zdaniem przedsiębiorców oraz respondentów wywiadów indywidualnych oraz eksperckich, dobrym sposobem na przyciągnięcie inwestora jest inny, zadowolony inwestor. Jak to ujął jeden z badanych, biznes ciągnie biznes, jeśli jedna, druga, trzecia firma założy działalność, to czwarta przyjdzie chętniej tam, gdzie te trzy już są. Stąd niezwykle istotne zdaje się kreowanie i promowanie dobrego klimatu inwestycyjnego w województwie, potwierdzonego konkretnymi przykładami. Wykres 48. Czynniki mogące zniechęcać inwestorów do lokowania inwestycji w województwie [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. 180

Sami przedstawiciele inwestorów biorących udział w badaniu SSI, poza czynnikami wewnętrznymi, takimi jak skomunikowanie regionu oraz możliwości transportu towarów, zwracali uwagę na bariery zewnętrzne, na które napotyka się w całym kraju, tj. zawiłe prawo podatkowe oraz nadmierna biurokracja. Również z badania SSI z udziałem inwestorów zagranicznych wynika, że informacje na temat województwa podkarpackiego, pozyskiwali m.in. z analiz/ekspertyz tematycznych, Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. oraz Internetu. Zarówno przydatność, aktualność jak i zrozumiałość i jakość tych informacji, w 5-cio stopniowej skali oceniana była na 4 i 5 (oceny najwyższe). Podobny obraz dają wyniki badania przeprowadzonego w roku 2013 62, zgodnie z którymi najczęstszym źródłem wykorzystywanymi przez zagranicznych inwestorów zainteresowanych inwestowaniem w Polsce (nie licząc Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów zakres działalności został opisany w dalszej części niniejszego raportu), był Internet oraz instytucje otoczenia biznesu. Badani mieli często problem z dokonaniem oceny, w szczególności aktualności tych informacji (wskazywali 0 nie wiem/trudno powiedzieć). Odpowiedzi te nie dziwią biorąc pod uwagę fakt, że najczęstszym źródłem pozyskiwania informacji był Internet, który pełny jest przeróżnych informacji. Ocena ich wiarygodności i aktualności może być bardzo trudna. Wykres 49. Ocena informacji pozyskiwanych ze wskazanych źródeł [CATI, inwestor zagraniczny] Źródło: badania własne, 2013 r. W ramach tego samego badania, inwestorzy oceniali również przydatność, aktualność, zrozumiałość oraz jakość usługi informacyjnej, jaką uzyskali w COIE (o działalności którego połowa z nich dowiedziała się również z Internetu). W tym wypadku dominowały oceny pozytywne, głównie 4 i 5. Najwyższy łączny odsetek tych ocen odnotowano w przypadku przydatności oraz zrozumiałości informacji. Świadczy to o tym, że informacje w ramach usługi pro-biz, przygotowywane i przekazywane są w sposób przystępny dla odbiorcy. 62 Badanie zrealizowane na zlecenie Ministerstwa Gospodarki przez konsorcjum firm: Zachodniopomorska Pracownia Badawcza Marta Rzeczkowska-Owczarek oraz Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o., 2013 r. 181

Wykres 50. Ocena informacji otrzymywanych od COIE [CATI, inwestor zagraniczny] Źródło: badania własne, 2013 r. O tym, że częstym źródłem informacji dla inwestorów są takie jednostki jak COI, świadczy również liczba zapytań kierowanych do tej instytucji - ponad 120 zapytań od roku 2010 do marca 2014 (dokładniejszy opis zapytań w dalszej części raportu, dotyczącej działań związanych z podnoszeniem atrakcyjności inwestycyjnej regionu). Na podstawie wyżej wymienionych danych sformułować można wniosek, że niezwykle istotną kwestią w pozyskiwaniu inwestorów zagranicznych, jest promocja regionu w Internecie. Przy tym jednak należy zadbać, aby prezentowane dane były stale aktualizowane (w szczególności dane kontaktowe do jednostek powołanych do obsługi inwestorów) i zawierały dane najbardziej inwestorów interesujące, tj. informacje dotyczące potencjału gospodarczego regionu oraz informacje prawno-administracyjne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w Polsce (wg wspomnianego badania, uzyskiwanie tego typu informacji wraz z udziałem w organizowanych konferencjach/spotkaniach informacyjnych, w największym stopniu przyczyniało się do nawiązywania kontaktów handlowych pomiędzy inwestorem a regionem). Jedną z instytucji zaangażowanych w promocję kraju za granią, zbierającą, przetwarzającą i udostępniającą dane potrzeb zarówno inwestorom zagranicznym jak i firmom prowadzącym działalność eksportową (lub planującym jej rozpoczęcie), są zagraniczne placówki Ministra Gospodarki - Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji (WPHI), działające w ramach Ambasad i Konsulatów RP. Utworzone zostały w celu wsparcia polskich firm - w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw, w procesie ich internacjonalizacji. WPHI udziela również pomocy firmom zagranicznym, zainteresowanym importem polskich towarów i usług oraz inwestowaniem w Polsce. Obecnie placówki WPHI funkcjonują w 43 krajach (łącznie 49 Wydziałów): Austria Grecja Szwecja Indonezja Belgia Węgry Szwajcaria Izrael Białoruś Irlandia Turcja Japonia Bułgaria Włochy Ukraina Kazachstan 182

Chorwacja Litwa Kanada Malezja Czechy Dania Holandia Norwegia USA (3 Wydziały) Argentyna Zjednoczone Emiraty Arabskie Finlandia Portugalia Brazylia Algieria Francja Rumunia Chiny (2 Wydziały) Egipt Niemcy (2 Wydziały) Rosja (3 Wydziały) Indie Maroko Wielka Brytania Hiszpania Polska RPA WPHI ściśle współpracują z Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Polską Organizacją Turystyczną oraz COIE i organizacjami samorządu gospodarczego. Stanowią ważne ogniwo w systemie promocji polskiej gospodarki i przedsiębiorców za granicą. Główną ich misją i zadaniem jest udzielanie wsparcia małym i średnim przedsiębiorstwom w kontaktach gospodarczych na świecie, w tym zwłaszcza: 1. Promocja polskiej gospodarki i produktów. 2. Ułatwianie dostępu do rynku towarów i usług kraju urzędowania. 3. Ochrona interesów polskich przedsiębiorców w kontaktach z administracją i podmiotami gospodarczymi. 4. Przyciąganie inwestycji zagranicznych do Polski. 5. Wspieranie i doradztwo dla polskich eksporterów, w tym zwłaszcza udzielanie informacji o warunkach podejmowania działalności gospodarczej, wymagań formalnych, procedur, podatków itp. 6. Udzielanie informacji na temat możliwości nawiązania i prowadzenia współpracy handlowej, inwestycyjnej lub kooperacyjnej. 7. Udostępnianie baz danych importerów, potencjalnych inwestorów i eksporterów. 8. Udostępnianie wykazu otrzymanych bezpośrednio zapytań ofertowych. 9. Udzielanie informacji o imprezach targowych, giełdach towarowych i warunkach uczestnictwa, a także pomoc w organizowaniu wystąpień targowych polskich przedsiębiorstw. 10. Przekazywanie ofert polskich eksporterów potencjalnym importerom i reprezentującym je instytucjom, bezpłatnym bazom danych itp. 11. Uzyskiwanie lub pośredniczenie w uzyskaniu opinii handlowych o przyszłych partnerach firm polskich. 12. Wyszukiwanie partnerów kooperacyjnych i inwestycyjnych dla firm polskich. 13. Organizacja seminariów i misji na tematy gospodarcze. 14. Inicjowanie współpracy między regionami 63. Ogólne opinie respondentów wywiadów pogłębionych na temat działalności WPHI są pozytywne. Wydziały są postrzegane jako jeden z instrumentów promocji Polski za granicą oraz źródło informacji na temat zagranicznych rynków. Zdecydowana większość przedsiębiorców biorących udział w badaniu SSI wiedziała o funkcjonowaniu Wydziałów, a połowa z nich wiedziała jaka jest ich rola. 63 Źródło: www.trade.gov.pl, dostęp z dnia 04.08.2014 r. 183

W związku z tym, że niniejsze opracowanie skupione jest na województwie podkarpackim, pytania dotyczące WPHI jakie kierowane były do respondentów, związane były właśnie z tym regionem. Warto zatem przytoczyć wypowiedź jednego z nich, która może stanowić odpowiedź na pytanie o rolę WPHI w odniesieniu do Podkarpackiego: ( ) wydziały są odpowiedzialne ogólnie za promocję całego kraju, byłoby chyba niewłaściwie gdyby skupiały się tylko na promocji danego województwa. ( ) nie widzę ich w takiej sytuacji ( ). Oczywiście można zrobić konferencję czy seminarium, w związku ze współpracą ( ). Natomiast co do bieżącej pracy Wydziału to nie widzę specjalnego pola do wyróżniania. [respondent wywiadu pogłębionego] Analiza zapytań ofertowych zamieszczanych na stronach poszczególnych WPHI, wskazuje na ich intensywną działalność w kierunku wspierania polskich przedsiębiorców, planujących rozpocząć działalność eksportową. Ma to oczywiście związek z zapotrzebowaniem jakie zgłaszają firmy zagraniczne, poszukujące np. dostawców określonych towarów. Jak zaznaczano, dużym atutem Wydziałów jest właśnie to, że są dostępne na miejscu w danym kraju. Zainteresowany przedstawiciel potencjalnego inwestora, może z łatwością nawiązać kontakt i zapoznać się z informacjami zawartymi na stronach internetowych, w jego rodzimym języku. Znajdzie na nich m.in. kontakty do ogólnopolskich instytucji specjalizujących się w inwestycjach zagranicznych, prezentacje specjalnych stref ekonomicznych oraz opracowania tematyczne. Wydziały skupiają w pewnym sensie podstawową wiedzę na temat możliwości inwestowania w Polsce i stanowią pierwszy punkt kontaktu. Można powiedzieć, że spoczywa na nich znaczący obowiązek wykreowania przed inwestorem wizerunku Polski jako kraju, który jest przygotowany do jego szybkiej i kompleksowej obsługi w zakresie potrzebnych informacji. Wydział może zadania te realizować sam lub we współpracy z ogólnopolską instytucją jaką jest Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. oraz siecią regionalnych Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów. 7.2. WIELKOŚĆ I STRUKTURA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH Dane zaprezentowane w poniższej tabeli wskazują relatywnie słabą pozycję województwa podkarpackiego w obszarze BIZ w porównaniu do reszty kraju. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym plasuje podkarpackie na 12. miejscu w kraju. Znacznie lepiej, bo z 9. pozycją wypada w rankingu liczby pracujących. Nakłady na nowe środki trwałe w wartościach bezwzględnych są zbliżone do poziomu w województwie zachodniopomorskim, mimo że kapitał zarówno podstawowy, jak i zagraniczny w zachodniopomorskim jest dwa razy wyższy. Stanowią one blisko 2% wydatków krajowych na ten cel. 184

Tabela 46. Podstawowe dane o podmiotach z kapitałem zagranicznym według regionów w 2012 r. Regiony/ Województwa Liczba podmiotów Liczba pracujących Kapitał podstawowy Kapitał zagraniczny 185 Przychody z całokształtu działalności Koszty z całokształtu działalności Wynik finansowy brutto Wynik finansowy netto Nakłady na nowe środki trwałe OGÓŁEM 25914 1571235 206992,3 179372,3 1247770,3 1191317,3 56389,8 47941,5 62409,1 377188,7 358626,6 Centralny 11036 609289 103552,9 93497,5 546273,3 518688,3 27608,1 24451,7 32898,7 148673,0 93716,9 Łódzkie 1057 76293 5096,1 4854,5 43384,7 40963,5 2421,5 1910,1 2105,1 15311,4 15581,6 Mazowieckie 9979 532996 98456,7 88643,0 502888,5 477724,8 25186,6 22541,7 30793,5 133361,6 78135,3 Południowy 3991 282571 32272,5 27665,3 212462,7 204918,7 7545,4 6294,3 8471,7 69774,4 86185,3 Małopolskie 1635 102588 13148,5 12233,9 68860,1 65960,6 2907,2 2394,7 2616,4 19808,1 19407,0 Śląskie 2356 179983 19124,0 15431,4 143602,6 138958,1 4638,2 3899,6 5855,3 49966,3 66778,2 Wschodni 1174 89000 7602,2 6646,2 56222,1 53499,3 2724,2 2367,2 3106,7 15448,0 21341,8 Lubelskie 384 21948 1526,0 1252,2 13972,2 13521,1 451,2 345,1 393,3 2660,6 3962,3 Podkarpackie 427 38331 2463,9 2270,2 20337,5 18904,0 1427,0 1318,3 1198,9 7896,3 11201,7 Podlaskie 181 9570 686,5 547,1 6772,0 6729,4 47,5 2,0 412,6 2771,1 2683,3 Świętokrzyskie 182 19151 2925,8 2576,7 15140,4 14344,9 798,5 701,8 1102,0 2120,1 3494,5 Północno-Zachodni 4503 307974 23716,0 22168,5 230650,1 221857,3 8791,7 6938,8 10128,3 70278,5 71481,4 Lubuskie 768 34757 1958,1 1843,6 19787,6 18918,2 869,6 756,4 525,2 9220,8 10786,1 Wielkopolskie 2291 220044 16661,9 15529,3 180198,1 173571,6 6623,7 5094,2 8290,8 51819,2 46149,3 Zachodniopomorskie 1444 53173 5096,0 4795,6 30664,5 29367,5 1298,4 1088,2 1312,3 9238,5 14546,1 Południowo-Zachodni 2894 172901 19215,7 17668,2 112804,6 107736,8 5054,0 4057,5 4698,5 45206,2 52309,5 Dolnośląskie 2390 147067 17507,2 16111,5 95840,6 91489,3 4337,3 3503,5 4036,7 39540,2 46101,5 Opolskie 504 25834 1708,4 1556,7 16964,0 16247,5 716,6 553,9 661,7 5666,0 6207,9 Północny 2316 109500 20633,1 11726,7 89357,5 84616,9 4666,5 3831,9 3105,3 27808,4 33591,7 Kujawsko-pomorskie 592 36567 3129,8 3017,8 30535,9 29517,0 1018,8 844,5 660,9 7877,4 11807,2 Pomorskie 1406 58353 15837,1 7146,0 48725,0 45328,1 3322,8 2742,2 2156,1 13826,5 16257,8 Warmińsko-mazurskie 318 14580 1666,2 1562,9 10096,6 9771,7 324,9 245,2 288,3 6104,6 5526,7 Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. w mln zł Import Eksport

Struktura kapitału podstawowego wskazuje na relatywnie większe w porównaniu do pozostałych województw znaczenie kapitału zagranicznego w finansowaniu podmiotów. Jego udział przekracza 92%, przy najwyższym w kraju równym 96,4% cechującym województwo kujawsko-pomorskie. Najmniej, tj. 45%, zaangażowano kapitału zagranicznego w województwie pomorskim. Wykres 51. Struktura kapitału podstawowego w podmiotach z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim na tle pozostały województw w 2012 r. Zachodniopomorskie 299,2 4795,6 1,3 Wielkopolskie 910,4 15529,3 222,2 Warmińsko-mazurskie 83,1 1562,9 20,2 Świętokrzyskie 261,9 2576,7 87,2 Śląskie 3537,6 15431,4 155,1 Pomorskie 7248,2 7146,0 1443,0 Podlaskie 129,4 547,1 10,0 Podkarpackie 115,1 2270,2 78,6 Opolskie 150,6 1556,7 1,2 Mazowieckie 5831,2 88643,0 3982,6 Małopolskie Łódzkie 828,4 235,9 12233,9 4854,5 86,2 5,7 Lubuskie 111,9 1843,6 2,6 Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie 90,3 913,5 227,1 1252,2 3017,8 16111,5 46,7 21,7 482,2 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% krajowy zagraniczny rozproszony Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. 186

Największa liczba pracujących, ponad 78%, skoncentrowana była w podmiotach dużych, zatrudniających co najmniej 250 osób. Podobna zależność dotyczyła też innych województw, przy czym średnia dla kraju wyniosła 71%. Ponad 15% pracowało w podmiotach zatrudniających od 50 do 249 osób, a co dwudziesta od 10-49. Tylko 1% pracowników zatrudniały mikroprzedsiębiorstwa. Wykres 52. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym oraz liczba pracujących w podmiotach według wielkości zatrudnienia w województwie podkarpackim w 2012 r. 300 250 267 30100 35000 30000 200 25000 150 20000 15000 100 50 0 430 79 1971 48 5830 do 9 10-49 50-249 250 i więcej podmioty pracujący 33 10000 5000 0 Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r.. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim w 2012 r., która dała zatrudnienie 38 331 osobom wyniosła 427. Stanowiło to 1,6% takich podmiotów w kraju i 2,4% udziału w zatrudnieniu, plasując województwo na 12. miejscu w kraju i 9. pod względem liczby pracujących. Porównanie wielkości kapitału zarówno krajowego jak i zagranicznego, znów klasyfikuje województwo pod koniec listy rankingowej. Gorsze wyniki we wszystkich trzech analizowanych kategoriach osiąga tylko warmińsko-mazurskie. Również lubuskie pomimo większej liczby podmiotów charakteryzuje się znacznie niższymi wartościami kapitału i krajowego i zagranicznego. W 2012 r. w województwie podkarpackim zaangażowany kapitał na poziomie przekraczającym 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce pochodził z 9 krajów. Najwyższą wartość bliską 600 mln zł zaangażowały Niemcy. Duże znaczenie w finansowaniu podkarpackich podmiotów ma też Francja 456 mln zł. W niewielkim stopniu, w porównaniu do innych województw, w inwestycja bezpośrednich uczestniczy Hiszpania niespełna 7 mln zł. 187

