RECENZENT Prof. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Fot. Jacenty Urbaniak OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCIN Jacenty Urbaniak Jerzy Walocha Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną. Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3583-2 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Pamięci Profesora dr. hab. med. Andrzeja Skawiny
SPIS TREŚCI Wprowadzenie do anatomii układu nerwowego... 9 Rozwój ośrodkowego układu nerwowego... 23 Ośrodkowy układ nerwowy uwagi ogólne... 29 Rdzeń kręgowy... 31 Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego... 34 Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego... 34 Unaczynienie rdzenia kręgowego... 39 Zestawienie dróg nerwowych rdzenia kręgowego... 44 Opony mózgowia... 47 Opona miękka mózgowia... 47 Opona pajęcza mózgowia... 47 Opona twarda... 47 Wypustki (fałdy) opony twardej... 48 Zatoki żylne opony twardej... 49 Górny zespół zatok... 49 Dolny zespół zatok... 50 Unaczynienie opony twardej... 51 Unerwienie opony twardej... 52 Unaczynienie mózgowia... 53 Krążenie oboczne oraz anatomiczne podstawy krążenia obocznego... 57 Zestawienie unaczynienia poszczególnych części mózgowia... 60 Odpływ krwi żylnej z mózgowia... 64 Pień mózgu... 67 Budowa zewnętrzna pnia mózgu... 69 Rdzeń przedłużony... 69 Most... 72 Śródmózgowie... 73 Budowa wewnętrzna pnia mózgu... 74 Móżdżek... 80 Budowa wewnętrzna móżdżku... 81 Podział filogenetyczny móżdżku... 82 Połączenia móżdżku... 83 Czynności móżdżku... 84 Komora IV... 85 Śródmózgowie... 86 Pokrywa śródmózgowia... 87 Nakrywka śródmózgowia... 88 Odnoga mózgu... 91 Międzymózgowie... 96 Podwzgórze... 97 Wzgórze... 99 Zawzgórze... 102 Nadwzgórze... 103 Niskowzgórze... 104
8 Komora III... 106 Twór siatkowaty... 108 Miejsca wyjścia nerwów czaszkowych z mózgowia... 111 Schemat lokalizacji jąder nerwów czaszkowych... 112 Kresomózgowie... 114 Płat wyspowy wyspa... 118 Płat czołowy... 119 Płat ciemieniowy... 119 Płat skroniowy... 120 Płat potyliczny... 123 Ośrodki kory mózgowej. Pola Brodmanna... 124 Lokalizacja czynnościowa w korze mózgu... 125 Istota szara kresomózgowia jądra podstawne... 127 Istota biała półkul mózgu... 129 Torebka wewnętrzna... 130 Droga wzrokowa... 132 Droga słuchowa... 135 Drogi projekcyjne ośrodkowego układu nerwowego drogi zstępujące... 138 Drogi piramidowe... 138 Układ pozapiramidowy... 142 Drogi wstępujące (czuciowe)... 144 Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa... 144 Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa... 146 Droga jądrowo-wzgórzowo-korowa... 148 Drogi czucia głębokiego (proprioceptywnego) nieświadomego. Drogi rdzeniowo- -móżdżkowe... 150 Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia... 150 Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna... 150 Pęczki podłużne... 152 Pęczek podłużny grzbietowy... 152 Pęczek podłużny przyśrodkowy... 152 Komora boczna... 153 Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego (Przestrzenie płynowe)... 155 Drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego... 158 Układ limbiczny (Broca 1878)... 159 Droga węchowa... 163 Droga równowagi... 165 Droga smakowa... 167 Układ nerwowy autonomiczny... 168 Ośrodki autonomicznego układu nerwowego... 168 Ośrodki układu autonomicznego w rdzeniu kręgowym... 168 Układ współczulny... 169 Układ przywspółczulny... 171 Piśmiennictwo... 173 Spis rycin... 175
WPROWADZENIE DO ANATOMII UKŁADU NERWOWEGO Układ nerwowy jest najważniejszym układem integrującym funkcjonowanie tkanek i narządów człowieka. Jego złożona budowa warunkuje różne pod względem rodzaju podziały. Stąd też dla pełniejszego zrozumienia zagadnienia istnieje potrzeba całościowego spojrzenia na problem, zarówno od strony anatomii, fizjologii, jak i histologii. W podziale anatomicznym (topograficznym) układ nerwowy dzielimy na: układ nerwowy ośrodkowy (centralny); układ nerwowy obwodowy. W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą struktury zawarte w jamie czaszki (mózgowie) oraz w kanale kręgowym (rdzeń kręgowy). W mózgowiu wyróżniamy mózg, pień mózgu i móżdżek. Mózg zbudowany jest z kresomózgowia parzystego (półkul mózgowych) i kresomózgowia nieparzystego. W pniu mózgu wyróżniamy: rdzeń przedłużony; most; śródmózgowie; międzymózgowie (które czynnościowo należy do pnia mózgu, a rozwojowo do mózgu). Obwodowy układ nerwowy zbudowany jest z nerwów czaszkowych (12 par) (i związanych z nimi zwojów) oraz nerwów rdzeniowych (31 par) i struktur z nimi związanych: korzeni przednich i tylnych nerwów rdzeniowych; gałęzi nerwów rdzeniowych; splotów nerwowych (w tym: splotów nerwów rdzeniowych); nerwów