Jerzy Kubasik Instytut Elektroniki i Telekomunikacji Politechnika Poznańska, Poznań Ewolucja taryf telefonicznych TP S.A. w latach 1992-99 W referacie oceniono ewolucję taryf telefonicznych TP S.A. w latach 1992-99. Przedstawiono strukturę i poziom obecnych taryf. Porównano opłaty za podstawowe usługi telefoniczne świadczone w publicznej komutowanej sieci telefonicznej stosowane przez głównych operatorów krajach UE biorąc pod uwagę poszczególne elementy taryf oraz ich parametry strukturalne. Wykazano, że taryfy TP S.A. w dalszym ciągu wykazują niezrównoważenie a ich struktura jest daleka od nowoczesnych taryf stosowanych w innych krajach. Oceniono wpływ stosowania przez TP S.A. niezrównoważonych taryf na konkurencyjny rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce. 1. Wstęp Struktura taryf telefonicznych obowiązujących obecnie w Polsce, mimo znaczących reform, stanowi w dalszym ciągu spuściznę kilku dziesięcioleci gospodarki centralnie planowanej. Ceny były ustalane przez organa państwowe zgodnie z określonymi celami socjalnymi i politycznymi, w szczególności opłaty abonamentowe i opłaty za połączenia miejscowe były sztucznie utrzymywane na niskim poziomie. Nie dokładano starań, aby powiązać taryfy telekomunikacyjne z popytem, jako że ten znacznie przewyższał podaż. Sytuacja uległa zmianie po uchwaleniu w roku 1990 ustawy o łączności. Obecnie każdy operator telekomunikacyjny ma pełną swobodę w ustalaniu swoich taryf z zastrzeżeniem, że Minister Łączności może określać ceny maksymalne za usługi powszechne i ma prawo do zatwierdzania taryf na usługi międzynarodowe. Telekomunikacja Polska S.A. zajmuje dominującą pozycję na polskim rynku usług telekomunikacyjnych. Wynika to nie tylko z faktu, że ma ponad 9 milionów abonentów telefonicznych, przy liczbie rzędu kilkuset tysięcy u innych operatorów, ale także z zakresu oferowanych usług, których znaczna część świadczona jest w warunkach prawnego lub faktycznego monopolu. TP S.A. mając zapewniony prawny monopol w zakresie telefonicznych połączeń międzynarodowych, faktyczny monopol dla usług międzymiastowych i działając jako podmiot dominujący na rynku usług wewnątrzstrefowych jest faktycznie regulatorem taryf na tym rynku. Operatorzy lokalni funkcjonujący w obecności dominującego podmiotu, mają ograniczone możliwości w kształtowaniu swoich taryf. Struktura taryf stosowanych przez TP S.A. jest niezrównoważona. TP S.A. oferuje usługi lokalne po zaniżonych cenach, które prawdopodobnie nie pokrywają kosztów świadczenia tych usług i nie zapewniają godziwego zysku. Powoduje to, że nowi operatorzy zmuszeni są do stosowania podobnie zaniżonych cen na usługi lokalne. TP S.A. działając na różnych płaszczyznach sieci telekomunikacyjnej i w różnych segmentach rynku ma sposobność do skrośnego subsydiowania niektórych usług. Dotyczy to w szczególności pokrywania deficytu, jaki powstaje na skutek świadczenia Prace dotyczące taryf telekomunikacyjnych są realizowane przez autora w ramach badań prowadzonych w Instytucie Elektroniki i Telekomunikacji Politechniki Poznańskiej finansowanych z tematu badawczego TB-44-588/99-DS. Referat ten stanowi skróconą wersję sprawozdania z etapu pracy zakończonego jesienią 1999 roku.