Tabela 47. Pochodzenie kapitału zagranicznego* w województwie podkarpackim na tle pozostałych województw w 2012 r. (mln zł) Województwa Holandia Francja Niemcy Luksemburg Cypr Hiszpania Belgia Wielka Brytania Szwecja Włochy Dania Stany Zjednoczone Austria Szwajcaria OGÓŁEM 37577,2 31628,4 30359,4 14761,6 7492,0 6749,6 5476,7 5312,0 5287,1 5226,7 4693,1 4651,7 3218,3 3050,7 Dolnośląskie 2413,9 1389,6 5893,1 452,4 221,9 342,4 1401,6 337,6 143,3 268,1 73,2 201,1 162,1 486,6 Kujawsko-pomorskie 714,8 249,5 679,6 100,2 64,5 77,1 14,4 12,1 13,2 9,2 162,1 # 63,5 # Lubelskie 355,9 97,8 # 94,7 42,2 10,9 32,8 # # 112,4 5,4 148,4 # # Lubuskie 80,1 93,6 311,7 # 11,7 # 30,5 # # 165,3 250,2 # # 98,2 Łódzkie 1186,7 279,3 745,2 245,6 115,9 133,2 31,0 112,3 # 831,5 175,6 63,3 185,5 94,0 Małopolskie # 425,4 790,3 # 149,4 127,1 47,9 295,2 28,5 125,4 19,9 275,2 334,0 217,2 Mazowieckie 17716,3 24822,3 10876,7 7944,6 3331,8 4663,7 1820,7 2874,0 1442,1 883,2 2017,5 1984,2 1474,4 572,5 Opolskie 308,8 # 743,8 # 46,0 - # # # 146,5 # # 42,1 0,1 Podkarpackie 275,4 458,9 588,4 236,9 210,0 6,7 # 32,9 22,8 # # 65,7 # # Podlaskie 189,4 # # # 14,2-1,4 # 11,9 # 35,0 # # # Pomorskie 843,3 277,5 1028,3 525,9 897,0 41,3 8,8 215,9 # 46,6 445,2 50,9 348,1 110,3 Śląskie 1160,3 1123,6 3450,4 3370,4 626,1 795,0 585,1 106,8 330,7 2366,4 225,4 179,6 206,8 215,6 Świętokrzyskie # # 96,6 58,4 139,0 # 0,8 252,2 # 55,5 10,7 0,1 # # Warmińsko-mazurskie 70,5 109,4 117,8 # # 0,2 24,3 3,8 # 18,5 7,1 # 45,6 # Wielkopolskie 4037,4 1296,2 4081,8 116,2 485,6 367,6 849,9 664,8 500,2 90,8 538,3 1496,0 163,1 134,6 Zachodniopomorskie 187,6 6,3 815,8 73,0 # 64,8 # 232,7 329,5 37,2 709,7 17,5 95,9 5,9 * kraje, z których pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. 188

W strukturze bezpośrednich inwestorów zagranicznych ważnych z punktu widzenia całego kraju (dane dotyczą tylko krajów, których udział w inwestycjach krajowych przekracza 1,5%) dominują Niemcy. W inwestycjach pochodzących z tych 9. krajów niemal 1/3 to kapitał niemiecki. Ponad połowa skupia się w rękach dwóch krajów Francji i Niemiec. Dodając do tego Holandię otrzymamy ponad 2/3 udziałów, natomiast uzupełnienie o Luksemburg i Cypr sprawia, że te kraje łącznie dostarczają blisko 94% kapitału zagranicznego. Jeszcze raz należy zaznaczyć, że nie odzwierciedla to struktury kapitału zagranicznego całkowicie, gdyż dotyczy tylko krajów ważnych w kontekście Polski. Ponadto w skali kraju kapitał zagraniczny w największym stopniu trafia do podmiotów finansowych i ubezpieczeniowych, których GUS w przytaczanych danych nie uwzględnia. Wykres 53. Struktura źródeł pochodzenia kapitału zagranicznego w województwie podkarpackim w 2012 r. * kraje, z których pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych stanowi ważne źródło informacji na temat atrakcyjności inwestycyjnej regionu, a także preferencjach inwestycyjnych wśród zagranicznych inwestorów. Wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego w 2010 r. w wysokości 161 mln euro podniosła nieco region w rankingu do miejsca 9. Poniższy wykres prezentuje napływ inwestycji w Polsce, jednak nie zaznaczono województwo mazowieckiego, które jest bezkonkurencyjne absorbując w tym samym roku ponad 3,4 mld euro. W zestawieniu pominięto mazowieckie z uwagi na to, iż tak oddalone w tej kategorii od reszty województw wymagałoby innej skali i uczyniło różnice pomiędzy pozostałymi województwami mało widoczne. Wartość BIZ w województwo podkarpackim, inaczej niż w Polsce oraz większości województw, wykazuje tendencję wzrostową, poza 2010 rokiem, kiedy nieznacznie spadła. W całym kraju BIZ przekroczyły w 2010 r. 7,3 mld euro. 189

Wykres 54. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego na tle pozostałych województw (bez województwa mazowieckiego) w 2010 r. (mln euro) Źródło: Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, BIEC Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, Warszawa 2011 Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego stanowił tylko niewielki procent w napływie krajowym, jednak o ile napływ do kraju wyhamował a nawet spada, o tyle BIZ w województwie podkarpackim rosną, z korzyścią dla wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego. Wykres 55. Udział województwa podkarpackiego w napływie bezpośrednich inwestycji na tle województw w 2010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, BIEC Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, Warszawa 2011 190

Aktualniejsze dane dostępne są w odniesieniu do nakładów inwestycyjnych podmiotów z kapitałem zagranicznym, na pozyskanie aktywów trwałych w Polsce w roku 2012. Jak widać na poniższym wykresie (tu również pominięto województwo mazowieckie, ze względu na bardzo duże różnice w wartości nakładów pomiędzy tym województwem a resztą kraju; wartość ta wyniosła w mazowieckim 39 236,5 mln złotych i stanowiła 49,1% wszystkich nakładów), podkarpackie zajęło 5. pozycję w kraju. Tym samym udział województwa wyniósł 4,7%. Najniższymi wartościami nakładów inwestycyjnych oraz najniższym udziałem (mniejszym niż 1%) w ogóle omawianych nakładów w roku 2012, odznaczyły się województwa: lubuskie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie (odpowiednio 0,8%, 0,7%, 0,6% i 0,4%). Udział drugiego po mazowieckim województwa, wyniósł 12,3% i był cztery razy niższy od lidera tego zestawienia. Warto zwrócić uwagę jak wysoką pozycje zajęło podkarpackie w stosunku do pozostałych województw Polski Wschodniej: będące najbliżej podkarpackiego, województwo świętokrzyskie, zajęło dopiero 10. miejsce, a jego udział wyniósł 1,6%. Wykres 56. Nakłady inwestycyjne poniesione na pozyskanie aktywów trwałych w Polsce w 2012 r. (mln zł) Źródło: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. Według danych z rejestru REGON, liczba spółek handlowych z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim w 2013 r. wyniosła 1 308, przy czym w porównaniu do roku poprzedniego był to wzrost o 13,1%. 64 Najwięcej tego typu podmiotów funkcjonuje w handlu i przemyśle 70%, zbliżony udział ma budownictwo i transport. Najmniej zaangażowanych jest w kulturę, rozrywkę i opiekę zdrowotną. 64 Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON w województwie podkarpackim. Stan na koniec 2013 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie 191

Wykres 57. Spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego według sekcji PKD w województwie podkarpackim w 2013 r. 4% 1% 1% 1% 1%0% 3% 2% 3% 0% 0% 7% 45% 7% 25% Handel, naprawa pojazdów samochodowych Budownictwo Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Obsługa rynku ieruchomosci Informacja i komunikacja Edukacja Działalność finansowa i ubezpieczeniowa Działalność zwiazana z kulturą, rozrywka i rekreacją Przemysł Transport i gospodarka magazynowa Administrowanie i działalność wspierająca Zakwaterowanie i gastronomia Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Pozostała działalność usługowa Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Źródło: obliczenia własne na podstawie Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON w województwie podkarpackim. Stan na koniec 2013 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. Analizując dane rozproszone w poszczególnych źródłach (m.in. Centrum Obsługi Inwestora, sprawozdania firm, informacje prasowe), stworzono listę największych firm z kapitałem zagranicznym. Poniższa tabela przedstawia inwestycje typu brownfield czyli polegające na zakupie lub dzierżawie istniejących już obiektów, często wymagających modernizacji, do uruchomienia nowej działalności inwestycyjnej. Tabela 48. Największe przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego brownfield (2012 r.) Kraj Rozpoczęcie pochodzenia l.p. Nazwa firmy Inwestor Działalność działalności z kapitału kapitałem zagranicznego zagranicznym Powiat 1 Firma Oponiarska Dębica S.A. The Goodyear Tire Rubber Company Goodyear Holding Poland USA Produkcja opon 1995 dębicki 192

2 Autodistribution Polska Aftermarket 3 Tikkurila Polska S.A. Autodis Kemira (poprzez Tikkurila) Francja Finlandia 4 O-I Produkcja Polska S.A Owens Illinois USA 5 Polwax Sp. z o.o. (d. Lotos Parafiny Sp. z o.o.) 6 Orion Engineered Carbons Nova Polonia Natexis II (poprzez Krokus Chem) Rhône Capital and Triton Partners (poprzez Orion Engineered Carbons Holdco) Francja Niemcy 7 KFM-Furniture Sp. z o.o. Paidi Mobel Niemcy 8 Brammer S.A. Brammer 9 BWI Poland Technologies Sp. z o.o. 10 PPH Transsystem S.A. 11 12 13 14 Fabryka Wódek Polmos Łańcut S.A. Zielona Budka Mielec Sp. z o.o. Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. E-STAR Elektrociepłownia Mielec Sp. z o.o. Shougang Corporation Natexis Private Equity; Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju; Investkredit, OKO Bank i Amanda Capital (poprzez fundusz equity NPN II) Belvedere R&R Ice Cream Deutschland United Technologies Corporation (poprzez Sikorsky Aircraft Corporation) E-Star Alternative (poprzez E-Star Wielka Brytania Chiny Francja Francja sprzedaż hurtowa części i akcesoriów do pojazdów samochodowych produkcja farb i lakierów produkcja opakowań szklanych produkcja wyrobów chemicznych (antyzbrylacze do nawozów) produkcja sadzy technicznej produkcja mebli dziecięcych i młodzieżowych sprzedaż hurtowa wyrobów metalowych oraz sprzętu hydraulicznego i grzejnego produkcja amortyzatorów samochodowych projektowanie, produkcja, dostawa i rozruch systemów transportu technologicznego, konstrukcji stalowych, produkcja i sprzedaż wyrobów spirytusowych 2007 dębicki 2007 dębicki 1993 jarosławski 2012 jasielski 2000 jasielski 1993 kolbuszowski b.d. kolbuszowski 1997 Krosno 1994 łańcucki 2002 łańcucki Niemcy produkcja lodów 2008 mielecki USA Węgry (d. 2012 r. USA) produkcja samolotów i śmigłowców produkcja i dystrybucja energii 2007 mielecki 2001 mielecki 193

15 Fabryka Wagonów Gniewczyna S.A. 16 Damianex S.A. 17 O.K. Owocowe Koncentraty Sp. z o.o. 18 Axtone S.A. Polska) Tatravagónka Slovakia, Orliston Enterprises Central European Distribution Corporation (poprzez Carey Agri International) Bauer Fruchtsaft IK Investment Partners (poprzez Orient International) Słowacja/Cypr USA Niemcy Wielka Brytania elektrycznej i cieplnej produkcja i serwis taboru kolejowego i tramwajowego sprzedaż hurtowa alkoholi i napojów produkcja koncentratów, soków i miazg produkcja części dla taboru kolejowego 2010 przeworski b.d. przeworski 2000 przeworski 2006 przeworski 19 Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. 20 Zelmer S.A. GK Hugh Aiken Holcombe (poprzez Metcap) Bosch und Siemens Hausgeräte USA Niemcy 194 odlewnictwo żeliwa i stali produkcja elektrycznego sprzętu gospodarstwa domowego 2004 Rzeszów 2005 Rzeszów 21 Sanofi-Aventis Sp. z o.o. Sanofi Francja Produkcja leków 1996 Rzeszów 22 ICN Polfa Rzeszów S.A. Valeant Pharmaceuticals USA produkcja leków 1997 Rzeszów International United 23 Technologies produkcja Wytwórnia Sprzętu Corporation silników Komunikacyjnego PZL USA (poprzez United lotniczych i ich Rzeszów S.A. Technologies komponentów 2002 Rzeszów Holdings) 24 ATW S.A. 25 Pass-Pol Sp. z o.o. 26 Liugong Machinery (Poland) Sp. z o.o. 27 ATI ZKM Forging Sp. z o.o. 28 Federal-Mogul Gorzyce Sp. z o.o. Grupa ADR (poprzez R.P.F.) Pass Automotive East Guangxi LiuGong Machinery Allegheny Technologies Incorporated (poprzez spółkę Metallum Corporation) Federal-Mogul Corporation (poprzez FM Holding Włochy Niemcy Chiny USA USA produkcja części do pojazdów mechanicznych produkcja artykułów gumowych i plastikowych produkcja maszyn budowlanych produkcja odkuwek matrycowych produkcja odlewów, tłoków sworzni i felg 2001 sanocki 1990 sanocki 2012 stalowowolski 2005 stalowowolski 2001 tarnobrzeski

Deutschland ) Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów dostępnych na stronach: paiiz.gov.pl 65 oraz http://www.coi.rzeszow.pl/pl/opracowania/ Poniższa tabela przedstawia inwestycje typu greenfield, czyli polegające na utworzeniu w kraju docelowym nowej jednostki (budowa obiektów, instalacji itp.). Tabela 49. Największe przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego greenfield (2012 r.) Kraj Rozpoczęcie pochodzenia działalności z l.p. Nazwa firmy Inwestor Działalność kapitału kapitałem zagranicznego zagranicznym Powiat 1 Kronospan HPL Sp. z o.o. 2 BMF Polska Sp. z o.o. 3 Mondi Bags Mielec Sp. z o.o. 4 Kronoplus Sp. z o.o. 5 Silva Sp. z o.o. Kronospan Holdings Poljos GmbH & CO. Mondi Industrial Bags Oxnard Enterprises Kronospan Holdings Austria Niemcy RPA Cypr Austria produkcja laminatów dekoracyjnych HPL oraz obrzeży do blatów i płyt meblowych. produkcja konstrukcji stalowych produkcja worków papierowych 1996 dębicki 2005 Leżajski 1999 mielecki sprzedaż hurtowa drewna, materiałów budowlanych i wyposażenia sanitarnego 2000 mielecki specjalistyczny transport towarów 2001 mielecki 6 Husqvarna Poland Sp. z o.o. Husqvarna Holding Szwecja produkcja kosiarek spalinowych 2010 mielecki 7 Kronospan Mielec Sp. z o.o. 8 Kirchhoff Polska Sp. z o.o. 9 Bury Sp. z o.o. 10 Onduline Production Sp. z o.o. Kronospan Holdings Kirchhoff Gruppe Bury GmbH & Co. Onduline Austria Niemcy Niemcy Francja produkcja płyt wiórowych produkcja elementów karoserii samochodowych produkcja zestawów głośnomówiących dla tel. komórkowych oraz odbiorników GPS produkcja pokryć dachowych i elementów wykończeniowych 1998 mielecki 1999 mielecki 1994 mielecki 2000 mielecki 11 Kronoflooring Mielec Sp. z o.o. Kronospan Holdings Austria produkcja wyrobów drewnopochodnych 1997 mielecki 65 http://www.paiz.gov.pl/publikacje/inwestorzy_zagraniczni_w_polsce# 195

12 13 Hispano Suiza Polska Sp. z o.o. UTC CCS Manufacturing Polska Sp. z o.o. Groupe Safran (poprzez Hispano Suiza) United Technologies Corporation (poprzez UTC Fire & Security Luxembourg) Francja 14 Borgwarner Poland Sp. z o.o. BorgWarner USA 15 UTC Aerospace Systems (d. Goodrich Aerospace Poland 16 MTU Aero Engines Sp. z o.o. United Technologies Corporation (do VII 2012 Goodrich MTU Aero Engines produkcja komponentów do silników lotniczych 2003 USA Produkcja gaśnic 1995 USA (d. 2012 Kanada) Niemcy produkcja turbosprężarek do silników wysokoprężnych samochodów produkcja komponentów lotniczych ropczyckosędziszowski ropczyckosędziszowski 2007 rzeszowski 2008 rzeszowski produkcja części silników lotniczych 2007 rzeszowski 17 Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów (d. Hamilton Sundstrand Poland Sp. z o.o.) United Technologies Corporation (poprzez United Technologies Holdings) USA 18 RzeszówDis Sp. z o.o. Louis Denis Francja 19 Slavrur Sp. z o.o. Zeleziarne Podbrezova 68%; CPA Słowacja 20 Thoni Alutec Sp. z o.o. Lothar Thoni Niemcy 21 Uniwheels Production Poland Sp. z o.o. WH Wheels Holding Niemcy produkcja APU pomocniczych silników lotniczych, centrum usług serwisowych oraz inżynieryjne centrum badawczorozwojowe 2009 Rzeszów sprzedaż artykułów spożywczych i 2001 Rzeszów przemysłowych sprzedaż hurtowa wyrobów 1997 stalowowolski hutniczych Produkcja odlewów aluminiowych 1998 stalowowolski produkcja felg aluminiowych 2001 stalowowolski 22 Fenix Metals Sp. z o.o. Dan Engineering 52,8%; Stoop 21,0%; Wildshaw Dania odzysk cyny z odpadów hutniczych, elementów ocynkowanych i złomu sprzętu elektronicznego 2004 Tarnobrzeg Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów dostępnych na stronach: paiiz.gov.pl 66 oraz http://www.coi.rzeszow.pl/pl/opracowania/ Jak wynika z zaprezentowanych danych, zdecydowana liczba największych firm zagranicznych w województwie to przedsiębiorstwa z sektora przemysłowego. 66 http://www.paiz.gov.pl/publikacje/inwestorzy_zagraniczni_w_polsce# 196