obwodowych; zwojów. Podział czynnościowy układu nerwowego polega na wydzieleniu dwóch odrębnych części, które sprawują kontrolę nad mięśniami szkieletowymi i są odpowiedzialne za doprowadzanie bodźców czuciowych z ekstero- i proprioreceptorów (układ nerwowy somatyczny) oraz kontrolę mięśniówki gładkiej (także mięsień sercowy) i wydzielanie gruczołów, a także doprowadzanie bodźców czuciowych z interoreceptorów (układ nerwowy autonomiczny, inaczej wegetatywny). Układ nerwowy somatyczny przynajmniej częściowo podlega naszej woli, podczas gdy układ autonomiczny pracuje w zasadzie niezależnie. W układzie autonomicznym wyróżnia się dwie części, zwykle o przeciwstawnym działaniu (na zasadzie bata i lejców ): część współczulną (sympatyczną) i przywspółczulną (parasympatyczną).
10 Układ somatyczny ma dwie części (dwa układy): czuciową; ruchową. Układ czuciowy zapewnia organizmowi stały dopływ informacji ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. W układzie czuciowym wyróżnia się: receptory; włókna (drogi) czuciowe; ośrodki czuciowe: a) korowe (między innymi korowy ośrodek czucia pole 3,1,2 wg Brodmanna); b) podkorowe (wzgórze); c) jądra czuciowe (w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym). Układ ruchowy obejmuje: 1) narząd ruchu: czynny mięśnie bierny kości i ich połączenia 2) neuron ruchowy obwodowy, czyli dolny neuron ruchowy komórki ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego i komórki jąder ruchowych nerwów czaszkowych wraz z ich neurytami, które biegną w strukturach obwodowego układu nerwowego do efektorów; 3) neuron ruchowy ośrodkowy, czyli górny neuron ruchowy komórki ruchowe pól ruchowych kory mózgu wraz z ich neurytami, które tworzą drogę piramidową (droga korowo-rdzeniowa i droga korowo-jądrowa); 4) układ pozapiramidowy; 5) móżdżek; 6) twór siatkowaty; 7) ośrodki kojarzeniowe (scalające, asocjacyjne). Podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron). Jest ona zbudowana z ciała komórki (perikarionu) i wypustek, wśród których wyróżnia się wypustki prowadzące impuls do ciała komórki (dendryty) oraz wypustkę prowadzącą impuls od ciała komórki (neuryt, akson, włókno osiowe). Ogólnie wypustki określa się mianem włókien nerwowych. Istotny jest fakt, że przewodnictwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe. Wyróżniamy komórki nerwowe pseudojednobiegunowe, dwubiegunowe (np. w siatkówce lub okolicy węchowej jamy nosowej) i wielobiegunowe. Bardzo rzadko u kręgowców występują neurony jednobiegunowe, które mogą posiadać tylko dendryt lub tylko neuryt.
PIŚMIENNICTWO 1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998. 2. Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa 1989. 3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko- -polsko-angielski. PZWL, Warszawa 1997. 4. Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 1999. 5. Bidziński J.: Neurochirurgia. PZWL, Warszawa 1988. 6. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. IV. Układ nerwowy ośrodkowy. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1993. 7. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1989. 8. Duus P.: Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa 1989. 9. Fix J.D.: Neuroanatomy. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1995. 10. Fix J.D., Dudek R.W.: Embryology. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1994. 11. Gołąb B.K.: Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1990. 12. Jakimowicz W.: Neurologia kliniczna w zarysie. PZWL, Warszawa 1987. 13. Lippert H.: Anatomia. T. 1 i 2. Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998. 14. Łasiński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1993. 15. Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embryology. W.B. Saunders Company. Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokio 1998. 16. Mumenthaler M., Mattle H.: Neurologia. Urban & Partner, Wrocław 2001. 17. Narkiewicz O., Moryś J.: Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001. 18. Sadler T.W.: Medical embryology. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1990. 19. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1988. 20. Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Wydawnictwo Literackie, Lublin 2000. 21. Walecki J. (red.): Neuroradiologia. Upowszechnianie Nauki Oświata UN-O, Warszawa 2000. 22. Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT. Georg Thieme Verlag. Germany, 1998. 23. Williams P.L., Warwick R., Dyson M., Bannister L.W.: Gray s Anatomy. 27th edition. Churchill Livingstone. Edinburgh, London, Melbourne and New York 1989. 24. Woźniak W.: Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2001.