usług lokalnych po zaniżonych cenach, przez wysokie przychody uzyskiwane z usług międzymiastowych oferowanych w warunkach braku konkurencji po cenach nadmiernie wygórowanych. 2. Ewolucja taryf telefonicznych TP S.A. (1992-98) Polityka taryfowa w polskiej telekomunikacji nie była przedmiotem badań naukowych praktycznie do początku lat dziewięćdziesiątych. Pierwszym poważniejszym opracowaniem na ten temat był raport OECD [1] z 1991 r. Zawierał on diagnozę dotyczącą struktury i wysokości polskich taryf telefonicznych oraz propozycje reform. Wkrótce po powstaniu Telekomunikacji Polskiej S.A., zostały sformułowane pierwsze założenia polityki taryfowej firmy, w dużej mierze oparte na wspomnianym raporcie OECD. Niestety, większość proponowanych zmian nie została zrealizowana lub zrealizowana ze znacznym opóźnieniem. W latach 1992-98 kolejne zarządy TP S.A. wydały kilkadziesiąt decyzji dotyczących zmian cen. Najważniejsze z nich, mające istotny wpływ na strukturę taryfy, zostały przedstawione w Tab. 1. Na Rys. 1-4 przedstawiono realne zmiany cen usług oferowanych przez PPTiT oraz TP S.A. w latach 1988-1999 (w cenach stałych z grudnia 1998 r.). 2.1. Opłaty stałe Opłaty stałe ulegały niewielkim zmianom. Nie zrealizowano postulatu znaczącego podniesienia wysokości abonamentu jako elementu równoważenia taryf. Opłata instalacyjna wzrosła tylko jeden raz o 60% przy inflacji szacowanej na około 360%. Realna wartość opłaty instalacyjnej była w końcu 1998 r. prawie czterokrotnie niższa niż w połowie roku 1990 i 2,5 razy niższa niż na początku istnienia TP S.A. Bezwzględna wysokość abonamentu uległa czterem zmianom łącznie o 267%. Podwyżki miały miejsce w na początku istnienia TP S.A. i wyprzedzały poziom inflacji. Wzrost ten mógł być jednym z elementów zalecanej restrukturyzacji struktury taryf. Brak innych ruchów cen w tym okresie oraz zaniechanie kolejnych podwyżek abonamentu i późniejsze przerzucenie ciężaru zmian na opłaty za rozmowy zniweczyły efekty tego procesu. Realna wartość abonamentu w końcu 1998 r. była o 25% niższa niż siedem lat wcześniej, stanowiąc połowę maksymalnej wartości z początku 1993 r. Do marca 1996 r. abonament zawierał 20 bezpłatnych jednostek taryfikacyjnych, a więc rzeczywista wartość tzw. czystego abonamentu była niższa. Spadek realnej wartości abonamentu oznacza pogłębienie niezrównoważenia taryfy. 2.2. Rozmowy miejscowe TP S.A. dokonała 11 podwyżek ceny jednostki licznikowej stanowiącej, w obowiązującej i nie zmienianej w tym względzie strukturze taryfy, cenę każdych rozpoczętych 3 minut rozmowy miejscowej niezależnie od pory dnia i dnia tygodnia. W cenach bieżących opłata za rozmowę miejscową wzrosła o 217%. Dramatyczny wzrost ceny jednostki licznikowej w lipcu 1991 roku spowodował gwałtowny spadek popytu na rozmowy, który nie wrócił do stanu poprzedniego przez kilkadziesiąt miesięcy. Spowodowało to zamrożenie zmian cen za rozmowy na 2 lata. Późniejsze zmiany ceny rozmowy miejscowej odpowiadały w ogólnym zarysie zmianom inflacyjnym, chociaż daje się zauważyć nieznaczny, aczkolwiek wyraźny trend spadkowy, pogłębiający niezrównoważenie taryfy. W ciągu 7 lat istnienia TP S.A. cena rozmowy miejscowej spadła realnie o 45%. 2.3. Rozmowy międzymiastowe Do marca 1994 ceny rozmów międzymiastowych były ściśle związane z ceną rozmowy miejscowej, przy czym relacja pomiędzy ceną rozmowy międzymiastowej i miejscowej od dziesięcioleci była utrzymywana na kuriozalnie wysokim poziomie 36:1. Proces reformy taryfy międzymiastowej był bardzo powolny. Zmiany wspomnianej relacji do 18:1, później do 15:1 oraz do 12:1, przebiegały w cyklu dwuletnim. Po 7 latach istnienia TP S.A. wskaźnik ten został doprowadzony do średniej OECD z roku 1991, podczas gdy w krajach OECD spadł on do około 6:1. Zmiany te odbywały się wyłącznie na drodze obniżania cen rozmów międzymiastowych bez jednoczesnego podnoszenia
cen rozmów miejscowych. W lipcu 1991 r. realna cena najdroższej rozmowy międzymiastowej była czterokrotnie wyższa niż w grudniu 1998. W cenach bieżących 1 minuta rozmowy międzymiastowej na odległość ponad 100 km w godzinach szczytu podrożała z 0,72 zł w 1992 do 0,76 zł w grudniu 1998 roku, tj. o 5,5% przy inflacji w tym okresie rzędu 360%. 