Analiza inwestorów w kontekście poziomu technologii wskazuje, że województwo jest atrakcyjne dla firm zarówno z sektorów niskiej, jak i zaawansowanej techniki, co jest korzystne z punktu widzenia rozwoju regionalnego. Dużą aktywność widać w obszarze przemysłu średnio-wysokiej i wysokiej techniki (zwłaszcza przemyśle lotniczym), co wzmacnia i ogniskuje w regionie zasoby ukierunkowanego kapitału ludzkiego. Po 2007 r. na terenie województwa podkarpackiego miał miejsce trend wzrostowy w zakresie inwestycji w nowe przedsięwzięcia (greenfield), co świadczy o rosnącej atrakcyjności inwestycyjnej województwa. Ta forma inwestycji najlepiej świadczy o preferencjach inwestorów co do miejsca prowadzenia działalności. Najwięcej podmiotów dużych i średnich zlokalizowało się na terenie stref inwestycyjnych, w tym przede wszystkim tych objętych specjalną strefą ekonomiczną (najwięcej w Mielcu, Stalowej Woli i Tajęcinie). Potwierdza to dużą rolę zachęt inwestycyjnych w przyciąganiu inwestorów do obszarów pozametropolitalnych. Należy podkreślić, że czynnikiem atrakcyjności lokalizacji objętych SSE są nie tylko oferowane ulgi podatkowe, ale i wysoki poziom obsługi inwestorów oferowany przez zarządzające nimi instytucje, w tym także stopień przygotowania nieruchomości inwestycyjnych. 7.3. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE Mapa 14. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w województwie podkarpackim 2011 r. Największa liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym zlokalizowana była w podregionie rzeszowskim (139 podmiotów w roku 2011 oraz 152 podmioty w roku 2012), następnie tarnobrzeskim (101 podmiotów w roku 2011 oraz 105 podmiotów w roku 2012) oraz przemyskim (rok 2011 82 podmioty, rok 2012 102 podmioty). Tym samym najmniej tych podmiotów było w podregionie krośnieńskim (65 w roku 2011 oraz 68 w 2012). Dane zaprezentowane na mapach dotyczą roku 2011 oraz 2012, ponieważ jedynie takie były dostępne w GUS w momencie sporządzania niniejszego raportu. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 197

Mapa 15. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w województwie podkarpackim 2012 r. W omawianym zakresie nie zaszły w tych latach znaczące zmiany w liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym. Niekwestionowanym liderem był m. Rzeszów, który dwukrotnie przewyższał liczbą tych podmiotów powiat znajdujący się na drugiej pozycji tj. powiat mielecki. W Rzeszowie funkcjonują takie przedsiębiorstwa jak: Zelmer S.A. GK, ICN Polfa Rzeszów S.A., Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. czy Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów. Największy wzrost w zakresie liczby zagranicznych inwestorów odnotowało m. Przemyśl w roku 2011 było ich 33, natomiast w roku 2012 już 45. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Niżej przedstawione dane pokazują jednak, że pod względem kapitału zagranicznego przypadającego na 1 mieszkańca powiatu, liderem był powiat mielecki, gdzie wartość ta zarówno w roku 2011 wynosiła prawie 6 tyś. złotych, natomiast rok później wzrosła do prawie 6,8 tys. złotych. To tutaj swoje zakłady zlokalizowali tacy inwestorzy jak: Sikorsky Aircraft (Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o.)., R&R Ice Cream Deutschland (Zielona Budka Mielec Sp. z o.o.), Kronospan Holdings (Kronospan HPL Sp. z o.o.), Hispano Suiza (Hispano Suiza Polska Sp. z o.o.) czy Kirchoff Gruppe (Kirchoff Polska Sp. z o.o.). Na drugiej pozycji znalazł się powiat przeworski, w którym omawiana wartość przekraczała 3,5 tys. złotych. Wśród zagranicznych inwestorów działających na terenie powiatu, można wymienić Bauer Fruchtsaft (O.K. Owocowe Koncentraty Sp. z o.o.) czy Orient International (Axtone Sp. z o.o.). Lider w zakresie liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym (m. Rzeszów), odnotował w roku 2011 wartość kapitału zagranicznego na 1 mieszkańca w wysokości prawie 2,5 tys. złotych, natomiast w roku 2012 2,8 tys. złotych. Tabela 50. Wielkość kapitału zagranicznego oraz kapitał zagraniczny na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym w latach 2011-2012 (wybrane powiaty) kapitał zagraniczny kapitał zagraniczny na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym Powiat 2011 2012 2011 2012 mln zł mln zł zł zł Powiat bieszczadzki 0,2 0,2 14 14 Powiat brzozowski b.d. 0,2 b.d. 5 198

Powiat jasielski 41,9 98,9 567 1339 Powiat jarosławski b.d. 37,8 b.d. 484 Powiat przemyski 0,8 b.d. 17 b.d. Powiat przeworski 190,1 183,4 3826 3682 Powiat m. Przemyśl 1,9 3,1 46 76 Powiat kolbuszowski 19,0 22,9 477 573 Powiat łańcucki 11,9 b.d. 241 b.d. Powiat rzeszowski 109,6 107,8 1065 1040 Powiat m. Rzeszów 293,7 337,5 2463 2828 Powiat dębicki 104,2 b.d. 1205 b.d. Powiat mielecki 518,8 590,8 5969 6791 Powiat stalowowolski 50,6 152,0 705 2140 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL (GUS) 8. OCENA DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE 8.1. DZIAŁANIA W ZAKRESIE WSPIERANIA EKSPORTU Działania podejmowane w celu wspierania działalności eksportowej oraz przedsiębiorczości w ogóle, podejmowane w województwie podkarpackim, polegają w dużej mierze na funkcjonowaniu instytucji otoczenia biznesu (IOB). Są to podmioty infrastruktury usługowej, które wspomagają prowadzenie działalności gospodarczej. Główne typy tych instytucji to: ośrodki przedsiębiorczości, których celem jest szeroka promocja i inkubacja przedsiębiorczości, dostarczanie usług wsparcia do małych firm i aktywizacja rozwoju regionów peryferyjnych lub dotkniętych kryzysem strukturalnym, ośrodki innowacji celem jest szeroka promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości transfer technologii i dostarczanie usług proinnowacyjnych, aktywizacja przedsiębiorczości akademickiej i współpracy nauki z biznesem, oraz instytucje finansowe, których celem jest ułatwienie dostępu do finansowania działalności nowo powstałych oraz małych firm bez historii kredytowej, dostarczanie usług finansowych dostosowanych do specyfiki innowacyjnych przedsięwzięć gospodarczych. 67 Najwięcej podkarpackich IOB funkcjonuje jako stowarzyszenia, ponad połowa instytucji mieści się w Rzeszowie. Zakres ich oferty usługowej jest bardzo szeroki. Najbardziej popularne są podstawowe usługi informacyjne i doradcze, związane z szeroko pojętą przedsiębiorczością i problemami z prowadzeniem działalności gospodarczej. Ważnym punktem w ofercie są również szkolenia oraz pomoc w pozyskiwaniu funduszy unijnych. Do instytucji oferujących bardziej kompleksowe wsparcie należą Agencje Rozwoju Regionalnego oraz Regionalne Izby Gospodarcze. W regionie funkcjonują również IOB, których oferta jest bardziej wyspecjalizowana, a grupa potencjalnych odbiorców zawężona do konkretnych branż. Są to instytucje skupiające swoją działalność wokół branży lotniczej, IT, energetycznej, itp. 68 67 Monitoruj.podkarpackie.pl 68 Badanie ewaluacyjne pn. Wpływ wsparcia RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 na funkcjonowanie Instytucji Otoczenia Biznesu, Pracowania Badań i Doradztwa Re-Source, Poznań 2013 r. 199

Tu należy wspomnieć o działających na terenie województwa klastrach, których działalność z jednej strony może pozytywnie wpływać na wzrost eksportu (klastry skupiają przedsiębiorstwa w danej branży, które mogą dzielić się swoim doświadczeniem i współpracować przez co podnosić swoją konkurencyjność), jak i na zainteresowanie inwestorów zagranicznych działających w konkretnej branży. Te klastry to 69 : Grupa Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego "Dolina Lotnicza" Należy do najprężniej działających klastrów w Polsce. Skupia 80 przedsiębiorstw przemysłu lotniczego oraz otoczenia naukowo - badawczego. Główna siedziba jest w Rzeszowie, natomiast pozostałe przedsiębiorstwa pochodzą głównie z miast Bielsko-Biała, Mielec, Sędziszów Małopolski, Krosno, Świdnik. Dolina Lotnicza jest szansą Polski południowo-wschodniej na przekształcenie się w jeden z wiodących regionów lotniczych poprzez dostarczenie różnorodnych produktów i usług z zakresu przemysłu lotniczego. Już dziś klaster jest powszechnie rozpoznawalny, a w przyszłości może aspirować do bycia symbolem nie tylko polskiego lotnictwa, ale całego w Europie Środkowo- Wschodniej. Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej Skupia przedsiębiorców, rzeszowskie uczelnie, jednostki otoczenia biznesu oraz administracji. Działania prowadzone przez PKEO mają na celu stworzenie silnej i jednolitej reprezentacji interesów przedsiębiorców, inwestorów, jednostek badawczo rozwojowych i innych podmiotów działających na rzecz rozwoju ekoenergetyki opartej na odnawialnych źródłach energii. Na chwilę obecną klaster skupia 30 partnerów (19 przedsiębiorstw, 3 uczelnie wyższe, 4 jednostki administracyjne, 4 instytucje otoczenia biznesu). Wschodni Klaster Informatyczny Głównym celem klastra jest konsolidacja i współpraca przedsiębiorstw z branży. Klaster wspiera realizowanie wspólnych przedsięwzięć inwestycyjnych firm, biznesowe współdziałanie, wymianę doświadczeń, prowadzenie kampanii informacyjnych i promocyjnych. Wśród jego celów znajduje się wzrost konkurencyjności firm oraz rozszerzenie współpracy z uczelniami wyższymi i administracją. Stowarzyszenie KOM-CAST Celem jest urzeczywistnienie idei przedsiębiorstw odlewniczych z województw: świętokrzyskiego, podkarpackiego i lubelskiego w zakresie utworzenia klastra komponentów odlewniczych. KOM-CAST to 26 przedsiębiorstw, 20% udziału w polskim przemyśle odlewniczym, 30% udziałów w eksporcie odlewów, 4 200 wykwalifikowanych pracowników, zaplecze naukowo - badawcze, m.in. Katedra Odlewnictwa i Spawalnictwa Politechniki Rzeszowskiej. Klaster Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych POLIGEN Powstał z inicjatywy Politechniki Rzeszowskiej, przedsiębiorstwa MARMA Polskie Folie Sp. z o.o. oraz instytucji okołobiznesowej spółki INNpuls. Celem Klastra jest tworzenie efektywnego systemu innowacji wspierającego współpracę jego partnerów w zakresie szeroko pojętego wzrostu konkurencyjności, wdrażania innowacji produktowych, organizacyjnych czy procesowych, rozwoju zrównoważonych technologii oraz rozwoju kapitału ludzkiego. Klaster Spawalniczy KLASTAL Jest odpowiedzią na zapotrzebowanie przedsiębiorstw z branży spawalniczej, w obliczu rosnącej presji konkurencji, zmian zachodzących na rynku oraz potrzeb w zakresie poprawy konkurencyjności 69 www.coi.rzeszow.pl 200

oferowanych produktów i usług. Klaster powstał w obrębie uprzemysłowionego terenu miejskiego, skoncentrowanego wokół zakładów Huta Stalowa Wola S.A. W raporcie przygotowanym pod kierunkiem prof. SGH dr hab. H. Godlewskiej-Majkowskiej w Szkole Głównej Handlowej wymienia się następujące instytucje okołobiznesowe (z wyłączeniem instytucji naukowo-badawczych) działające w województwie podkarpackim, oddziałujące na rozwój gospodarczy regionu: 70 - izby gospodarcze: Podkarpacka Izba Gospodarcza w Krośnie, Izba Rolnicza Województwa Podkarpackiego, Regionalna Izba Gospodarcza w Sanoku, Regionalna Izba Gospodarcza w Stalowej Woli, Regionalna Izba Gospodarcza w Przemyślu, Tarnobrzeska Izba Przemysłowo-Handlowa, Izba Przemysłowo-Handlowa w Rzeszowie, Izba Rzemieślnicza w Rzeszowie; - stowarzyszenia (w tym centra biznesu): Podkarpacki Klub Biznesu w Rzeszowie, Centrum Promocji Biznesu w Rzeszowie, Centrum Wspierania Biznesu przy Stowarzyszeniu Promocji Przedsiębiorczości w Rzeszowie, Leżajskie Stowarzyszenie Rozwoju, - inkubatory przedsiębiorczości: Inkubator Technologiczny Podkarpackiego Parku Naukowo Technologicznego AEROPOLIS w Rzeszowie, Preinkubator Akademicki Podkarpackiego Parku Naukowo Technologicznego AEROPOLIS w Rzeszowie, Inkubator Przedsiębiorczości IN-MARR w Mielcu, Inkubator Technologiczny w Stalowej Woli, - Parki (technologiczne, naukowo-badawcze, przemysłowe): Podkarpacki Park Naukowo- Technologiczny AEROPOLIS w Rzeszowie, Stare Miasto Park w Leżajsku, Mielecki Park Przemysłowy, - ośrodki doradztwa (w tym: doradztwa personalnego, rolniczego): Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, Centrum Doradztwa Gospodarczego w Świlczy, - instytucje finansowe (fundusze poręczeniowe i gwarancyjne): Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Rzeszowie, - inne: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Bieszczadzka Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Ustrzykach Dolnych, Agencja Rozwoju Regionalnego "Karpaty" S.A. w Krośnie, Agencja Rozwoju Regionalnego MARR S.A. w Mielcu, Przemyska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Instytucją której działalność opiera się stricte na rozwoju działalności eksportu, jest Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów, które funkcjonuje w strukturach Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. Placówka powstała w ramach projektu systemowego Ministra Gospodarki pn.: Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów, realizowanego w ramach Poddziałania 6.2.1 Wsparcie dla sieci centrów obsługi inwestorów i eksporterów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013. Ogólnym celem projektu, jest wzrost poziomu umiędzynarodowienia polskich firm, poprzez ułatwienie przedsiębiorcom, a także organizacjom zrzeszającym przedsiębiorców, dostępu do kompleksowych, wysokiej jakości i nieodpłatnych usług informacyjnych w zakresie niezbędnym do planowania, organizowania i realizacji eksportu i/lub inwestycji poza granicami Polski. COIE świadczy zatem przedsiębiorcom bezpłatne usługi o charakterze informacyjnym w zakresie prowadzenia działalności eksportowej (usługa pro-eksport) i inwestycyjnej poza granicami kraju (usługa pro-biz). Usługa pro-eksport obejmuje w szczególności: 70 Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013 - województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa 2013 201

identyfikację rynku dla danego typu produktu/usługi, wyszukiwanie w dostępnych zagranicznych bazach danych informacji na temat potencjalnych partnerów gospodarczych na wybranym rynku zagranicznym i inicjowanie kontaktów biznesowych między tymi przedsiębiorcami, pozyskiwanie i udostępnianie zainteresowanym przedsiębiorcom i grupom przedsiębiorstw informacji o rynkach zagranicznych, w postaci: raportów, analiz, badań rynkowych, opracowań sektorowo-problemowych, informacji o administracyjno-prawnych oraz finansowych aspektach prowadzenia działalności gospodarczej na rynkach zagranicznych, informowanie i rekomendowanie wykorzystania aktywnych instrumentów wsparcia eksportu, w obszarze: a) finansowym, b) usługowym, c) instytucjonalnym, ośrodków wsparcia eksporterów i inwestorów, tak w kraju jak i na rynkach zagranicznych, takich jak np.: agencje rządowe, placówki zagraniczne, izby gospodarcze, itp., przygotowywanie, organizację i obsługę misji gospodarczych z/do regionu. Usługa pro-biz z kolei, dedykowana jest inwestorom zagranicznym zainteresowanym inwestowaniem w Polsce. Obejmuje w szczególności: dostarczenie informacji gospodarczych o każdym regionie, takich jak: statystyczne informacje o potencjale gospodarczym regionu i bieżącej sytuacji gospodarczej, prawno-administracyjne informacje z zakresu prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, informacje o instrumentach wsparcia rozwoju przedsiębiorczości, zachętach inwestycyjnych na poziomie regionu i kraju, informacje o dostępnych lokalizacjach inwestycyjnych, organizację, aktualizację i udostępnianie baz danych gromadzących ww. informacje, inicjowanie kontaktów pomiędzy przedsiębiorcami i podmiotami wspierającymi rozwój gospodarczy w regionie, właściwymi dla struktury potrzeb potencjalnego inwestora, promocję oferty inwestycyjnej poszczególnych gmin i powiatów z regionu, prowadzenie monitoringu napływu inwestycji do regionu, działania w formule follow-up w odniesieniu do klientów COIE. Z usługi pro-eksport skorzystać mogą wszyscy przedsiębiorcy/organizacje zrzeszające przedsiębiorców, mający siedzibę na terenie RP, a w przypadku osób fizycznych posiadający miejsce zamieszkania na terenie RP. Z COIE współpracują zagraniczne placówki Ministra Gospodarki WPHiI, których działalność została opisana we wcześniejszej części niniejszego raportu, a także Centrum Obsługi Inwestora, o którym informacje zawarto w podrozdziale kolejnym. COIE pełni funkcję jednostki skupiającej niezbędną wiedzę, zarówno w odniesieniu do świadczenia usług na rzecz eksportera, jak i inwestora zagranicznego. Z badań wynika, że sieć COIE częściowo wypełnia zdiagnozowaną w ramach przeprowadzonej analizy SWOT dla PO IG, lukę w zakresie systemowego wsparcia przedsiębiorstw na rynku zagranicznym 71. Częściowo, ze względu na pożądaną współpracę z innymi jednostkami, których cele działalności są zbieżne z celami COIE (aby 71 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013, wersja z października 2007 r. 202