SPIS RYCIN strona Ryc. 1. Typy komórek nerwowych: A jednobiegunowa, B pseudojednobiegunowa, C dwubiegunowa, D wielobiegunowa... 11 Ryc. 2. Schemat synapsy chemicznej: A część presynaptyczna, B część postsynaptyczna, C szczelina synaptyczna, M mitochondria, PM pęcherzyki z neuromediatorem... 12 Ryc. 3. Schemat łuku odruchowego: A receptor w mięśniu szkieletowym, B dendryt komórki zwoju rdzeniowego (międzykręgowego), C zwój rdzeniowy (międzykręgowy), D neuryt zwoju, E neuron pośredniczący, F alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, G płytka neuromotoryczna... 14 Ryc. 4. Zasadnicze różnice w przekazie impulsu nerwowego w układzie autonomicznym i somatycznym: A włókno przedzwojowe, B włókno pozazwojowe, C zwój rdzeniowy (międzykręgowy), D alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, M mięsień szkieletowy, N naczynie krwionośne... 16 Ryc. 5. Schemat przebiegu włókien nerwowych w obwodowym układzie nerwowym: linią ciągłą włókna ruchowe i włókna czuciowe, linią kreskowaną włókna autonomiczne (sympatyczne) przedzwojowe, linią z kresek i kropek włókna autonomiczne (sympatyczne) pozazwojowe. A zwój rdzeniowy (międzykręgowy), B alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, C zwój przykręgowy (zwój pnia współczulnego), D zwój przedkręgowy, E nerw trzewny... 18 Ryc. 6. Schemat rozmieszczenia jąder autonomicznych w rdzeniu kręgowym: ISPB istota szara pośrednia boczna (zawierająca zarówno jądro pośrednio-boczne, jak i jądro pośrednio-przyśrodkowe). A jądro pośrednio-boczne, B jądro pośrednio- -przyśrodkowe... 20 Ryc. 7. Schemat podziału pierwotnych pęcherzyków mózgowych... 27 Ryc. 8. Przekrój poziomy przez rdzeń kręgowy... 36 Ryc. 9. Strefy Rexeda... 38 Ryc. 10. Wzajemny stosunek rdzenia kręgowego i kręgosłupa... 40 Ryc. 11. Tętnice rdzeniowe w górnym odcinku części szyjnej rdzenia kręgowego... 42 Ryc. 12. Unaczynienie tętnicze odcinka piersiowego rdzenia kręgowego... 43 Ryc. 13. Rozmieszczenie najważniejszych dróg wstępujących i zstępujących na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego... 46 Ryc. 14. Zaopatrzenie tętnicze mózgowia na przekroju czołowym... 56 Ryc. 15. Koło tętnicze mózgu (Willisa)... 58 Ryc. 16. Unaczynienie korowe kresomózgowia: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa... 63 Ryc. 17. Koło żylne mózgu... 66 Ryc. 18. Pień mózgu powierzchnia brzuszna... 67 Ryc. 19. Pień mózgu powierzchnia grzbietowa... 71 Ryc. 20. Móżdżek (widok od góry)... 81 Ryc. 21. Śródmózgowie przekrój czołowy... 86 Ryc. 22. Sklepienie... 115
176 Ryc. 23. Najważniejsze zakręty kresomózgowia: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa, C powierzchnia podstawna... 116 Ryc. 24. Bruzdy kresomózgowia: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa, C powierzchnia podstawna... 122 Ryc. 25. Najważniejsze ośrodki korowe: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa... 126 Ryc. 26. Przekrój przez wyspę jądra podstawne... 127 Ryc. 27. Droga wzrokowa... 133 Ryc. 28. Droga słuchowa... 136 Ryc. 29. Droga korowo-rdzeniowa... 140 Ryc. 30. Droga korowo-jądrowa (korowo-opuszkowa) na przykładzie jądra ruchowego nerwu twarzowego... 141 Ryc. 31. Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa... 146 Ryc. 32. Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa... 147 Ryc. 33. Drogi rdzeniowo-móżdżkowe... 151 Ryc. 34. Schemat połączeń komór mózgu: A widok z boku, B widok z góry... 156 Ryc. 35. Układ limbiczny połączenia... 161 Ryc. 36. Droga równowagi... 166 Ryc. 37. Schemat układu współczulnego... 170 Ryc. 38. Schemat układu przywspółczulnego... 171
REDAKTOR Dorota Węgierska KOREKTA Barbara Rydzewska SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83