2.4. Zniżki pozaszczytowe Jednym z elementów reformy taryf i dostosowywania ich do zaleceń OECD są zmiany w strukturze zniżek pozaszczytowych. Wprowadzenie trzech okresów taryfowych ze stawkami odpowiednio 100%, 75% i 50% opłaty maksymalnej, zamiast wcześniej stosowanych dwóch, było krokiem w dobrym kierunku, ale zakres stosowania tych zniżek nie odpowiada zaleceniom. Obecne korzystniejsze, zdaniem TP S.A., zniżki oznaczają jedynie powrót, i to nie w pełnym zakresie, do stanu sprzed 1994 r. Zniżki pozaszczytowe stosowane są wyłącznie dla połączeń w II i III strefie taryfikacyjnej oraz do sieci komórkowych. Dla połączeń strefowych i I strefie taryfikacyjnej początkowo nie obowiązywały żadne zniżki, a później ich skala różniła się od opisanej powyżej. Następnie połączenia strefowe były taryfikowane jak rozmowy miejscowe i nie obowiązywały dla nich żadne zniżki. Dla połączeń międzynarodowych stosuje się też jednolitą taryfę. 2.5. Strefy taryfikacyjne W okresie istnienia TP S.A. zaszły zmiany w sposobie definiowania obszaru geograficznego, dla którego stosowane są opłaty według stawek dla rozmów miejscowych. W zależności od zasięgu definiuje się trzy zasadnicze rodzaje połączeń krajowych: miejscowe, strefowe (wewnątrzstrefowe), międzymiastowe (międzystrefowe). Tradycyjnie z punktu widzenia taryfikacji przyjmowano, że połączenia miejscowe są realizowane między stacjami telefonicznymi usytuowanymi na obszarze ograniczonym granicami administracyjnymi miasta lub gminy, co nie koniecznie musiało być zgodne z formalnymi definicjami. We wrześniu 1995 r. TP S.A. wprowadziła zasadę, że wszystkie połączenia realizowane na terenie jednej strefy numeracyjnej kosztują tyle samo co połączenia miejscowe. Efektem tej decyzji było znaczne zwiększenie liczby połą- Tabela 1. Zasadnicze zmiany taryf telefonicznych TP S.A, 1992-98 Data Opis zmiany Opłata instalacyjna 1995-02-01 wzrost z 250,- do 400,- (o 60%), możliwość płatności w dwóch ratach 1996-03-01 możliwość płatności w czterech ratach Abonament 1992-05-01 wzrost z 3,- do 5,- zł (o 67%), abonament zawiera 20 jednostek taryfikacyjnych 1993-01-01 wzrost z 5,- do 9,- zł (o 80%), abonament zawiera 20 jednostek taryfikacyjnych 1994-03-01 wzrost z 9,- do 10,- zł (o 11%), abonament zawiera 20 jednostek taryfikacyjnych 1996-04-01 wyłączenie 10 bezpłatnych jednostek z abonamentu, nominalna cena abonamentu bez zmian, wzrost wartości czystego abonamentu o 21% 1996-07-01 wyłączenie 10 bezpłatnych jednostek z abonamentu, nominalna cena abonamentu bez zmian, wzrost wartości czystego abonamentu o 18% 1998-02-01 wzrost z 10,- do 11,- zł (o 10%) Rozmowy miejscowe 1993-08-14 wzrost z 0,06 do 0,08 zł (o 33%) 1994-03-01 wzrost z 0,08 do 0,10 zł (o 25%) 1994-07-01 wzrost z 0,10 do 0,11 zł (o 10%) 1994-10-01 wzrost z 0,11 do 0,12 zł (o 9%) 1995-02-01 wzrost z 0,12 do 0,13 zł (o 8%) 1995-06-01 wzrost z 0,13 do 0,14 zł (o 8%) 1996-02-01 wzrost z 0,14 do 0,15 zł (o 7%) 1996-07-01 wzrost z 0,15 do 0,16 zł (o 7%) 1997-02-01 wzrost z 0,16 do 0,17 zł (o 6%) 1997-06-01 wzrost z 0,17 do 0,18 zł (o 6%) 1998-06-01 wzrost z 0,18 do 0,19 zł (o 6%) Rozmowy międzymiastowe 1993-08-14 wzrost o 33% związany ze wzrostem ceny jednostki 1994-03-01 zmiana struktury taryfy; cena rozmowy (1) spadła z 0,96 do 0,60 zł (o 38%), stosunek cen rozmów (2) spadł z 36:1 do 18:1 1994-07-01 wzrost o 10% związany ze wzrostem ceny jednostki 1994-10-01 wzrost o 9% związany ze wzrostem ceny jednostki 1995-02-01 wzrost o 8% związany ze wzrostem ceny jednostki; wprowadzenie trzech okresów taryfowych 1995-06-01 wzrost o 8% związany ze wzrostem ceny jednostki 1995-09-01 zrównanie opłat za rozmowy miejscowe i strefowe oraz międzymiastowe w I strefie 1996-02-01 wzrost o 7% związany ze wzrostem ceny jednostki 1996-03-01 wprowadzenie taryfy weekendowej 1996-07-01 wzrost o 7% związany ze wzrostem ceny jednostki 1996-09-01 obniżenie opłat za rozmowy telefoniczne w III strefie - cena 1 min. rozmowy spadła z 0,96 do 0,80 zł (o 17%), stosunek cen rozmów spadł do 15:1 1997-02-01 wzrost o 6% związany ze wzrostem ceny jednostki 1997-06-01 wzrost o 6% związany ze wzrostem ceny jednostki 1997-11-01 promocyjna taryfa weekendowa w listopadzie 1998-06-01 wzrost o 6% związany ze wzrostem ceny jednostki 1998-09-01 zmiana struktury taryfy; cena rozmowy w III strefie spadła z 0,95 do 0,76 zł (o 20%), stosunek cen rozmów spadł do 12:1 Rozmowy międzynarodowe 1992-06-01 zmiana zagranicznej taryfy: SDR = 1,4986 zł 1993-06-01 zmiana zagranicznej taryfy : SDR = 2,3239 zł 1994-03-01 zmiana zagranicznej taryfy: SDR = 2,9145 zł (3) Źródło: Cenniki TP S.A., zestawienie własne. Objaśnienia: (1) Do porównań przyjęto cenę 1 minuty rozmowy na odległość powyżej 100 km w porze szczytu. (2) Stosunek ceny trzyminutowej rozmowy międzymiastowej na odległość powyżej 100 km w porze szczytu do ceny rozmowy miejscowej o tym samym czasie trwania i przeprowadzonej o tej samej porze dnia i w tym samym dniu tygodnia. (3) Obecny kurs SDR = 5,8970 zł (1999-11-15).