cele te realizować szybciej i skuteczniej) oraz ze względu na czas jaki jest potrzebny na pozyskanie niezbędnych kompetencji (co jest procesem długotrwałym, nawet najlepsi specjaliści uczą się i zdobywają potrzebną do pracy wiedzę przez wiele lat), a przede wszystkim zaufania odbiorców usługi informacyjnej i uświadomienia im istnienia Centrów i zakresu w jakim mogą udzielić im pomocy. Należy jednak zwrócić uwagę, że COIE działa w ramach ściśle wystandaryzowanych procedur wynikających z dokumentacji projektowej (dotyczy to zarówno zakresu świadczonych usług, jaki i sposobu ich realizacji, w tym współpracy z innymi instytucjami). Aktualnie nie można stwierdzić, czy i na jakiej zasadzie będzie funkcjonowało COIE po zakończeniu okresu trwałości przypisanego temu projektowi. Stąd warto już teraz rozważyć ideę stworzenia nadrzędnej instytucji prowadzącej kompleksową działalność na rzez wsparcia eksportu oraz pozyskiwania inwestorów w regionie, a także koordynującej działalność wspomnianych pozostałych instytucji. Bardziej szczegółowa rekomendacja została zamieszczona w rozdziale Wnioski i rekomendacje niniejszego raportu. Pozostając przy środkach unijnych, do instrumentów wsparcia eksportu na poziomie regionalnym należał Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 (RPO WP 2007-2013), Działanie 1.4 Promocja gospodarcza i aktywizacja inwestycyjna regionu, schemat B Projekty pozainwestycyjne. Celem działania było zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej i wsparcie aktywności w zakresie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. Beneficjenci mogli realizować projekty m.in. z zakresu organizacji i realizacji przedsięwzięć promocyjnych (w tym targów, imprez wystawienniczych lub udział w targach, misjach gospodarczych, wizytach studyjnych) oraz opracowania i realizacji kampanii promocyjnych oraz planów marketingowych. Wartość dofinansowania wynosiła 70% wydatków kwalifikowanych w przypadku projektów nieobjętych pomocą publiczną. Maksymalna kwota dofinansowania to 500 000 zł. 72 W ramach ww. działania w województwie dofinansowano 182 projekty. Ich łączna wartość wyniosła 119 829 732,60 zł, w tym wartość dofinansowania: 82 170 225,62 zł. W poniższej tabeli przedstawiono ich rozkład przestrzenny oraz wartość dofinansowania. Tabela 51. Liczba oraz wartość projektów zrealizowanych w ramach Działania 1.4 RPO WP 2007-2013 Powiat Liczba projektów Wartość projektów (zł) Wartość dofinansowania (zł) bieszczadzki 0 - - brzozowski 6 445 275,52 199 665,04 dębicki 16 9 780 016,97 7 263 076,54 jarosławski 1 42 223,66 20 256,23 jasielski 4 303 364,62 139 586,36 kolbuszowski 2 3 528 004,58 2 822 338,16 m. Krosno 11 856 183,03 358 462,48 krośnieński 5 941 165,94 406 631,58 leski 2 219 869,37 127 180,02 leżajski 3 1 766 529,45 1 470 645,59 lubaczowski 1 76 980,40 34 984,30 łańcucki 3 211 565,68 80 691,47 72 Informator o instrumentach wsparcia eksportu na poziomie regionalnym, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011 r. 203

mielecki 9 957 308,05 397 267,90 niżański 10 889 765,27 382 370,91 przemyski 2 15 900 207,82 11 269 226,79 m. Przemyśl 9 21 311 395,70 16 981 943,11 przeworski 2 196 386,72 83 288,41 ropczycko-sędziszowski 0 - - rzeszowski 19 5 544 517,39 4 216 779,15 m. Rzeszów 46 6 845 299,57 3 485 522,31 sanocki 9 837 797,37 410 643,26 stalowowolski 14 44 275 153,94 28 285 209,16 strzyżowski 4 205 783,34 99 351,98 m. Tarnobrzeg 3 4 667 160,18 3 623 537,95 tarnobrzeski 1 27 778,03 11 548,95 SUMA 182 119 829 732,60 82 170 207,65 Źródło: opracowanie własne na podstawie http://mapadotacji.gov.pl/ Ponad połowa związana była z organizacją/uczestnictwem w targach, wystawach i podobnych imprezach. Z opracowań tematycznych wynika, że dofinansowanie udziału w targach i misjach gospodarczych jest jedną z pożądanych przez przedsiębiorców form wsparcia. Projekty najczęściej realizowane były przez przedsiębiorstwa, dużo rzadziej przez samorządy gminne i powiatowe. Warto zwrócić uwagę, że np. w powiecie m. Krosno, gdzie realizowanych było 11 projektów, w przypadku siedmiu beneficjentem była ta sama firma (tu akurat Feniks Sp. z o.o.). Podobnie było w przypadku powiatu brzozowskiego (w sumie 6 projektów, z czego 4 zrealizowane przez Zakład Gabro Waldemar Irzyk) oraz strzyżowskiego (w sumie 4 projekty, z czego 3 realizowane przez Cukierniczą Spółdzielnię Roksana ). Innym instrumentem wspierającym bezpośrednio m.in. województwo podkarpackie, jest Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata 2007-2013. W jego ramach finansowane są przede wszystkim inwestycje w zakresie infrastruktury wspierającej działalność naukową i badawczą oraz zakładające modernizację miejskich lub regionalnych systemów komunikacyjnych, a także realizowane są przedsięwzięcia zwiększające atrakcyjność inwestycyjną i turystyczną tego obszaru. 73 Projekty związane ze wsparciem przedsiębiorczości, w tym eksportu oraz promocją regionu, realizowane są w ramach Działania I.4 Promocja i współpraca. Na moment opracowania niniejszego raportu, w województwie dofinansowano 38 projektów, jednak żaden z nich nie był przypisany tylko do województwa podkarpackiego. Nie oznacza to, że podkarpackie w ogóle nie uczestniczyło w tych działaniach. Jako jedno z pięciu województw Polski Wschodniej zostało objęte projektem realizowanym przez PAIiZ, pn. Program Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej (wartość projektu: 94 794 000 złotych), którego celem jest m.in. zwiększenie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do makroregionu, zainteresowanie polskich firm inwestycjami w Polsce Wschodniej oraz pobudzenie eksportu produktów oraz usług z Polski Wschodniej. Projekt realizowany jest w latach 2009-2015. 73 http://www.polskawschodnia.gov.pl/wstepdofunduszyeuropejskich/strony/program.aspx 204

Inne projekty które objęły województwo, związane były przede wszystkim ze wsparciem przedsiębiorców danych branż, poprzez tworzeniem klastrów, np.: Rozwój klastra informatycznego firm wschodniej Polski (beneficjent: Stowarzyszenie Informatyka Podkarpacka; wartość projektu: 4 582 960 złotych), Świętokrzysko - Podkarpacki Klaster Energetyczny (beneficjent: Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii Sp. z o.o.; wartość projektu: 3 856 800 złotych). Województwo podkarpackie ma również możliwość skorzystania z pomocy finansowej w ramach Funduszu Promocji Lokalnego Eksportu, który dostępny jest w ramach projektu pn. Alpejsko- Karpacki Most Współpracy (realizacja w latach 10.2011 09.2014). Ideą projektu jest wsparcie lokalnych przedsiębiorców, promocja podkarpackich produktów regionalnych, tradycyjnych i ekologicznych oraz umożliwianie nawiązywania międzynarodowych kontaktów i współpracy. Projekt realizowany jest w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy, będącego bezzwrotnym programem pomocowym skierowanym do nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, ustanowionym przez Rząd Konfederacji Szwajcarskiej. Celem samego funduszu jest aktywizacja procesów gospodarczych związanych z międzynarodową wymianą gospodarczą (eksportem) podmiotów działających na obszarze województwa podkarpackiego. Skierowany jest do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Projekty kwalifikujące się do wsparcia to np.: udział w zagranicznych imprezach targowo-wystawienniczych w charakterze wystawcy; wyszukiwanie i dobór partnerów na rynkach docelowych; uzyskiwanie niezbędnych dokumentów uprawniających do wprowadzenia produktów lub usług na wybrane rynki docelowe; doradztwo w zakresie strategii finansowania przedsięwzięć eksportowych i działalności eksportowej; organizacja konferencji i spotkań informacyjnych w kraju i za granicą, opracowanie strategii wprowadzenia nowych produktów na rynki docelowe. Minimalna kwota dofinansowania to 10 000 zł, zaś maksymalna 100 000 zł. Biorąc pod uwagę dostępne instrumenty wsparcia oraz potrzeby eksporterów, na temat których informacje można znaleźć w opracowaniach tematycznych, należy stwierdzić, że zakres oferowanego wsparcia odpowiada zgłaszanym potrzebom. Otóż do najbardziej poszukiwanych przez przedsiębiorców usług należą: wsparcie w zakresie pozyskiwania zewnętrznego finansowania, specjalistyczne doradztwo i szkolenia, bezpośrednie wsparcie finansowe. Coraz mniejszym zainteresowaniem ze strony przedsiębiorców cieszą się przede wszystkim usługi informacyjne, doradcze i szkoleniowe o charakterze podstawowym. Zmiany w ofercie usługowej dokonywane są na bieżąco w zależności od zmieniającej się sytuacji i potrzeb przedsiębiorców. 74 Podobne wnioski płyną z Analizy potencjału eksportowego województwa podkarpackiego z roku 2012 75, wg której potrzeby przedsiębiorców to głównie: 74 Badanie ewaluacyjne pn. Wpływ wsparcia RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 na funkcjonowanie Instytucji Otoczenia Biznesu, Pracowania Badań i Doradztwa Re-Source, Poznań 2013 r. 205

doradztwo w zakresie dostępnych środków publicznych, informacje nt. finansowania działań przedsiębiorców przy pomocy instrumentów zwrotnych, doradztwo w zakresie obsługi finansowo-ubezpieczeniowej, szkolenia dla przedsiębiorców; wspieranie i tworzenie regionalnej infrastruktury B+R oraz pośredniczenie w kontaktach na linii uczelnie wyższe biznes, organizacja przedsięwzięć promocyjnych i wspierających eksport (seminaria, konferencje, zbiorowe pokazy, prezentacja wyrobów), doradztwo, usługi eksperckie i specjalistyczne, lobbing gospodarczy, pomoc w pozyskiwaniu klientów i poszukiwania rynków zbytu, doradztwo w zakresie promocji i reklamy, pomoc we wdrażaniu projektów i technologii oraz wsparcie naukowo-badawcze, informacyjne, itp. Ważną kategorią wsparcia są zatem wszelkie instrumenty marketingowe i promocyjne firm z regionu, a tych, jak wykazano wcześniej, nie brakuje. Oczekiwane formy wsparcia o charakterze promocyjnym to głównie: dofinansowanie udziału przedsiębiorców w zagranicznych targach, wystawach i misjach gospodarczych, wsparcie w zakresie promocji firm lub usług poza granicami Polski, kampanie promujące region i lokalne marki na zagranicznych rynkach, wsparcie branżowych projektów promocyjnych dotyczących eksportu; dotacje dla przedsiębiorców na dofinansowanie kosztów uzyskania certyfikatu wyrobu wymaganego na rynkach zagranicznych, działalność promocyjna wydziałów promocji handlu i inwestycji (WPHiI), ambasad i konsulatów polskich za granicą, działalność regionalnych ośrodków rozwoju i promocji eksportu, publiczne portale internetowe dla eksporterów. Coraz większe zapotrzebowanie jest na wsparcie wysoce specjalistyczne, np. dotyczące wejścia z produktem na rynek zagraniczny i jego pozycjonowania, pozyskiwania certyfikatów, atestów, licencji warunkujących dostęp do zagranicznych rynków, czy też badanie rynków zagranicznych, w tym pomoc w zakresie wyboru rynków docelowych. Eksporterzy oczekują ułatwień w dostępie do informacji np. tworzone bazy informacji gospodarczej, bazy danych o dostępnych obiektach inwestycyjnych oraz rozwoju regionalnych systemów obsługi inwestora. Jest to jeden z elementów o którym wspomniano wcześniej tzn., że problemu w nieprzygotowaniu podkarpackich przedsiębiorców do prowadzenia działalności eksportowej, nie należy upatrywać w braku źródeł 75 Analiza potencjału eksportowego województwa podkarpackiego ze szczególnym uwzględnieniem potencjału eksportowego firm z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Raport opracowany w ramach projektu systemowego Ministra Gospodarki Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE), finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Poddziałanie 6.2.1 Wsparcie dla sieci Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013 206

potrzebnych informacji, lecz w niewiedzy przedsiębiorców co do możliwości ich pozyskania. Wskazują na to wypowiedzi niektórych respondentów badania SSI, którzy wskazywali np. na potrzebę utworzenia przy Urzędzie Marszałkowskim specjalnej komórki, dedykowanej wsparciu firm planujących rozpoczęcie działalności eksportowej. Świadczy to o zbyt małej świadomości przedsiębiorców, co do funkcjonowania takich placówek jak COIE. Wnioski dotyczące potrzeb eksporterów potwierdzają również wyniki wspomnianego badania SSI. Przedsiębiorcy zapytani o działania jakie powinny być podejmowane w celu zwiększenia działalności eksportowej wymieniali przede wszystkim: pomoc w nawiązywaniu kontaktów handlowych, promocję regionu i jego produktów, organizację targów, zarówno wyjazdowych jak i zapraszanie zagranicznych przedsiębiorców do regionu, zwiększenie dostępności wsparcia finansowego z UE i informowanie o możliwości ubiegania się o te środki, udostępnianie informacji na temat potencjalnych partnerów oraz rynkach zagranicznych. Poza wyżej wymienionymi, często pojawiały się wypowiedzi wskazujące na konieczność podwyższenia stopnia skomunikowania województwa z innymi regionami Polski oraz innymi krajami: Przede wszystkim poprawa komunikacji, dobre drogi kołowe, kolejowe. Lotnisko ma za mało połączeń do głównych ośrodków przemysłowych Niemcy (Kolonia, Dusseldorf, Dortmund - nie ma połączeń), do Francji również nie ma połączeń. Tym bardziej, że w Rzeszowie jest wiele zachodnich koncernów przy lotnisku. [badanie SSI, przedsiębiorca] Przedsiębiorcy zdają sobie jednak sprawę, że wejście na międzynarodowe rynki może wiązać się z koniecznością unowocześnienia systemu produkcji tak, aby sprostać oczekiwaniom klienta zagranicznego i również w tym kierunku, powinny być kierowane środki finansowe: Wiele przedsiębiorstw poszukuje wsparcia finansowego ponieważ nowe technologie, wyposażenie firm przyciąga klienta. Trzeba zainwestować w dobry sprzęt, wysokie technologie ( ). [badanie SSI, przedsiębiorca] Pomimo wszystkich wyżej wymienionych działań i instrumentów, brak jest spójnej regionalnej koncepcję promocji eksportu. Wnioski takie płyną z dokumentów regionalnych, 76 jak i opinii niektórych respondentów wywiadów zrealizowanych na potrzeby niniejszego raportu. 76 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020, (PROJEKT z dnia 27.01.2014 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie 207

8.2. DZIAŁANIA W ZAKRESIE PODNOSZENIA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCYJNEJ Podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego przebiega wielotorowo, jednak region ten nadal pozostaje na niskiej pozycji w porównaniu do reszty kraju, choć na tle Polski Wschodniej prezentuje się najkorzystniej. Szerokie spektrum instrumentów przyciągających inwestycje, także zagraniczne, jest tworzenie parków przemysłowych i technologicznych, w których dzięki zgromadzeniu firm z jednej branży oraz wspierających je placówek badawczo-naukowych, możliwy jest ich szybki rozwój. Parki te powstają przy współudziale władz samorządowych dla zapewnienia preferencyjnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej, w szczególności dla małych i średnich przedsiębiorstw. Dostępnością ofert inwestycyjnych w województwie podkarpackim administruje, podobnie jak w innych regionach, Centrum Obsługi Inwestorów. Aktywność COI mierzona liczbą obsługiwanych zapytań inwestorów w analizowanym okresie wyglądała następująco: 77 Rok 2010 20, w tym: 3 zapytania dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 16 zapytań inwestorów zagranicznych, organizacja 1 misji inwestorów zagranicznych do woj. podkarpackiego; Rok 2011 23, w tym: 5 zapytań dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 18 zapytań inwestorów zagranicznych; Rok 2012 45, w tym: 5 zapytań dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 22 zapytania inwestorów zagranicznych, 17 zapytań inwestorów polskich, 1 zagraniczna misja przyjazdowa (kontakty z przedsiębiorcami polskimi); Rok 2013 40, w tym: 6 zapytań dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 15 zapytań inwestorów zagranicznych, 11 zapytań inwestorów polskich, 1 firma konsultingowa dla zagranicznego inwestora, 7 zapytań dot. badania jakości; Rok 2014 (do 17 marca) 6, w tym: 1 zapytanie dot. projektu przesłanego przez PAIiIZ do wspólnej obsługi 3 zapytania inwestorów zagranicznych, 1 zapytanie inwestora polskiego, współorganizacja 1 misji przyjazdowej inwestorów zagranicznych do województwa. Podstawowy zakres usług Centrum Obsługi Inwestora przy Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego zawiera: 77 Analiza dotycząca oferty inwestycyjnej Makroregionu Polski Wschodniej w ramach projektu Tworzenie i Rozwój Sieci Współpracy Centrów Obsługi Inwestora, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, Warszawa 2014 r. 208

prowadzenie bazy danych o terenach i obiektach inwestycyjnych; przygotowywanie kompleksowej informacji dla inwestorów pomoc w wyborze właściwego miejsca na inwestycje; organizację misji gospodarczych aktywna promocja gospodarcza regionu; organizację udziału w targach krajowych i międzynarodowych pomoc w nawiązywaniu kontaktów; przygotowywanie indywidualnych prezentacji; monitorowanie stanu inwestycji w regionie dostarczanie pełnej i aktualnej informacji o inwestycjach zewnętrznych w województwie; doradztwo dla inwestorów uczestnictwo w organizowaniu nowych firm i wspieranie rozwoju istniejących; dystrybucję materiałów promocyjnych. Na dzień 17 marca 2014 r. w bazie ofert inwestycyjnych Centrum Obsługi Inwestora województwa podkarpackiego znajdowały się 333 oferty (w tym 284 oferty typu greenfield oraz 49 ofert typu brownfield). Pracownicy COI dysponują specjalistyczną wiedzą z zakresu aktualnych ofert inwestycyjnych, świadczą usługi doradcze, obejmujące pomoc w wyborze miejsca inwestycji, w doborze regionalnego partnera i wykonawców usług towarzyszących przedsięwzięciu oraz doradztwo przy realizacji konkretnych projektów inwestycyjnych. W przypadku zainteresowania potencjalnego inwestora terenem Podkarpacia COI przygotowuje dla niego prospekt informacyjny, zawierający ogólne informacje o województwie podkarpackim oraz dane demograficzne i informacje o aktualnej sytuacji na rynku pracy, a także inne dane wynikające z potrzeb zainteresowanego. Centrum organizuje także misje gospodarcze, których celem jest nawiązywanie kontaktów pomiędzy inwestorami a lokalnymi samorządami i przedsiębiorcami. COI nie posiada systemowego wsparcia działań eksportowych, dlatego ściśle współpracuje z wcześniej omówionym Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów, którego zakres kompetencji stanowi uzupełnienie dla usług COI. Jednym ze wspólnie realizowanych projektów jest ogólnopolski konkurs Grunt na medal (VI edycja w 2014 r.), który powstał z inicjatywy Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. Celem tej inicjatywy jest wybór najlepszych terenów inwestycyjnych zlokalizowanych w poszczególnych województwach oraz promowanie ich wśród inwestorów krajowych i zagranicznych. Najlepsze zgłoszone tereny są w pierwszej kolejność rekomendowane przez PAIiIZ S.A. inwestorom zagranicznym planującym rozpoczęcie lub rozszerzenie działalności gospodarczej w Polsce. Wspomniany PAIiIZ jest agencją promocji inwestycji mającą na celu promocję Polski na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem promocji polskiej gospodarki oraz napływu zagranicznych inwestycji do Polski. Oferuje bezpłatne usługi obejmujące, m.in. pomoc w wyborze lokalizacji inwestycji w Polsce, organizację wizyt inwestorów w potencjalnych lokalizacjach, identyfikację dostawców oraz kontrahentów, opiekę poinwestycyjną dla inwestorów (wsparcie reinwestycji firm w Polsce). Pomimo tych działań dostępne w literaturze analizy klasyfikują region znacznie poniżej średniej. Badania zaprezentowane w przytoczonej już Analizie dotyczącej oferty inwestycyjnej przeprowadzone w makroregionie Polski Wschodniej z wykorzystaniem metody mystery shopping plasują Rzeszów na ostatnim miejscu w makroregionie. 209

Pomimo słabej infrastruktury drogowej i kolejowej oraz niewielkiego rynku zbytu, koszty pracy w województwie podkarpackim pozostają relatywnie niskie, co jest ważnym argumentem przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnej. Ponadto podkarpackie postrzegane jest jako najbezpieczniejszy obszar w kraju (co potwierdzają wcześniej przedstawione wyniki badań). Najwyższe noty w ocenie atrakcyjności mają dwa podregiony tarnobrzeski i rzeszowski (co pokrywa się z wcześniej przedstawionymi wynikami obliczeń wskaźnika syntetycznego). Ważnymi atutami regionu jest działalność parków technologicznych i Specjalnych Stref Ekonomicznych, konkurencyjne ceny gruntów oraz obecność wykwalifikowanej kadry, jako wynik przemysłowej tradycji. 78 W ramach instrumentów ukierunkowanych proinwestycyjnie województwo podkarpackie jako jedno z pięciu województw uczestniczy we wcześniej opisanych działaniach Programu Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej (PPGWP) realizowanych w ramach PO RPW 79. PPGWP to kompleksowy program promocji gospodarczej, którego realizacja przypada na lata 2009-2015, a za jego bezpośrednie wdrażanie odpowiada Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych. Założone do realizacji cele, związane z inwestycjami zagranicznymi, obejmują przede wszystkim wzrost zainteresowania ofertą inwestycyjną Polski Wschodniej oraz zwiększenie napływu inwestycji zagranicznych do makroregionu. Środkiem do osiągnięcia zakładanych celów jest promocja bezpośrednia oraz szeroko zakrojona kampania wizerunkowa. Pierwszy instrument przejawia się m.in. w misjach wyjazdowych i przyjazdowych, targach, wystawach oraz wizytach studyjnych, skierowanych do podmiotów funkcjonujących na obszarze Polski Wschodniej. Drugi instrument ukierunkowany jest na zmianę negatywnych stereotypów odnoszących się do regionów PW oraz zaprezentowanie tego obszaru, jako dobrej lokalizacji dla inwestycji. Program Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej ma być realizowany w drodze długoterminowych i spójnych działań komunikacyjnych, prowadzących do systematycznego wzrostu konkurencyjności gospodarczej i atrakcyjności makroregionu, tj.: firm, produktów, usług, kapitału, miast, miejsc. Rynki, na których prowadzone są działania w ramach projektu obejmują: państwa Unii Europejskiej (głównie Wielka Brytania, Niemcy, Francja), Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny, Korea Płd., Indie. Natomiast do priorytetowych należą sektory: spożywczy, drzewny i meblarski, chemiczny, maszynowy, odnawialne źródła energii (OZE), Business Process Outsourcing (BPO), jachtowy, lotniczy, turystyka biznesowa, budowlany, logistyczny i odzieżowy. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonują 2 specjalne strefy ekonomiczne: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro Park Mielec Łączny obszar SSE EURO-PARK MIELEC wynosi 1 299,39 ha, zlokalizowana jest na terenie 4 województw: 78 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020, (PROJEKT z dnia 27.01.2014 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie 79 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 210

Podkarpackie: Mielec Kolbuszowa Rzeszów Leżajsk Lubaczów Jarosław Sanok Krosno Dębica Lubelskie: Radzyń Podlaski Lubartów Lublin Zamość Zachodniopomorskie: Szczecin Małopolskie: Gorlice Ropczyce Największe firmy działające w Specjalnej Strefie Ekonomicznej EURO-PARK MIELEC to m.in. Kronospan Mielec Sp. z o.o., BRW Sp. z o.o., Kirchhoff Polska Sp. z o.o., Lear Corporation Poland Sp. z o.o., Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., Firma Oponiarska Dębica S.A., Goodrich Aerospace Poland Sp. z o.o., MTU Aero Engines Poland Sp. z o.o., BorgWarner Turbo System Poland Sp. z o.o., Ball Packaging Europe Lublin Sp. z o.o. Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK WISŁOSAN Powierzchnia Strefy ogółem to 1 632 ha, posiada 20 podstref i zlokalizowana jest na terenie 6 województw: Podkarpackie: Lubelskie: Mazowieckie: Jasło Przemyśl Orły Nowa Dęba Stalowa Wola Tarnobrzeg Dolnośląskie: Łuków Ryki Kraśnik Janów Lubelski Horodło Tomaszów Lubelski Świętokrzyskie: Przasnysz Wyszków Węgrów Siedlce Piława Ostrów Mazowiecki Pionki Wrocław Kobierzyce Staszów Podlaskie: Radom Poniatowa Łapy Nowe Miasto nad Pilicą Firmy działające w Strefie to m.in.: Zakłady Chemiczne ANSER-TARNOBRZEG Sp. z o.o., Zakład Mechaniczny "SIARKOPOL" Sp. z o.o., Alumetal Gorzyce Sp. z o.o., HSW Zakład Zespołów Napędowych Sp. z o.o., BALTIC WOOD S.A., Nowy Styl Sp. z o.o. Z kolei dla inwestorów chcących podjąć działalność gospodarczą na terenie któregokolwiek z Parków znajdujących się w województwie, korzystne mogą okazać się m.in.: 80 możliwość skorzystania z pomocy publicznej w formie zwolnień z podatku dochodowego (do 70%); dostęp do wielu terenowych urzędów administracji państwowej i samorządowej; atrakcyjne położenie geograficzne w sąsiedztwie granicy z Ukrainą i Słowacją; 80 Inwestorzy zagraniczni 211

niskie koszty pracy i wysoka stopa bezrobocia; dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna; ulokowanie niedaleko międzynarodowego portu lotniczego; możliwość współpracy z innymi firmami prowadzącymi działalność na terenach poszczególnych Parków. Biorąc pod uwagę powyższe informacje, podobnie jak w przypadku eksportu, można stwierdzić, że Podkarpackie dysponuje dość dużym wachlarzem instrumentów mogących przyczyniać się do wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej. Inną kwestią jest sposób skoordynowania tych działań, tak aby były one jak najbardziej efektywne. Jest to kwestia trudniejsza niż w przypadku eksportu, ponieważ potrzeby zgłaszane przez eksporterów, mogą zostać zaspokojone dzięki instrumentom będącym w dyspozycji odpowiednich komórek i jednostek regionalnych. Nieco inaczej jest w przypadku inwestorów: Chcąc zwiększyć atrakcyjność inwestycyjną PW, a tym samym skuteczność działań promocyjnych, niewątpliwie należałoby przede wszystkim rozbudować infrastrukturę w tym drogową, kolejową oraz zwiększyć dostęp do lotnisk, wymienić linie energetyczne napowietrzne. ( ) zmiany te są niezależne od realizacji PPGPW [Program Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej] i patrząc z globalnego punktu widzenia, z pewnością miałyby pozytywny wpływ na przyciągnięcie inwestorów do Polski jako takiej. Wymagają one jednak podjęcia odpowiednich kroków na polu legislacyjnym, a nie programowym. 81 Podobne wnioski co do najpilniejszych potrzeb województwa w kontekście podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej płyną z badań przeprowadzonych na potrzeby niniejszego badania. Poza poprawą infrastruktury transportowej (co było wskazywane najczęściej przez respondentów), padały takie pomysły i propozycje jak: dostosowanie szkolnictwa do potrzeb inwestorów, uczestnictwo w zagranicznych imprezach, na których promować można województwo, wsparcie istniejących oraz dopiero tworzących się klastrów branżowych, intensywniejsze działania promocyjne, rozbudowa infrastruktury B+R, działania skierowane na podnoszenie ogólnej jakości życia co miałoby zapobiec odpływowi młodych ludzi, uruchomienie lotów CARGO, utworzenie jednej spójnej wizji promocji województwa, począwszy od zdefiniowania specjalizacji regionalnych, jego atutów, produktów, przez ustalenie sposobu i jednostek odpowiedzialnych za prowadzenie działań promocyjnych, po zidentyfikowanie odbiorców tych działań, umożliwianie wymiany doświadczeń pomiędzy województwami w zakresie przyciągania inwestorów. 81 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 212

Podsumowując dostępne instrumenty oraz działania skierowane na rozwój eksportu oraz podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej województwa, wyszczególnić należy: W zakresie wspierania eksportu: W zakresie podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej i napływu BIZ: działalność Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów działalność doradczo-szkoleniowa instytucji otoczenia biznesu funkcjonowanie specjalistycznych klastrów branżowych funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych oraz parków technologicznych działalność Centrum Obsługi Inwestora Możliwość współpracy z PAIiIZ możliwość korzystania ze środków unijnych dostępnych w ramach RPO WP 2014-2020 możliwość korzystania ze środków unijnych dostępnych w ramach programów dedykowanych Polsce Wschodniej możliwość współpracy z WPHiI 9. PODSUMOWANIE WRAZ Z ANALIZĄ SWOT Opracowując analizę SWOT oparto się zarówno na danych zastanych (np. Strategia Rozwoju Województwa - Podkarpackie 2020, analizy tematyczne) jak i danych pozyskanych w toku badań terenowych. Wskazując słabe i mocne strony województwa, skoncentrowano się na czynnikach mogących determinować rozwój eksportu oraz wpływać na atrakcyjność inwestycyjną województwa. To samo dotyczy szans oraz zagrożeń zewnętrznych. MOCNE STRONY SŁABE STRONY wyższa od krajowej dynamika wzrostu eksportu w latach 2010-2014 słaba pozycja w województwa w generowaniu krajowej wymiany handlowej z zagranicą pozycja lidera Polski Wschodniej pod względem wartości i udziału eksportu oraz eksportu per capita dodatnie saldo handlu zagranicznego duży udział handlu wewnątrzgałęziowego w niektórych grupach towarowych niższa niż średnia krajowa wartość eksportu per capita relatywnie wysoki udział podmiotów zajmujących się wymianą zagraniczną w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych koncentracja działalności eksportowej w konkretnych obszarach województwa niski indeks konkurencyjności regionalnej wysoki udział w generowaniu krajowego eksportu do USA słaba pozycja BIZ województwa w porównaniu z resztą kraju fakt ulokowania na terenie województwa brak wykorzystania wewnętrznego potencjału 213

inwestycji przez światowych liderów branży lotniczej, oponiarskiej i maszynowej struktura inwestycji zagranicznych wskazująca na atrakcyjność województwa zarówno dla sektorów o niskiej, jak i wysokiej technologii niższe niż w innych regionach kraju koszty pracy funkcjonowanie specjalistycznych klastrów branżowych, w tym wizytówki województwa Doliny Lotniczej koncentracja krajowego przemysłu lotniczego silnie rozwijający się sektor IT/ICT oraz przetwórstwo rolno-spożywcze obszarów wiejskich, rozdrobnione rolnictwo koncentracja czynników innowacyjnych w Rzeszowie i Mielcu peryferyjne położenie województwa niedostateczna i niska jakość sieci komunikacyjnej drogowej i kolejowej (brak obwodnic miast, dróg szybkiego ruchu, autostrady) brak propagowania, promocji i informowania potencjalnych nabywców artykułów rolnospożywczych ze Słowacji i Ukrainy o ofercie handlowej województwa podkarpackiego wysokie nakłady na działalność badawczorozwojową w sektorze przedsiębiorstw niższy poziom rozwoju w gospodarczego województwa w relacji do średniej krajowej duże połacie lasów czynią województwo istotnym dostawcą drewna możliwość zwiększenia niezależności energetycznej województwa podkarpackiego w oparciu o własne zasoby gazu ziemnego oraz istniejący potencjał do wytwarzania energii z alternatywnych, w tym odnawialnych, źródeł energii niski i wewnętrznie zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych podregionów NUTS 3 brak w województwie centrum logistycznodystrybucyjnego o odpowiedniej skali oraz niedostateczny poziom wykorzystania międzynarodowego lotniska w transporcie towarowym funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych, parków przemysłowych i technologicznych duży potencjał rolnictwa ekologicznego dostępność wysoko wyszkolonych kadr zarządzających i technicznych zwłaszcza w przemyśle lotniczym, elektromaszynowym, chemicznym wysoki stan czystości, bogactwo i zróżnicowanie środowiska przyrodniczego, kulturowego, historycznego sprzyjające rozwojowi usług turystycznych brak bezpośredniego połączenia drogowego i kolejowego z Warszawą brak wsparcia dla inwestycji w powiatach przygranicznych woj. podkarpackiego, mających na celu powstanie nowych i nowoczesnych centrów logistycznych pełniących funkcje usługowe dla transportu międzynarodowego oraz dystrybucji towarów na rynki wschodnich i południowych sąsiadów brak przygotowania przedsiębiorstw sektora MSP do prowadzania sprzedaży zagranicznej międzynarodowy port lotniczy przez województwo biegnie najdłuższa linia szerokotorowa w Polsce umożliwiająca rozwijanie współpracy gospodarczej między Polską i Ukrainą stosunkowo szybki wzrost liczby podmiotów gospodarczych podkarpacki fragment autostrady A4 (jeszcze niewybudowanej) jest częścią biegnącej z Europy Zachodniej na Ukrainę trasy, leżącej w Trzecim Transeuropejskim Korytarzu Transportowym SZANSE ZAGROŻENIA 214