czeń realizowanych za minimalną opłatą, gdyż opłata ta zaczęła być stosowana w większej liczbie relacji abonent-abonent. Dalsze zmiany w tej dziedzinie były niezależne od TP S.A. Zgodnie z Planem Numeracji Krajowej z 1996 r. obszar strefy numeracyjnej został utożsamiony z obszarem województwa. Oznaczało to dalsze zwiększenie liczby abonentów osiągalnych za najniższą opłatą. W rezultacie według zasad stosowanych przez TP S.A., cena rozmowy zależy od przypadkowych czynników, np. wielkości strefy numeracyjnej (województwa), położenia geograficznego stolicy województwa względem innych, itp. Tworzy to sytuacje całkowicie niezrozumiałe dla klientów. Dodatkowe zamieszanie w tej dziedzinie wprowadził nowy podział administracyjny kraju. Wymusi on zapewne zmiany w zakresie definicji stref numeracyjnych i taryfikacyjnych. 2.6. Rozmowy międzynarodowe W okresie swojego istnienia TP S.A. dokonała trzech zmian cen rozmów międzynarodowych wychodzących z Polski. Ostatnia z nich miała miejsce w marcu 1994 r. Od tego czasu ceny rozmów pozostają nie zmienione mimo inflacji, która liczona od tamtego momentu wyniosła ok. 130%. Wówczas ceny te ustalono na bardzo wysokim poziomie, co umożliwiło stopniowe sprowadzanie ich do właściwego poziomu na drodze niepodwyższania tych cen przez okres kilku lat. 3. Ocena ewolucji taryf telefonicznych TP S.A. Siedem lat funkcjonowania TP S.A. na polskim rynku usług telekomunikacyjnych w kontekście równoważenia struktury taryf i dostosowywania ich do standardów stosowanych w krajach Unii Europejskiej lub OECD oraz prawidłowych relacji ekonomicznych, należy uznać w dużej mierze za stracone lub wykorzystane w bardzo niewielkim stopniu. Główne wnioski z analizy OECD z 1991 r. nie odbiegają zasadniczo od wniosków dotyczących aktualnej struktury taryf. Występują jedynie niewielkie różnice ilościowe, nie widać natomiast istotnych zmian jakościowych. TP S.A. szczyci się tym, że w swojej historii stosowała ceny, których wysokość rosła wolniej niż inflacja. Praktyki tej nie można uznać za słuszną, jeżeli nie była poprzedzona lub nie była realizowana jednocześnie z procesem równoważenia taryf zmierzającym do sprowadzenia relacji pomiędzy poszczególnymi jej elementami do wielkości uzasadnionych ekonomicznie. Telekomunikacja Polska S.A. utrzymuje strukturę opłat, która w świetle porównań z taryfami stosowanymi w innych krajach, jest nieuzasadniona kosztami świadczenia poszczególnych usług. Stwarza to możliwość subsydiowania deficytu powstającego przy świadczeniu usług miejscowych z wpływów uzyskiwanych ze świadczenia usług międzymiastowych lub w innych segmentach rynku. W odniesieniu do niektórych usług TP S.A. stosuje ceny nadmiernie wygórowane w rozumieniu ustawy o zapobieganiu praktykom monopolistycznym. 4. Taryfy telefoniczne TP S.A. na tle międzynarodowym W Tab. 2 i 3 przestawiono wyniki porównań podstawowych elementów taryf telefonicznych stosowanych obecnie przez głównych operatorów w krajach Unii Europejskiej i niektórych krajach Europy Środkowej według stanu z połowy 1998 roku.