możliwość współfinansowania inwestycji infrastrukturalnych ze środków Unii Europejskiej możliwość współfinansowania działań promocyjnych i wspierających eksport w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej możliwość korzystania z innych źródeł finansowania (np. Szwajcarsko-Polski Program Współpracy) popyt na ekologiczne i tradycyjne produkty żywnościowe w Polsce i za granicą oczekiwane zakończenie budowy autostrady A4 przygraniczne położenie województwa potencjalne rynki zbytu na Słowacji i Ukrainie napływ inwestycji zagranicznych do województwa, a wraz z nimi nowych technologii koncentracja polskiego przemysłu lotniczego potencjał B+R podkarpackich uczelni objęcie województwa projektem pn. Sieć Szerokopasmowa Polski Wschodniej silne tradycje rolnicze oraz relatywnie dużych udział terenów wiejskich w województwie możliwość rozwoju zielonej energetyki wzrost zainteresowania lokowaniem inwestycji w istniejących strefach ekonomicznych i parkach technologicznych i przemysłowych rozwój międzynarodowego ruchu turystycznego rosnąca rola portu lotniczego słabe skomunikowanie województwa z resztą kraju spowolnienie inwestycji mających poprawić dostępność komunikacyjną województwa aktualna, niepokojąca sytuacja polityczna na Ukrainie oraz związane z nią ograniczenia dla eksportu odpływ młodych, wykształconych osób do innych województw lub za granicę, w związku z atrakcyjnymi ofertami pracy konkurencyjność ośrodków akademickich (Warszawa, Lublin, Kraków) wysokie koszty dostosowania do wymogów rynków zagranicznych, w tym koszty otrzymania certyfikatów jakości i pozwoleń mała świadomość MSP odnośnie możliwości prowadzenia działań eksportowych oraz możliwości pozyskania niezbędnych informacji niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce marginalizacja regionu związana z delokalizacją centralnych instytucji poza obszar województwa ograniczenia inwestycyjne na obszarach objętych programem Natura 2000 budowa dróg ekspresowych: S74 oraz szlaku transportowego S19 - Via Carpatia Jednym z najczęściej wymienianych w literaturze oraz przez respondentów niniejszego badania, czynnikiem ograniczającym atrakcyjność województwa (zarówno w aspekcie biznesowym, turystycznym, jak i społecznym), jest jego peryferyjne położenie oraz słabe skomunikowanie z resztą kraju. Ten stan rzeczy powinien ulec poprawie dzięki realizacji zaplanowanych inwestycji infrastrukturalnych, tj. budowie podkarpackiego odcinka autostrady A4 oraz dróg ekspresowych S74 i S19. Przez województwo biegnie również najdłuższa linia szerokotorowa w Polsce umożliwiająca rozwijanie współpracy gospodarczej między Polską i Ukrainą. Poprawie dostępności komunikacyjnej województwa, nie tylko z innymi częściami kraju, ale również na obszarze samego województwa, sprzyja możliwość korzystania ze środków unijnych, które mogą zostać przeznaczone m.in. na rozwój infrastruktury drogowej. Do tej pory na terenie województwa, z/realizowanych jest 257 projektów z zakresu transportu (dotyczy funduszy na lata 2007-2014), z których 232 to projekty finansowane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego. Poza RPO, województwo ma możliwość korzystania z Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, w ramach którego zrealizowano do tej pory 11 projektów z zakresu transportu w tym województwie (tyle samo co w lubelskim i podlaskim; w świętokrzyskim zrealizowano 6 takich projektów 215

a w warmińsko-mazurskim 4). Wspomnieć należy również o możliwości korzystania z innych źródeł finansowania, takich jak Szwajcarsko-Polski Program Współpracy. Instrument ten umożliwia przede wszystkim wsparcie w zakresie rozpoczęcia i prowadzenia działalności eksportowej. Wracając jednak do Polski Wschodniej, podkarpackie należy uznać za lidera w tej grupie województw w odniesieniu do wymiany zagranicznej ma największy udział w krajowym eksporcie. Również wartość jego eksportu per capita (a także importu), jest na tle Polski Wschodniej najwyższa (choć niższa niż średnia krajowa). Niestety, biorąc pod uwagę wszystkie województwa, pozycja podkarpackiego nie jest już tak wysoka, choć dynamika wzrostu eksportu w latach 2010-2013 była wyższa niż krajowa, a samo województwo ma duży udział w krajowym eksporcie do USA. Poza tym krajem, ważnymi kierunkami eksportowymi dla województwa podkarpackiego są Niemcy i Ukraina, choć obecna sytuacja polityczna wschodnich sąsiadów może negatywnie wpłynąć na eksport niektórych towarów nie tylko do tego kraju, ale również np. do Rosji. Na ten moment trudno jest przewidzieć skutki zajęcia przez Polskę stanowiska w sprawie ukraińskiej. Mimo to, przygraniczne położenie województwa to nie tylko rynki zbytu w postaci Ukrainy i Słowacji, ale również szansa dla rozwoju turystyki. Atutem województwa jest wysoki stan czystości, bogactwo i zróżnicowanie środowiska przyrodniczego, kulturowego i historycznego. Warunki środowiskowe dają również możliwość zwiększenia niezależności energetycznej województwa podkarpackiego w oparciu o własne zasoby gazu ziemnego oraz istniejący potencjał do wytwarzania energii z alternatywnych, w tym odnawialnych źródeł energii. Poza turystyką, perspektywiczną branżą dla eksportu jest rolnictwo, które pomimo, że uległo negatywnym przekształceniom, to dzięki silnym tradycjom rolniczym podkarpackiego ma szansę na rozwój. Dotyczy to przede wszystkim rolnictwa ekologicznego, czemu sprzyja popyt na ekologiczne i tradycyjne produkty żywnościowe w Polsce i za granicą coraz bardziej przywiązujemy wagę do tego jak się odżywiamy oraz gdzie i w jaki sposób wyprodukowana została żywność, którą kupujemy. Mówiąc o branżach perspektywicznych, nie można nie wspomnieć o branży informatycznej, która dynamicznie rozwija się w województwie oraz branży lotniczej. W podkarpackim nastąpiła koncentracja polskiego przemysłu lotniczego, co miało również wpływ na przyciągnięcie do województwa inwestorów zagranicznych, wraz z którymi następuje napływ nowoczesnych technologii i dalsze budowanie marki Doliny Lotniczej, która stała się swoistą wizytówką województwa na świecie. W województwie lokują swoje inwestycje również liderzy takich branż jak oponiarska (amerykański Goodyear) czy maszynowa (chiński Guangxi Liugong Machinery). O atrakcyjności Podkarpackiego dla inwestorów reprezentujących zarówno sektory wysokiej jak i niskiej technologii, świadczy to, że w województwie zainwestowali, poza wyżej wymienionymi, również takie firmy jak Bauer Fruchtsaft czy R&R Ice Cream Deutschland. Chociaż ogólna atrakcyjność BIZ podkarpackiego, na tle pozostałych województw jest raczej niska, to niewątpliwe tym co może przyciągać inwestorów są niższe koszty pracy, specjalne strefy ekonomiczne i parki przemysłowe. Ich rozwój jest szansą na zwiększenie liczby bezpośrednich inwestycji, a przyczynić się do tego może dostępność wysoko wyszkolonych kadr zarządzających i technicznych zwłaszcza w przemyśle lotniczym, elektromaszynowym i chemicznym. Tutaj jednak pojawia się zagrożenie odpływu młodych, wykształconych osób, związane z atrakcyjnymi ofertami pracy za granicą oraz dużą konkurencją ośrodków akademickich z innych województw. Innymi czynnikami, które mogą negatywnie wpłynąć na pozyskiwanie inwestorów zagranicznych są niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce oraz ograniczenia dla działań inwestycyjnych, wynikające na przykład 216

z obejmowania niektórych obszarów województwa programem Natura 2000. Są to jednak czynniki niezależne od województwa. Podkarpackie wykazuje niższy poziom rozwoju gospodarczego w relacji do średniej krajowej, jest również wewnętrznie zróżnicowane (prawie cała wymiana handlowa z zagranicą, realizowana jest przez podregion rzeszowski oraz tarnobrzeski). Pomimo, że charakteryzuje je stosunkowo szybki wzrost liczby podmiotów gospodarczych oraz relatywnie wysoki udział podmiotów zajmujących się wymianą zagraniczną w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych, to jednak podkarpacki sektor MŚP nie jest przygotowany do prowadzenia sprzedaży zagranicznej (choć należy zaznaczyć, że Podkarpackie charakteryzuje się jednymi z wyższych w Polsce nakładami na działalność badawczorozwojową w sektorze przedsiębiorstw). Biorąc pod uwagę dużo mniejszą aktywność eksportową podmiotów zlokalizowanych w południowej i wschodniej części województwa, warto podjąć próbę intensywniejszej promocji działań wspierających eksport na tych obszarach oraz samych instytucji otoczenia biznesu. Liczba instytucji otoczenia biznesu na terenach uprzemysłowionych jest stosunkowa duża, jednak powinny one w większym stopniu docierać do przedsiębiorców z informacją na temat swoich usług oraz korzyści jakie niesie za sobą podejmowanie działalności eksportowej. O ile duże firmy są w stanie samodzielnie pozyskiwać potrzebne im informacje handlowe, o tyle małe przedsiębiorstwa mają te możliwości dużo mniejsze nie stać ich np. na zakup ekspertyz czy pomoc w poszukiwaniu partnerów biznesowych i rynków zbytu. Dlatego też istotne jest prowadzenie działalności informacyjnej, która uświadamiałaby przedsiębiorców na temat instrumentów wsparcia eksportu, z jakich mogą korzystać. Działania te powinny przebiegać dwutorowo z jednej strony wyżej wspomniana promocja instrumentów przeznaczonych dla eksporterów, z drugiej zaś, promocja województwa poza graniami kraju. Obecnie brakuje propagowania, promocji i informowania potencjalnych nabywców artykułów rolno-spożywczych ze Słowacji i Ukrainy (czyli najbliższych rynków zbytu) o ofercie handlowej województwa podkarpackiego. Przeszkodą dla rozwoju eksportu (ale i dla pozyskiwania inwestorów zagranicznych) jest brak centrum logistyczno-dystrybucyjnego o odpowiedniej skali oraz niedostateczny poziom wykorzystania międzynarodowego lotniska w transporcie towarowym. Takiego zdania byli zarówno respondenci wywiadów pogłębionych jak i przedsiębiorcy uczestniczący w badaniu SSI. Jednak czynnik ten jest również wskazywany w innych opracowaniach tematycznych. 217

10. WNIOSKI I REKOMENDACJE Jak wynika z przeprowadzonej analizy województwo podkarpackie dysponuje szerokim wachlarzem instrumentów wsparcia eksportu oraz obsługi inwestorów, w związku z czym opracowując poniższe rekomendacje skupiono się głównie na działaniach które powinny być kontynuowane i/lub zintensyfikowane. I.p. Wniosek Rekomendacja Rodzaj rekomendacji Adresat 1. W ramach działania 1.4 RPO WP 2007-2013, skierowanego m.in. na wzrost umiędzynarodowienia podkarpackich firm, dofinansowano 182 projekty, z czego ponad połowa związana była z organizacją/ uczestnictwem w targach, wystawach i podobnych imprezach. Z opracowań tematycznych wynika, że dofinansowanie udziału w targach i misjach gospodarczych, jest jedną z pożądanych przez przedsiębiorców form wsparcia. Kontynuacja w kolejnej perspektywie finansowej wsparcia uczestnictwa firm w targach i wystawach, poprzez uwzględnienie w zapisach uszczegółowienia RPO WP 2014-2020 tego typu projektów. Rekomenduje się wyłonienie (w drodze konkursu) przez Samorząd Województwa Operatora Grantu Blokowego (OGB) 82, który wykonywałby zadania na rzecz realizacji celu szczegółowego: Wzrost atrakcyjności inwestycyjnej regionu oraz poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych w ramach RPO WP 2014-2020. Poszczególne działania byłyby realizowane przez OGB samodzielnie lub zlecane odnośnym instytucjom (jednostkom oferującym różnorodny zakres usług i posiadającym różnorodne kompetencje) operacyjna Samorząd Województwa 2. W ramach działania 1.4 RPO WP 2007-2013, skierowanego m.in. na wzrost pozyskiwanie od beneficjentów informacji zwrotnej na temat źródła wiedzy dot. możliwości pozyskania operacyjna Samorząd Województwa 82 Odpowiednik Instytucji Pośredniczącej II stopnia, czyli wdrażającej. Operatorem Grantu Blokowego powinna być instytucja z potencjałem osobowym i merytorycznym (z odpowiednim doświadczeniem), np. podmiot prywatny działający na polu międzynarodowym. 218

umiędzynarodowienia podkarpackich firm, dofinansowano 182 projekty, z czego ok. 1/3 została zrealizowana na terenie powiatu rzeszowskiego oraz m. Rzeszów. Warto zidentyfikować przyczyny takiego rozkładu przestrzennego projektów. dofinansowania w ramach RPO, celem zidentyfikowania najskuteczniejszych kanałów dotarcia z informacją do przedsiębiorców i zaprojektowania działań promocyjnych, identyfikacja barier uniemożliwiających/utrudniających przedsiębiorcom ubieganie się o środki unijne (np. poprzez ewaluację lub mniej kosztowne proste badanie ankietowe), określenie potencjału absorpcyjnego przedsiębiorstw zlokalizowanych poza powiatem rzeszowskim oraz m. Rzeszów (np. poprzez ewaluację lub mniej kosztowne proste badanie ankietowe) Istotne jest, aby przed podjęciem ewentualnej decyzji o rozszerzeniu (a zatem i przeznaczeniu większych środków finansowych) działań informacyjnych, wyposażyć się w wiedzę na temat tego jakim potencjałem i wiedzą dysponują potencjalni beneficjenci zlokalizowani na obszarach wykazujących się mniejszą aktywnością w realizacji projektów (Czy mają wiedzę na temat możliwości ubiegania się o środki w ramach RPO? Jeśli tak, to skąd pozyskali informacje? Czy wiedzą jak ubiegać się o dofinansowanie? Jeśli tak, to dlaczego nie aplikują? Co stanowi utrudnienie? Co zachęciłoby ich do ubiegania się o środki?). 3. Handel zagraniczny jest skoncentrowany w dwóch podregionach: rzeszowskim i tarnobrzeskim. Obszary te generują najwyższe wartości importu i eksportu, skupiają potencjał innowacyjny i rozwojowy województwa. Docieranie z informacją na temat działalności IOB, oferowanych form wsparcia eksportu (zarówno finansowych, jak i doradczych) do przedsiębiorstw, szczególnie MŚP, które często nie są w stanie samodzielnie pozyskiwać niezbędnych informacji np. poprzez: podejmowanie działań informacyjno-promocyjnych skierowanych do przedsiębiorców działających na obszarach podregionów w mniejszym stopniu uczestniczących w operacyjna Instytucje otoczenia biznesu Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów 219

eksporcie województwa tj. przemyskim i krośnieńskim (np. reklamy w prasie lokalnej, organizacja spotkań na miejscu), promowanie wśród przedsiębiorców dobrych praktyk z zakresu prowadzenia działalności eksportowej (np. w formie dystrybucji bezpłatnych broszur informacyjnych opisujących przykłady firm z branży, które odniosły sukces na zagranicznych rynkach). Rekomendacja ta jest częściowo powiązana z rekomendacją nr 2, w zakresie identyfikacji najbardziej skutecznych kanałów dotarcia z informacją do przedsiębiorcy, ponieważ to dobór odpowiedniej formy przekazu jest kluczowy dla sukcesu działań promocyjnoinformacyjnych (zarówno w odniesieniu do promocji RPO WP, jak i działalności IOB). Aktywizowanie przedsiębiorców do uczestnictwa w imprezach i targach, na których będą mogli zaprezentować siebie i swoje produkty oraz nawiązać kontakty handlowe. Odbywać się to może np. poprzez promocję możliwości dofinansowania udziału w targach, opracowanie i dystrybucję katalogu dobrych praktyk. 4. Intensywna promocja możliwości pozyskania środków unijnych na rozwój przedsiębiorczości, w tym na rozpoczęcie działalności eksportowej. Po raz kolejny warto podkreślić wagę promocji zamieszczanie informacji o planowanych targach, wystawach czy też możliwości uzyskania dofinansowania na udział w tego typu wydarzeniu np. na stronie internetowej instytucji organizującej imprezę lub udzielającej dofinansowania, może okazać się niewystarczające w przypadku gdy świadomość adresatów tej informacji na temat operacyjna Samorząd Województwa Instytucje otoczenia biznesu 220

istnienia owej instytucji, jest na stosukowo niskim poziomie. Inicjowanie tworzenia i wsparcie instytucji otoczenia biznesu w powiatach oddalonych od stolicy województwa. 5. W pierwszej kolejności należy jednak sprawdzić, jakie jest rzeczywiste zapotrzebowanie na usługi tego typu instytucji, wśród przedsiębiorców działających w tych powiatach. Umożliwić to może proste badanie ankietowe przeprowadzone przez doświadczoną agencję badań rynku na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców. Badanie takie może zostać zlecone w drodze przetargu lub zapytania ofertowego przez samorząd województwa lub instytucję otoczenia biznesu taką jak RARR. operacyjna Samorząd Województwa lub Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego 6. Podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej wschodnich terenów województwa, co spowoduje przyciągnięcie zagranicznych inwestorów a wraz z nimi technologii, innowacji i kapitału, poprzez: poprawę dostępności komunikacyjnej operacyjna Samorząd Województwa Jednostki samorządowe na szczeblu gminy i powiatu wydzielenie i przygotowanie terenów pod inwestycje Dywersyfikacja kierunków eksportu, szczególnie w obliczu obecnej sytuacji politycznej na Ukrainie. Odbywać się ona może poprzez zacieśnienie współpracy z zagranicznymi placówkami Ministra Gospodarki WPHiI. Należałoby pozyskać od nich informacje na temat potencjalnych, nowych rynków zbytu dla produktów wytwarzanych przez podkarpackich przedsiębiorców oraz rozpocząć działania promocyjne, mające z jednej strony promować województwo na nowych rynkach, zaś z drugiej zainteresować nowymi kierunkami i pokazać nowe możliwości podkarpackim eksporterom z danej branży. 7. Przeciętny udział województwa w eksporcie i imporcie, przy czym partnerami handlowymi regionu są państwa UE (głównie Niemcy), Ukraina, USA. operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Instytucje otoczenia biznesu Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego 221