Najistotniejszym wnioskiem wynikającym z tych porównań, jak również wielu wcześniejszych począwszy od wspominanego raportu OECD, jest stwierdzenie, że taryfy te w dalszym ciągu cechują się znacznym niezrównoważeniem wynikającym z oderwania cen usług telekomunikacyjnych od kosztów ich świadczenia. Objawami tego niezrównoważenia są m.in.: wysoka opłata instalacyjna (o 11,5% wyższa od średniej UE); bardzo tani abonament (około 4 razy niższy od średniej europejskiej i ponad dwukrotnie niższy od najtańszego stosowanego w krajach UE); tanie rozmowy lokalne (maksymalna cena rozmowy miejscowej w Polsce stanowi tylko połowę średniej UE, a po uwzględnieniu zniżek pozaszczytowych jest ona o 23% niższa od tej średniej); wysokie ceny rozmów międzymiastowych i związany z tym wysoki stosunek cen rozmów międzymiastowych do miejscowych (maksymalna opłata za połączenie międzymiastowe stosowana przez TP S.A. jest o ponad 27% (o 42% uwzględniając zniżki) wyższa od średniej z maksymalnych opłat w krajach UE; średni stosunek cen za połączenia międzymiastowe i połączenia miejscowe spadł w UE do poziomu nieco ponad 6:1, osiągając w niektórych krajach poziom poniżej 2:1, wobec 12:1 w Polsce); względnie drogie rozmowy międzynarodowe (względne zrównoważenie taryf międzynarodowe dotyczy tylko stawek szczytowych, uwzględnienie braku zniżek pozaszczytowych prowadzi do odmiennych wniosków); mało elastyczne podejście do nowoczesnych elementów taryf takich jak zniżki i rabaty oraz opcjonalne plany taryf, itp. Tabela 2. Kraj Ceny oraz koszyki opłat stałych w UE i Europie Środkowej (ECU) Abonenci mieszkaniowi Opłata instalacyjna Roczny abonament Koszyk opłat stałych Abonenci biznesowi Opłata instalacyjna Roczny abonament Koszyk opłat stałych A 129,97 155,97 181,96 129,97 239,15 265,14 B 54,20 159,65 170,49 54,20 159,65 170,49 DK 101,31 154,10 174,37 101,31 154,10 174,37 FIN 133,70 134,79 161,53 133,70 134,79 161,53 F 38,33 102,52 110,18 38,33 107,28 114,95 GR 91,60 75,11 93,43 91,60 75,11 93,43 E 127,15 89,18 114,61 127,15 89,18 114,61 NL 75,16 106,53 121,56 75,16 130,04 145,07 IRL 104,49 153,24 174,14 104,49 153,24 174,14 L 61,59 141,91 154,23 61,59 141,91 154,23 D 44,18 130,41 139,25 44,18 130,41 139,25 P 71,48 119,74 134,03 71,48 119,74 134,03 S 88,58 114,47 132,19 88,58 158,08 175,79 GB 145,99 133,61 162,80 145,99 211,47 240,67 I 103,14 100,87 121,49 103,14 157,18 177,81 PL 104,87 34,61 55,58 104,87 34,61 55,58 CZ 96,79 33,19 52,54 96,79 33,19 52,54 SK 155,63 18,68 49,80 155,63 18,68 49,80 H 112,39 54,95 77,43 374,65 66,69 141,62 UE+ CEE Średnie 96,87 105,97 125,35 110,67 121,82 143,95 CEE 117,42 35,35 58,84 182,98 38,29 74,89 UE 91,39 124,81 143,08 91,39 144,09 162,37 Źródło: Tarifica on CD-ROM (May 1998), obliczenia własne. Oznaczenia: UE - kraje Unii Europejskiej, CEE - wymienione kraje Europy Środkowej, UE+CEE - wszystkie wymienione kraje. Wiele elementów taryf telefonicznych wykazuje bardzo wysoki poziom w stosunku do analogicznych opłat w innych krajach. Wiele z tych cen jest wygórowanych bezwzględnie. Inne wykazują nadmierny względny poziom w stosunku do cen innych towarów i usług oraz średnich dochodów społeczeństwa, a więc do zasobów finansowych ludności i ich siły nabywczej.
Potwierdzeniem tej ostatniej tezy są wyniki porównań taryf opublikowane w ostatnim wydaniu OECD Communications Outlook [2], zawierającym po raz pierwszy dane dla trzech krajów Europy Środkowej (Republiki Czeskiej, Polski i Węgier), jako nowych członków OECD. Rezultaty wyrażone nie tylko w dolarach amerykańskich według kursu wymiany, ale również jako wskaźniki PPP, pozwalają ocenić wysokość taryf telekomunikacyjnych w relacji do siły nabywczej społeczeństwa. Narzędziem do porównań jest tutaj jednostka zdefiniowana przez OECD, tzw. purchasing power parity (PPP), uwzględniająca różnice w poziomie cen w poszczególnych krajach. PPP zdefiniowana jest jako ilość waluty narodowej danego kraju przypadająca na USD pozwalająca kupić identyczny w każdym kraju koszyk dóbr. Wyniki porównań przedstawiono na Rys. 5-6. W tym ujęciu koszyki opłat telefonicznych w krajach Europy Środkowej należą do najwyższych wśród krajów członkowskich OECD. Szczególne miejsce zajmuje tutaj Polska, plasując się na drugiej pozycji (za Meksykiem) wśród krajów najdroższych. Całkowity koszyk dla abonentów mieszkaniowych jest o 64% droższy od średniej OECD, a dla abonentów biznesowych o 77%. Koszyki całkowite dla Węgier i Republiki Czeskiej również przewyższają swoją wartością średnią OECD, chociaż w mniejszym stopniu (odpowiednio o 29 i 12% dla abonentów mieszkaniowych oraz 36 i 39% dla instytucji). Tabela 3. Ceny rozmów miejscowych i międzymiastowych w UE i Europie Środkowej (ECU) Średnia cena 3 min. rozmowy Średnie ważone zniżki (%) Średnia cena 3 min. rozmowy ze zniżkami Kraj L M M:L L M L M M:L A 0,209 0,806 3,848 41,90 48,96 0,122 0,411 3,380 B 0,122 0,428 3,509 34,91 35,12 0,079 0,278 3,498 DK 0,106 0,161 1,513 32,89 32,89 0,071 0,108 1,513 FIN 0,097 0,249 2,559 0,00 38,19 0,097 0,154 1,582 F 0,093 0,430 4,610 32,44 32,44 0,063 0,290 4,610 GR 0,040 0,827 20,83 34,60 16,39 0,026 0,691 26,63 E 0,068 0,870 12,75 17,41 40,51 0,056 0,517 9,183 NL 0,113 0,268 2,380 29,17 29,17 0,080 0,190 2,380 IRL 0,121 0,474 3,908 56,19 40,27 0,053 0,283 5,329 L 0,080 0,080 1,000 45,98 43,45 0,043 0,045 1,047 D 0,106 0,734 6,923 36,90 44,37 0,067 0,408 6,104 P 0,042 0,675 16,00 27,54 27,54 0,031 0,489 16,00 S 0,098 0,173 1,767 35,12 35,12 0,063 0,112 1,767 GB 0,149 0,331 2,226 47,39 37,60 0,078 0,206 2,640 I 0,054 0,524 9,777 26,25 32,57 0,040 0,353 8,939 PL 0,050 0,598 12,00 0,00 27,98 0,050 0,431 8,643 CZ 0,066 0,398 6,000 32,14 16,07 0,045 0,334 7,421 SK 0,044 0,396 9,000 32,14 32,14 0,030 0,269 9,000 H 0,090 0,412 4,583 44,52 42,13 0,050 0,238 4,781 Średnie W Polsce wartości koszyków opłat stałych są niższe od średniej OECD o 27% dla abonentów mieszkaniowych i 46% dla abonentów biznesowych, podczas gdy wartości koszyków opłat za połączenia są odpowiednio aż o 124 i 107% wyższe. Te ostatnie koszyki przyjmują najwyższe wartości wśród krajów OECD. Wartości koszyków składowych dla Republiki Czeskiej wskazują na niezrównoważenie tych elementów taryf podobne jak w Polsce. Wartości koszyków opłat stałych są tutaj niższe od średniej OECD o 27% dla abonentów mieszkaniowych i 38% dla instytucji, podczas gdy wartości koszyków opłat za połączenia są odpowiednio o 38 i 58% wyższe. Dla Węgier oba koszyki składowe przyjmują wartości wyższe od średniej OECD. Dla abonentów mieszkaniowych jest to o 22% (opłaty stałe) i 34% (opłaty zmienne) więcej, natomiast dla biznesu jest to odpowiednio o 45 i 33%. O stopniu zrównoważenia taryf świadczy udział koszyków składowych w koszyku całkowitym. Z założeń modelu porównawczego taryf wynika, że opłaty stałe powinny stanowić 40% całkowitego koszyka opłat dla abonentów mieszkaniowych i 20% dla abonentów biznesowych. Dla Węgier założenia te zostały spełnione z dosyć dużą dokładnością (odpowiednio 37 i 21%). Inaczej sytuacja wygląda w przypadku Republiki Czeskiej, gdzie odpowiednie wskaźniki przybierają wartości 26 i 9%. Świadczy to o zbyt niskich opłatach stałych w stosunku do opłat zmiennych. W Polsce sytuacja wygląda jeszcze gorzej. Odpowiednie wskaźniki wynoszą 18 i 6%. Tym samym Polska jest (obok Turcji) krajem o najbardziej niezrównoważonych taryfach w krajach OECD. UE+ CEE 0,092 0,465 6,589 31,97 34,36 0,060 0,306 6,550 CEE 0,063 0,451 7,896 27,20 29,58 0,044 0,318 7,461 UE 0,100 0,469 6,240 33,25 35,64 0,065 0,302 6,307 Źródło: Tarifica on CD-ROM (May 1998), obliczenia własne. Oznaczenia: L - rozmowy miejscowe, M - rozmowy międzymiastowe, UE - kraje Unii Europejskiej, CEE - wymienione kraje Europy Środkowej, UE+CEE - wszystkie wymienione kraje.