8. Organizacja szkoleń i spotkań informacyjnych dla przedsiębiorców, których celem będzie zaznajomienie ich z możliwościami pozyskania nowych rynków zbytu oraz obowiązującymi w danym kraju regulacjami prawnymi dotyczącymi konkretnej grupy produktów. operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Instytucje otoczenia biznesu 9. 10. Niska międzynarodowa i krajowa oraz wewnątrzregionalna dostępność komunikacyjna województwa, która wskazywana jest w wielu opracowaniach tematycznych jako jedna z najsłabszych strona województwa, wpływająca na ograniczenie możliwości transportu towarów (eksportu) oraz obniżająca atrakcyjność inwestycyjną. Kontynuacja wsparcia ze strony samorządu województwa dla inicjatyw zmierzających do uruchomienia lotów cargo w Porcie Lotniczym Rzeszów-Jasionka. 83 Rozpoczęcie tej współpracy będzie znaczącym wydarzeniem zarówno dla lokalnych eksporterów jak i potencjalnych inwestorów. Poprawa spójności terytorialnej ośrodków słabiej skomunikowanych poprzez realizację projektów transportowych różnego rodzaju np. drogowych, kolejowych, multimodalnych w ramach V osi priorytetowej RPO WP 2014-2020, w tym skorelowanie tych projektów z projektami PO PW 2014-2020 (komplementarność funkcjonalna). operacyjna operacyjna Samorząd Województwa Samorząd Województwa 11. Branże perspektywiczne dla eksportu to m.in. przemysł lotniczy oraz rolnospożywczy. Wsparcie dla rozwoju klastrów w dziedzinach wysokich technologii: Dolina Lotnicza, Odnawialnych Źródeł Energii oraz Klastra Rolno-Spożywczego, poprzez: pozyskiwanie informacji nt. potencjalnych rynków zbytu dla produktów wytwarzanych przez członków klastrów, promocję działalności Klastrów na szczeblu krajowym i regionalnym (w celu zwiększania liczby ich członków, a tym samym budowania potencjału, w tym eksportowego) oraz za granicą. operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Instytucje otoczenia biznesu 83 Przedstawiciele samorządu uczestniczą w rozmowach z przedstawicielami amerykańskiego partnerami, których celem jest uruchomienie od przyszłego roku regularnych lotów cargo do Miami (za: http://www.strefabiznesu.nowiny24.pl/artykul/loty-cargo-z-jasionki-na-floryde-jeszcze-w-tym-roku). 222

12. Działania te mogą odbywać się z pomocą WPHiI, poprzez pozyskiwanie danych kontaktowych potencjalnych odbiorców produktów/usług, do których może być kierowana oferta (np. w postaci przygotowanego portfolio). Istotne mogłoby być zasygnalizowanie przedsiębiorcy zagranicznemu, że dana inicjatywa (klaster) wspierana jest przez władze województwa. Fakt posiadania poparcia ze strony władz samorządowych, postrzegane jest przez partnerów zagranicznych jako atut, który zwiększa prestiż przedsięwzięcia i pomaga w kreowaniu pozytywnego wizerunku. 84 Podjęcie lub/i intensyfikacja działań na rzecz wsparcia branży produkcji i przetwórstwa rolno-spożywczego przez powołane do tego instytucje. Pozyskiwanie środków na tę aktywność m.in. z EFRROW. pośrednia ARiMR ODR-y Grupy producenckie Grupy przetwórców 84 Na podstawie badania zrealizowanego na zlecenie Ministerstwa Gospodarki przez konsorcjum firm: Zachodniopomorska Pracownia Badawcza Marta Rzeczkowska-Owczarek oraz Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o. 223

13. Województwo dysponuje szerokim wachlarzem instrumentów wsparcia eksportu oraz promocji regionu za granicą. Działania prowadzi wiele jednostek oferujących różnorodny zakres usług i posiadających różnorodne kompetencje. Obecnie w województwie podkarpackim funkcję jednostki skupiającej niezbędną wiedzę, zarówno w odniesieniu do świadczenia usług na rzecz eksportera, jak i inwestora zagranicznego, pełni Centrum Obsługi Inwestora i Eksportera 85. Instytucje te jednak działają w ramach ściśle wystandaryzowanych procedur wynikających z dokumentacji projektowej (dotyczy to zarówno zakresu świadczonych usług, jak i sposobu ich realizacji, w tym współpracy z innymi instytucjami). Z przeprowadzonych analiz wynika potrzeba stworzenia nadrzędnej instytucji prowadzącej kompleksową działalność na rzez wsparcia eksportu oraz pozyskiwania inwestorów w regionie, a także koordynującej działalność wspomnianych Rekomenduje się powołanie instytucji, która jednocześnie realizowałby działania na rzecz wspierania eksportu oraz inwestycji zagranicznych w regionie, jak i koordynowałaby działalność pozostałych instytucji działających w przedmiotowym zakresie 86. W jednostce tej swój udział mieliby przedstawiciele różnych instytucji samorządu województwa, agencji rozwoju regionalnego, parków technologicznych Wiązałoby się to z połączeniem potencjału wielu jednostek, które wspólnie mogłyby jeszcze skuteczniej i efektywniej podejmować działania na ww. polach, np. wspólnie realizować projekty unijne. Jednostka ta działałaby w ramach określonych standardów, jednak mogłaby elastycznie podchodzić do przedsiębiorcy, na bieżąco reagować na zmieniające się potrzeby przedsiębiorców i modyfikować lub poszerzać zakres usług. Instytucja ta funkcjonowałby w pewnych obszarach równolegle z COIE, którego specyfika działalności nie przewiduje współpracy z innymi instytucjami poza WPHI, ani też realizację zadań zlecanych przez inne instytucje. W sytuacji, kiedy po zakończeniu okresu trwałości COIE nie byłoby utrzymywane przez Samorząd Województwa, rekomendowana instytucja przejęłaby w zakres działalności COIE (w szerszym zakresie i w elastycznych formach realizacji zadań). Zaleca się, aby instytucja ta tworzyła lub zleciła w ramach konkursu, stworzenie Planu rozwoju eksportu dla regionu, a następnie kompetentnie realizowała ten Plan. operacyjna Samorząd Województwa 85 COIE jest jednostką powstałą w ramach realizacji projektu systemowego Ministra Gospodarki pn. Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów, współfinansowanego ze środków PO IG na lata 2007-2013, w ramach Poddziałania 6.2.1. Aktualnie nie można stwierdzić, czy i na jakiej zasadzie będzie funkcjonowało COIE, po zakończeniu okresu trwałości przypisanego temu projektowi. 86 Zaleca się, aby instytucja ta stworzyła lub zleciła w ramach konkursu, stworzenie Planu rozwoju eksportu dla regionu, a następnie kompetentnie i konsekwentnie go realizowała. 224

pozostałych instytucji. Opis działalności takiej jednostki, działającej na terenie Małopolski, został zamieszczony w aneksie, w ramach case study. 14. Umożliwienie osobom odpowiedzialnym za pozyskiwanie inwestorów, wymiany doświadczeń z przedstawicielami analogicznych komórek, działających w innych województwach. Może odbywać się to poprzez: organizację wizyt na miejscu, organizację cyklicznych spotkań np. w formie konferencji lub paneli dyskusyjnych, stworzenie internetowej platformy wymiany informacji. Zadania te mogą być powierzane podmiotom zewnętrznym, np., w drodze zapytania ofertowego, jednak ich realizacja zależałaby również od chęci współpracy ze strony władz innych województw, lub funkcjonujących tam jednostek odpowiadających za pozyskiwanie inwestorów i kreowanie pozytywnego wizerunku województwa. pośrednia Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego (w zakresie COI) Urząd Marszałkowski (w zakresie COIE) 15. Podejmowanie działań promocyjnych opartych na prezentacji dobrych praktyk i przykładów inwestycji zagranicznych z sukcesem zrealizowanych w województwie w myśl zasady, że inwestor operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów 225

przyciąga inwestora. Oznacza to promowanie województwa za granicą wśród przedsiębiorców działających w konkretnych branżach, z udziałem inwestorów z tej lub pokrewnej branży. Centrum Obsługi Inwestora 16. Identyfikacja atutów województwa, specjalizacji oraz produktów regionalnych (a także ich potencjalnych odbiorców do których skierowane byłyby działania promocyjne), które kreowane byłyby w Polsce i na świecie, jako stricte związane z województwem podkarpackim. Zadania te (identyfikacja oraz stworzenie strategii promocji produktów regionalnych) może zostać zlecona podmiotom zewnętrznym. operacyjna Samorząd Województwa COIE 17. Relatywnie niska atrakcyjność inwestycyjna województwa Realizacja inwestycji infrastrukturalnych na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego z udziałem przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym. Ideą partnerstwa publiczno-prywatnego, jest przekazanie przez administrację samorządową, funkcji o charakterze publicznym podmiotom prywatnym. Może mieć to miejsce w sytuacji gdy kapitał publiczny jest ograniczony, wówczas podmiot prywatny nie tylko finansuje inwestycję, ale również spoczywa na nim ryzyko związane z realizacją przedsięwzięcia. Strona samorządowa z kolei zapewnia zarobkowanie podmiotowi prywatnemu np. poprzez powierzenie mu zarządzania obiektem w kolejnych latach. Szczegółowy zakres obowiązków partnerów, określany jest umową. Wybór podmiotu prywatnego do udziału w partnerstwie, może odbywać się na zasadzie postępowania przetargowego. Przykład takiej inwestycji został zamieszczony w aneksie, w ramach case study. operacyjna Samorząd Województwa lub inna jednostka samorządowa 226

11. ANEKS 11.1. Case study Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. PZL Mielec jest spółką zależną Sikorsky Aircraft Corporation. Obecnie jest największym w Polsce producentem samolotów, rozszerzającym profil produkcji o wytwarzanie struktur lotniczych i produkcję helikopterów. Zatrudnia ponad 2 tys. pracowników. Całość udziałów Polskich Zakładów Lotniczych Sp. z o.o. została zakupiona od Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. przez United Technologies Holdings S. A. (UTH), spółkę United Technologies Corporation (UTC), jednego z największych amerykańskich koncernów zbrojeniowych. Wydarzenie to miało miejsce w dniu 16 marca 2007 r. i rozpoczęło nowy etap w historii mieleckiego przemysłu lotniczego. W ramach koncernu UTC, bezpośrednią współpracę z PZL Mielec podjęła spółka grupy UTC Sikorsky Aircraft Corporation światowy potentat w produkcji śmigłowców, który na całym świecie zatrudnia 17 000 pracowników. Spółka zajmuje się produkcją kabin helikopterów BLACK HAWK dla odbiorców Działalność międzynarodowych i Armii Stanów Zjednoczonych. Dzięki rozbudowie własnego zaplecza badawczo-rozwojowego i poszerzeniu profilu produkcji o montaż śmigłowców S-70i BLACK HAWK, przedsiębiorstwo stało się najbardziej zaawansowanym technicznie producentem w polskim przemyśle lotniczym. Pierwszy lot wyprodukowanego w PZL śmigłowca, miał miejsce 1 lipca 2010 r. Aktualna linia produktów spółki obejmuje, poza wspomnianym wielozadaniowym śmigłowcem S-70i, M28 (dwusilnikowy samolot turbośmigłowy przeznaczony m.in. do wykonywania zadań lokalnego transportu pasażerskiego i cargo), M28B Bryza (wojskowa odmiana M28), M18 Dromader (jednoosobowy samolot stosowany m.in. w agrolotnictwie). Realizacja założonych celów firmy (wśród nich jest osiągnięcie pozycji ogólnoświatowego dostawcy wyrobów do produkcji helikopterów Sikorsky BLACK HAWKE oraz rozwój wyrobów własnej konstrukcji i wprowadzenie ich na kolejne rynki świata), nie byłoby możliwe bez odpowiedniej organizacji i struktury. Stanowią ją m. in. pracownicy, którzy tworzą kulturę produkcyjną. Firma kładzie nacisk na odpowiednie przygotowanie kadry, szkolenia pracowników, zarówno zawodowe, jak i specjalistyczne. M.in. w tym celu, przedsiębiorstwo zrealizowało projekty dofinansowane ze środków Unii Europejskiej, w tym projekt współfinansowany ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki pn. Nowe umiejętności kluczem do podniesienia potencjału 227

adaptacyjnego firmy szkolenia kadry kierowniczej PZL Mielec. Celem projektu było podniesienie konkurencyjności firmy na rynku przemysłu lotniczego poprzez podniesienie i dostosowanie kwalifikacji zawodowych kadry zarządzającej do potrzeb i wymagań branży przemysłu lotniczego. Poza wykwalifikowaną kadrą inżynieryjno-techniczną oraz produkcyjną, firma posiada odpowiednie zdolności techniczne, organizacyjne i produkcyjne do budowy samolotów oraz prowadzenia lotniczych programów rozwojowych. Również w tym zakresie korzysta z możliwości jakie daje wdrażanie unijnych programów operacyjnych. W roku 2009, spółka zawarła umowę o dofinansowanie projektu pn. Wdrożenie innowacyjnej technologii produkcji kabiny śmigłowca, w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Wartość projektu przekraczała 53 mln PLN. Rok później firma zawarła umowę na realizację projektu pn. Utworzenie Centrum Badawczo- Rozwojowego na potrzeby przemysłu lotniczego, który również był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Jego wartość wyniosła ponad 46 mln złotych. W roku 2011 zaś, zawarto umowę na dofinansowanie projektu pn. Opracowanie kompleksowej technologii produkcji i montażu części lotniczych (w ramach tego samego Programu). Znaczenie dla województwa podkarpackiego Tak dynamiczny rozwój spółki nie byłby możliwy bez inwestycji koncernu UTC, który zagwarantowała środki na modernizację zakładu oraz utrzymanie miejsc pracy: Łącznie Sikorsky zainwestował w PZL Mielec prawie 140 milionów dolarów. To były ( ) inwestycje: w infrastrukturę, budynki, maszyny, technologie, IT, komputery, systemy. Kilkanaście milionów wydaliśmy już sami jako PZL Mielec. Te pieniądze z kolei zostały wydane przede wszystkim na szkolenia i podnoszenie kwalifikacji przez pracowników. W przemyśle lotniczym trzeba być na bieżąco z tym co się dzieje, stąd wielkość tej ostatniej kwoty. [fragment wywiadu z prezesem PZL Mielec Januszem Zakręckim, Lotnictwo, 10/2013, wydawnictwo Magnum-x]. Wzrosło również zatrudnienie. W roku 2006 PZL zatrudniało niecałe 1,5 tys. osób, obecnie jest to prawie 2,3 tysiąca. Firma oferuje ścieżki rozwoju kariery zawodowej i wciąż poszukuje utalentowanych, młodych ludzi z pasją. W 2013 r. firma podpisała porozumienie z Politechniką Rzeszowską, dzięki któremu studenci mogą poznać od wewnątrz specyfikę pracy w branży lotniczej i zdobyć umiejętności niezbędne do tego, aby w przyszłości dołączyć do załogi mieleckich zakładów: Z roku na rok stajemy się coraz nowocześniejszą i bardziej zaawansowaną technicznie firmą. Aby się rozwijać, jak wody potrzebujemy młodych, utalentowanych inżynierów. Osobiście zależy mi, aby trafiali do nas przede wszystkim absolwenci z Podkarpacia mówił przy tej okazji prezes spółki. Porozumienie obejmuje roczne, płatne staże w PZL Mielec, jak również uczestnictwo w programie bezpłatnych praktyk wakacyjnych. Uczestnicy zachęcani są również do pisania prac dyplomowych na tematy związane z działalnością firmy, a autorzy najciekawszych dysertacji mają szansę na dodatkowe wyróżnienia, a przede wszystkim staną przed nimi otworem drzwi do kariery w największej firmie lotniczej w Polsce. PZL Mielec nie tylko wspiera studentów, ale również zacieśnia współpracę z kadrą rzeszowskiej Politechniki. Podpisane porozumienie pozwala na włączenie do programu dydaktycznego uczelni tematyki nowoczesnych technologii stosowanych w PZL, a także prowadzenie wspólnych projektów badawczo-wdrożeniowych. 228