Taki stan rzeczy utrzymuje się od wielu lat mimo zmian, jakich dokonała TP S.A. w czasie swojego istnienia, na drodze do równoważenia taryf i dostosowania ich do nowoczesnych taryf stosowanych w innych krajach. 5. Taryfy TP S.A. a sytuacja operatorów lokalnych Telekomunikacja Polska S.A. zajmuje zdecydowanie dominującą pozycję na polskim rynku usług telekomunikacyjnych. Nie istnieje praktycznie żadna usługa telekomunikacyjna, która nie byłaby świadczona przez TP S.A. lub w ścisłym z nią powiązaniu, a byłaby oferowana przez inny podmiot. Większość usług oferowanych jest w warunkach prawnego lub faktycznego monopolu. TP S.A. mając zapewniony prawny monopol w zakresie telefonicznych połączeń międzynarodowych, faktyczny monopol ustanowiony przez politykę prowadzoną dotychczas przez Ministra Łączności dla międzymiastowych połączeń telefonicznych i działając jako podmiot posiadający przytłaczająco dominującą pozycję na rynku usług strefowych jest faktycznie regulatorem taryf dla wszystkich podmiotów działających na tym rynku. Obszar działania wszystkich nowych operatorów sieci telefonicznych działających na polskim rynku nie przekracza obszaru strefy numeracyjnej. Stąd, ich dochody są generowane wyłącznie przez świadczenie usług o charakterze lokalnym: umożliwienie abonentowi dostępu do sieci (opłata instalacyjna), utrzymywanie tego dostępu (opłata abonamentowa), realizacja połączeń miejscowych i strefowych. Dodatkowym źródłem dochodów operatorów lokalnych są wpływy z tytułu rozliczeń międzyoperatorskich. Przewlekłe procedury zawierania tych umów z TP S.A. oraz zawarte w nich postanowienia, często zatwierdzane jako propozycje nie do odrzucenia ze strony TP S.A. są powszechnie znane i nie będą tutaj szczegółowo analizowane. Warto jedynie zaznaczyć, że zdecydowana większość obowiązujących umów opiera się na procentowym podziale wpływów z poszczególnych usług ustalanych na podstawie taryf TP S.A. Operatorzy lokalni działający w obecności na rynku tak silnie dominującego podmiotu jakim jest TP S.A., mają ograniczone możliwości w kształtowaniu swoich taryf. W zasadzie trudno jest sobie wyobrazić stosowanie przez tych operatorów cen wyższych niż TP S.A. Jedynym uzasadnieniem oferowania przez nowych operatorów usług lokalnych po cenach nieco wyższych niż robi to TP S.A. mogłoby być zapewnienie innej jakości tych usług, np.: oferowanie szybkiego dołączenia do sieci w zamian za wyższą opłatę instalacyjną, oferowanie droższego abonamentu z gwarantowaniem lepszej jakości transmisyjnej łącza, wyższego wskaźnika niezawodności, krótszego czasu usuwania uszkodzeń, lub zaoferowaniem dodatkowych usług związanych z abonamentem, np. szczegółowego fakturowania, adresowanie pewnych ofert taryfowych do określonych grup abonentów (np. droższy abonament w zamian za tańsze rozmowy). Niestety, każda z tych metod może być stosowana w bardzo ograniczonym zakresie, bowiem znacząca liczba uboższych abonentów będzie preferowała podstawową usługę telefoniczną, nawet o niskiej jakości i niepełnych możliwościach, ale za jak najniższą cenę. Jak to zostało wykazane, struktura taryf stosowanych przez TP S.A. jest niezrównoważona. Oferuje ona usługi lokalne po bardzo niskich (zaniżonych) cenach. Powoduje to, że nowi lokalni operatorzy, zmuszani są przez działającego w ich otoczeniu gigantycznego quasi-monopolistę do stosowania podobnie zaniżonych cen na usługi lokalne, które z dużym prawdopodobieństwem nie pokrywają kosztów świadczenia tych usług i nie zapewniają godziwego zysku. Jedną z decyzji niekorzystnie wpływających na sytuację operatorów konkurujących z TP S.A. na rynkach wewnątrzstrefowych było zrównanie opłat za rozmowy miejscowe i strefowe. Nowi operatorzy, którzy wcześniej mogli pobierać różne opłaty w tych dwóch kategoriach rozmów, musieli pójść w ślady TP S.A. co wpłynęło na dodatkowe obniżenie ich wpływów.