Należy również zaznaczyć, że sukces inwestycji nie byłby możliwy, gdyby nie wcześniejsze doświadczenie PZL oraz wysokie kwalifikacje jej pracowników. W fabryce lokowały swoje zamówienia firmy lotnicze takiej jak BAE, Lockheed Martin czy Boeing. Dla dalszego rozwoju potrzebny był partner dysponujący technologią, rynkiem zbytu i zasobami kapitałowymi, Sikorsky był więc bardzo pożądanym partnerem w Mielcu. Jak kilka lat temu przewidział prezes ARP, Paweł Brzezicki, inwestycja Sikorsky była ze względu na wysokie technologie szansą dla polskich firm, zwłaszcza firm znajdujących się w polskiej Dolinie Lotniczej. Dziś wyraźnie widać, że szansa ta została wykorzystana w 100%. W roku 2012 Polskie Zakłady Lotnicze znalazły się wśród zwycięzców prestiżowego rankingu Filary Polskiej Gospodarki 2012, organizowanego przez ogólnopolski dziennik Puls Biznesu. Wyróżnione firmy, charakteryzują się stabilnością i mają znaczący udział w rozwoju regionu, w którym prowadzą działalność. Są ważnymi pracodawcami, wspierającymi i promującymi zatrudnienie, które umożliwiają rozwój przedsiębiorczości, a także angażują się w działania na rzecz rozwoju społeczności lokalnych. Firma Oponiarska Dębica S. A. Historia Firmy Oponiarskiej Dębica Spółka Akcyjna rozpoczyna się w 1937 r. kiedy to rząd polski podjął decyzję o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Prace przy budowie Fabryki Gum Jezdnych w Dębicy rozpoczęły się wiosną 1937 r. Dwa lata później, 30 marca 1939 r. wyprodukowano pierwszą oponę, a fabryka oficjalnie rozpoczęła swoją działalność 4 kwietnia 1939 r. Obecnie jest największym polskim producentem opon do samochodów osobowych i dostawczych. Według danych Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, TC Dębica S.A. jest największym inwestorem i zakładem pracy w Dębicy i w województwie podkarpackim. Zatrudnia blisko 2900 pracowników, współpracując z ponad 300 firmami lokalnymi. Poza produkcją opon do samochodów osobowych i dostawczych, Dębica zajmuje również wiodącą pozycję na rynku opon całostalowych do samochodów ciężarowych, opon do Działalność samochodów terenowych, maszyn i urządzeń rolniczych oraz innych produktów z branży oponiarskiej. Od 1995 r. spółka pozyskała inwestora strategicznego, amerykański koncern The Goodyear Tyre & Rubber Company, który obecnie posiada 81,396% akcji Spółki. Firma produkuje opony takich marek, jak: Dębica, Goodyear, Dunlop, Fulda i Sava. Sprzedaje swoje produkty w 60 krajach na 6 kontynentach, m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji, Hiszpanii, Włoszech, USA i Brazylii. W lutym 2008 r. firmy The Goodyear Tire & Rubber Company oraz PZU ogłosiły, że osiągnięto porozumienie, które znacząco poprawi wartość Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. dla wszystkich jej udziałowców oraz pozwoli na zapewnienie większej przejrzystości inwestorom i umożliwi im większy wkład w działalność Spółki. Porozumienie to było 229

przykładem wyraźnego zaangażowania koncernu w długofalową wartość i stabilność Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. Jak powiedział podczas jednej z konferencji prezes koncernu Goodyear, ( ) inwestycja jest wyrazem zaangażowania w rozwój metodami łączenia produkcji po konkurencyjnych kosztach z zaawansowanymi technologicznie oponami. Wciąż poszerzana oferta nowatorskich produktów wspartych przemyślanymi działaniami marketingowymi oraz niższymi kosztami na całym świecie stwarzają nam doskonałe możliwości rozwoju w przyszłości. [fragment artykułu z portalu miasto.debica.pl]. Zwrócono zatem uwagę na aspekt, który choć z pozoru może wydawać się słabym punktem województwa podkarpackiego to w określonych warunkach staje się atutem, czyli relatywnie niskie koszty pracy. To w połączeniu z silnymi tradycjami oraz wykwalifikowaną kadrą, stwarza duże możliwości rozwoju i daje inwestorowi poczucie dobrze ulokowanych środków. Jak mówił w roku 2007 przewodniczący rady nadzorczej dębickiej spółki, ( ) planowana inwestycja jest kolejnym wyrazem zaufania Goodyeara do Firmy Oponiarskiej oraz jej umiejętności ( ). Firma stara się stwarzać warunki dla dalszego podnoszenia kompetencji pracowników, w tym celu korzysta m.in. z funduszy unijnych. W roku 2009 Grupa Goodyear Polska uzyskała dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Społecznego na realizację projektu pn. Kompetentni pracownicy podstawą sukcesu Grupy Goodyear Polska. Projekt trwał dwa lata i swoim zakresem obejmował 143 sesje szkoleniowe, w tym dla pracowników spółki Dębica. Ta z kolei, rok później otrzymała dofinansowanie w kwocie niemal 2 mln złotych na realizację projektu w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, o nazwie Goodyear dobre lata na rozwój. Projekt zakładał kilkadziesiąt sesji szkoleniowych dla kadry zarządzającej, specjalistów i pracowników produkcyjnych, w tym: szkolenia tradycyjne, e-learningowe, warsztaty oraz gry symulacyjne, które odbywały się głównie w Dębicy i Warszawie. Warto również podkreślić, że w roku 2013 Goodyear Dunlop Tires Europe, otrzymała certyfikat Top Employers, przyznawany co roku przez międzynarodowy Instytut CRF tym firmom, które prowadzą najlepszą politykę personalną (nagroda dotyczyła również zarządzania karą pracującą w Polsce). W konkursie oceniano m.in. świadczenia podstawowe, świadczenia dodatkowe i warunki pracy, rozwój kariery zawodowej. Poza tym, że inwestycja amerykańskiego koncernu w dębicką spółkę pozwoliła na jej dynamiczny Znaczenie dla województwa podkarpackiego rozwój, który umożliwił jej konkurowanie z liderami branży na światowych rynkach, wspomnieć należy również o inwestycjach w ochronę środowiska oraz działaniach prospołecznych, w jakie angażuje się przedsiębiorstwo. Kwota 15 milionów dolarów przeznaczona została na budowę nowoczesnej ciepłowni gazowej, której wydajność zaspokaja potrzeby Firmy i pozwalała do 2004 r. na ogrzewanie czystą ekologicznie energią 1/3 części 50 tys. Dębicy. Pozwoliło to na wyłączenie wielu przestarzałych ciepłowni osiedlowych oraz umożliwiło redukcję emisji gazów, pyłów oraz redukcję odpadów. Na terenie firmy działa też nowoczesna oczyszczalnia ścieków. Zmiany technologiczne umożliwiły redukcję emisji węglowodorów, zmniejszenie zużycia energii oraz poboru wody. Emisja substancji szkodliwych podczas procesów produkcyjnych stała się wielokrotnie mniejsza niż to, co zostało określone w normach. We wrześniu 1999 r. firma otrzymała 230

międzynarodowy Certyfikat ISO 14001, który gwarantuje funkcjonowanie w TC Dębica S.A. systemu zarządzania środowiskowego (jako pierwsza firma oponiarska w Polsce). Ze względu na to, że przedsiębiorstwo jest największym pracodawcą powiatu i jednym z największych pracodawców w województwie, jej kierownictwo czuje się odpowiedzialne za lokalną społeczność w zakresie zapewnienia przyszłości firmy, znajdujących się w niej miejsc pracy oraz rynkowego bezpieczeństwa otoczenia biznesowego. Od wielu lat aktywnie działa społecznie, nie tylko lokalnie, ale także na terenie całego kraju. Wspiera także służby ratownicze miasta, wyposażając Państwową Straż Pożarną w Dębicy, Pogotowie Ratunkowe i Policję w opony. Przeznacza fundusze na stypendia dla uzdolnionej młodzieży, wspiera młodych artystów, współpracuje z dębickimi szkołami podstawowymi, średnimi i gimnazjami. Przykładem jest program Wspierania młodych talentów w latach 2009-2013 spółka ufundowała dla Liceum Ogólnokształcącego im. W. Jagiełły m.in. wyprawę naukową do Europejskiego Laboratorium Fizyki Cząstek Elementarnych. Program miał na celu wspieranie utalentowanej dębickiej młodzieży, a szczególnie uczniów zainteresowanych przedmiotami ścisłymi. Firma oferuje taki program, mając również nadzieję, że przygotowuje i wspiera rozwój swojej przyszłej kadry. Co roku, decyzją Zarządu dębickiej Spółki, tworzony jest tzw. Fundusz Darowizn, którego celem jest finansowanie pomocy społecznej i charytatywnej zwłaszcza w Dębicy. Ważnym wydarzeniem o wymiarze artystycznym, integracyjnym i społecznym jest ogólnopolski Festiwal GOODFEST, który jest swego rodzaju kontynuacją Festynu Dębica-Dębicy, który miał kilkanaście edycji. T.C. Dębica S.A. wspiera takie instytucje jak Zespół Szkół Specjalnych w Dębicy, Dębickie Hospicjum Domowe, podkarpacki oddział Polskiego Związku Niewidomych, czy Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Dębicy. Przekazuje nie tylko środki finansowe, ale stara się również propagować jak najszerszy udział w życiu społecznym osób niepełnosprawnych. Centrum Business Małopolska (CeBiM) Centrum Business in Małopolska (CeBiM) to wyjątkowa w skali Polski inicjatywa, której celem jest usprawnienie obsługi inwestora i eksportera oraz promocja gospodarcza regionu. Jednostkę tworzą: Małopolska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. - jedna z największych tego typu instytucji w Polsce, koncentruje się na zadaniach istotnych dla przeprowadzania pozytywnych zmian w środowisku regionalnym: restrukturyzacji gospodarki, zagospodarowaniu terenów, obsłudze programów europejskich, współpracy z samorządem terytorialnym, obsłudze inwestycji, wsparciu przedsiębiorczości, a także na współpracy międzynarodowej i budowaniu wizerunku Małopolski w Europie i na świecie. Agencja stworzyła własne instrumenty finansowego wsparcia sektora przedsiębiorstw, jest wyspecjalizowaną instytucją partnerską dla samorządu regionalnego i samorządów lokalnych, dla organizacji pozarządowych i reprezentantów różnych grup zawodowych, a także dla partnerów zagranicznych przy podejmowaniu inicjatyw służących rozwojowi regionu Małopolski; 231

Województwo Małopolskie - kreuje kierunki polityki gospodarczej działając na rzecz rozwoju gospodarczego Regionu. Zespół ds. Centrum Business in Małopolska, funkcjonujące w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Małopolskiego działa na rzecz promocji Małopolski poprzez prowadzenie polityki informacyjnej, promującej potencjał ekonomiczny Województwa; Krakowski Park Technologiczny Sp. z o.o. prowadzi działania nakierowane na rozwój przedsiębiorczości, promocję innowacyjności i nowych technologii, tworzenie pozytywnego klimatu wokół biznesu oraz wsparcie dla projektów akademickich; Małopolskie Parki Przemysłowe Sp. z o.o. inicjuje, wspiera oraz promuje rozwój gospodarczy Małopolski. Pozyskuje tereny inwestycyjne, świadczy usługi doradcze, a także tworzy i zarządza strefami inwestycyjnymi oraz parkami przemysłowymi. Centrum Business in Małopolska jest partnerem Polskiej Agencji Informacji Działalność i Inwestycji Zagranicznych i źródłem aktualnych danych o gospodarce regionu, posiada także największą bazę terenów inwestycyjnych w Małopolsce. W zakresie obsługi inwestora, Centrum proponuje m.in. przygotowanie specjalistycznych opracowań dotyczących gospodarki regionalnej, dostęp do bazy ofert nieruchomości inwestycyjnych na terenie Małopolski, pomoc w kontaktach z administracją lokalną, doradztwo w zakresie rekrutacji pracowników, kontaktu ze szkołami wyższymi, procedur prawnych i administracyjnych. Jednostka wspiera także lokalnych przedsiębiorców w zaistnieniu na rynku zagranicznym, którym oferuje np. umieszczenie informacji o ofercie firmy w katalogach dystrybuowanych na zagranicznych wystawach, targach branżowych i wydarzeniach biznesowych, pomoc w nawiązaniu kontaktów z odbiorcami zagranicznymi oraz udział w misjach gospodarczych i spotkaniach biznesowych. Istotnym elementem działalności Centrum jest realizacja projektów współfinansowanych ze środków Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych projektów jest kreowanie pozytywnego wizerunku województwa małopolskiego na świecie. Najnowszy (już szósty) projekt realizowany w ramach struktur Centrum nosi nazwę Business in Małopolska Partnership Network. Projekt, realizowany przez Małopolską Agencję Rozwoju Regionalnego i Województwo Małopolskie otrzymał dofinansowanie, w wysokości blisko 1,3 mln zł z Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (Działanie 8.2 Budowanie pozycji Małopolski w europejskich sieciach współpracy ), a realizacja potrwa do połowy 2015 r. Jego celem jest wzmocnienie marki i pozycji Małopolski na Wschodzie, co ma odbyć się poprzez otwarcie przedstawicielstw Małopolski na Ukrainie, w Obwodzie Lwowskim, we współpracy z Lwowską Izbą Przemysłowo Handlową, w rosyjskim Obwodzie Kaliningradzkim, we współpra cy z Fundacją Wiedzy i Technologii dla małych i średnich przedsiębiorstw Victoria oraz przy łotewskiej Bałtyckiej Akademii Międzynarodowej. Umożliwi to kojarzenie partnerów biznesowych, a także wzmocni promocję gospodarczego potencjału Małopolski. Projekt ten zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ dzięki niemu, województwo ma szansę stać się pierwszym polskim regionem posiadającym zagraniczną sieć instytucji działających m.in. na rzecz wsparcia małopolskiego eksportu i internacjonalizacji przedsiębiorstw. 232

Wcześniej zrealizowanymi, ale nie mniej istotnymi, są projekty skierowane na promocję określonych branż. W drugiej połowie roku MARR (lider projektu), Województwo Małopolskie oraz Krakowski Park Technologiczny, rozpoczęły projekt Business in Małopolska. Grow with us!, również współfinansowany ze środków MRPO (wartość dofinansowania wyniosła 2,3 mln złotych). Celem była promocja wybranych obszarów gospodarki pod tym kątem wzmocnienia wizerunku Małopolski w międzynarodowym środowisku. Skoncentrowano się na branży biotechnologii, nowoczesnych technologii oraz usług wspólnych. Projekt skierowany był do środowisk biznesowych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, Azji, Europie oraz na Bliskim Wschodzie. Działania projektowe zakładały m.in. uczestnictwo w międzynarodowych konferencjach i targach związanych z nowoczesnymi technologiami i z branżą outsourcingową oraz na organizacji własnych eventów promujących potencjał Małopolski. Innymi projektami skoncentrowanymi na kreowaniu wizerunku Małopolski jako miejsca przyjaznego inwestorom były Business in Małopolska. Inwestycja w Przyszłość (realizowany od stycznia 2011 r., skierowany do odbiorców decydujących o inwestycjach w najważniejszych sektorach gospodarki Małopolski czyli w branży IT, centrów usług wspólnych, centrów transferu wiedzy i technologii, B+R, biotechnologicznej, a także do małopolskich firm poszukujących najatrakcyjniejszych rynków zbytu dla swoich towarów i usług) oraz Invest in Małopolska, realizowany w latach 2008-2010. Projektem skierowanym stricte na rozwój eksportu był projekt pn. Promocja Małopolskiej Oferty Eksportowej na arenie międzynarodowej, realizowany w latach 2009-2010. Celem było stworzenie rozpoznawalnej na świecie gospodarczej marki regionu poprzez wypromowanie małopolskiej oferty eksportowej oraz zbudowanie systemu monitorowania i wspierania działań eksportowych. Oferta przeznaczona była dla zagranicznych przedsiębiorstw zainteresowanych nawiązaniem trwałej współpracy z firmami z Małopolski. Zostały nawiązane kontakty pomiędzy eksporterami z Małopolski, a kontrahentami z rynków zagranicznych. Dobra praktyka i możliwość jej wdrożenia w województwie podkarpackim Dobra praktyka związana z Centrum Business Małopolska wiąże się z powstaniem jednostki, w ramach której skumulowała się wiedza i doświadczenie niezbędne zarówno do obsługi inwestora zagranicznego jak i lokalnego eksportera. Stało się to możliwe dzięki współpracy pomiędzy instytucją rozwoju regionalnego (MARR), samorządu regionalnego oraz instytucji wspierających inwestycje zagraniczne, które wspólnie są w stanie skutecznie budować wizerunek polskich firm za granicą, promować małopolski biznes, pomagać małopolskim przedsiębiorcom zaistnieć na rynkach zagranicznych. CeBiM oferuje zintegrowany system obsługi inwestora zgodnie z ideą one-stop-shop, która zakłada świadczenie usługi w taki sposób, aby klient (w tym przypadku inwestor lub małopolski przedsiębiorca) mógł załatwić wszystko w jednym miejscu, oszczędzając swój czas, a tym samym nabierać przekonania, że województwo małopolskie jest przygotowane do świadczenia profesjonalnej i kompleksowej obsługi. Dzięki swojemu potencjałowi (będącemu pochodną podjętej ścisłej współpracy), Centrum oferuje również m.in. największą w regionie bazę nieruchomości inwestycyjnych, wsparcie eksporterów z regionu w oparciu o środki własne oraz fundusze UE, wspólny udział w projektach finansowanych ze środków UE oraz wsparcie dla projektów Partnerstwa Publiczno Prywatnego. Bardzo ważną kwestią jest zdolność pozyskiwania funduszy unijnych oraz sprawnej realizacji projektów. 233