Tabela 4. Zmiany cen usług telefonicznych TP S.A. w roku 1999 Rodzaj opłaty 1998 1999 Zmiana Opłata instalacyjna 400,00 460,00 +15,0 % Opłata abonamentowa 11,00 15,00 +36,4 % Jednostka taryfikacyjna (rozmowa strefowa, 3 min., szczyt) Rozmowa międzymiastowa III strefa (ponad 100 km, 1 min, szczyt) Rozmowa międzynarodowa II strefa (m.in. do Niemiec, 1 min.) Średnia cena 1 min. rozmowy strefowej (szczyt) Średnia cena 1 min. rozmowy strefowej (poza szczytem) Źródło: Cenniki TP S.A.. 0,19 0,24 +26,3 % 0,76 0,64-15,8 % 1,55 1,55 ±00,0 % 0,0633 0,08 +26,3 % 0,0633 0,04-36,8 % Problemów takich nie ma TP S.A., która działając na różnych płaszczyznach sieci telekomunikacyjnej i w różnych segmentach rynku telekomunikacyjnego ma sposobność do wzajemnego subsydiowania jednych usług przez drugie. Dotyczy to w szczególności pokrywania deficytu jaki powstaje na skutek świadczenia usług lokalnych po zaniżonych cenach przez wysokie przychody uzyskiwane z usług międzymiastowych sprzedawanych po cenach, które można zaklasyfikować do kategorii cen nadmiernie wygórowanych. Operator lokalny, działający tylko w jednym segmencie rynku nie ma sposobności korzystania z efektów skrośnego subsydiowania. Tym samym jego sytuacja, jako podmiotu działającego na rynku konkurencyjnym nie posiadającym możliwości subsydiowania swoich cen z działalności w niekonkurencyjnych segmentach rynku (bo takiej nie prowadzi), jest znacznie gorsza niż operatora o pionowo zintegrowanej strukturze jakim jest TP S.A. Warunki takie w sposób jednoznaczny ograniczają rozwój firm konkurencyjnych wobec TP S.A. Brak silnej konkurencji, będącej siłą napędową wszelkich pozytywnych zmian w całej gospodarce, a także motorem wymuszającym reformowanie się dawnych monopolistów w kierunku funkcjonowania na rynkach konkurencyjnych jest efekcie szkodliwe dla konsumentów, w tym przypadku przede wszystkich dla społeczeństwa i podmiotów korzystających z usług telekomunikacyjnych. Inaczej mówiąc, tylko stworzenie warunków do powstania silnej konkurencji, umożliwia takie wewnętrzne zreformowanie byłych monopolistów, że w efekcie przynosi to korzyści dla konsumentów, którym oferowane są w konsekwencji korzystniejsze ceny oraz wyższa jakość i różnorodność usług. Wnioski te znajdują swoje potwierdzenie w bogatej literaturze dotyczącej tematu. Dowodem na to mogą też być ostatnie zachowania dawnych, silnych, państwowych monopoli w obliczu otwarcia rynków tych krajów na konkurencję. 6. Przewidywane kierunki zmian taryf Utrzymywanie lub zbyt wolne reformowanie niezrównoważonej struktury taryf jest szkodliwe dla rozwoju konkurencji na rynku usług telekomunikacyjnych. Może stanowić istotną przeszkodę na drodze Polski do Unii Europejskiej, a także w realizacji podpisanego porozumienia w ramach WTO. Nieunikniona jest szybka restrukturyzacja i zrównoważenie taryf. Umowa Telekomunikacyjna, jaką TP S.A. zawarła z Ministerstwem Łączności w 1998 r. zobowiązuje TP S.A. m.in. do systematycznego zmieniania struktury cen usług telekomunikacyjnych, dążąc do osiągnięcia struktury tych cen występującej w krajach OECD. Projekt polityki taryfowej TP S.A. na rok 1999 nie wzbudził zastrzeżeń Ministra Łączności. Stwierdził on, że zaproponowany kierunek zmian struktury cen usług telekomunikacyjnych, zgodny z trendami panującymi w krajach OECD należy uznać za prawidłowy i poparł uelastycznienie polityki taryfowej. Wydaje się więc, że osiągnięty został consensus jasno precyzujący kierunki zmian taryf w Polsce w ciągu kilku najbliższych lat, ściśle wiążący te zmiany z sytuacją i trendami występującymi w krajach OECD. Planowane na rok 1999 zmiany taryf zostały opublikowane, w postaci wskaźników, w prospekcie emisyjnym TP S.A. Ceny usług telefonicznych, które TP S.A. wprowadziła w roku 1999 przestawiono w Tab. 4. Zmiany te mają bardzo radykalny charakter. Świadczą one o woli szybkiego dostosowania struktury cen do założonej, występującej w krajach OECD. Skokowe wprowadzenie zmian w pierwszym roku istotnej reformy taryf, aczkolwiek mogące napotkać na trudności w uzyskaniu akceptacji społecznej, zaowocuje tym, że w kolejnych latach zmiany będą mogły być mniej drastyczne.
Ocena kierunków zmian taryfowych stanowiących strategiczne założenia Telekomunikacji Polskiej S.A. po roku 2000 jest utrudniona czy wręcz niemożliwa, wobec braku publicznie dostępnych informacji na ten temat. Na podstawie dostępnych, skąpych informacji oraz przewidywań autora, zmiany cen usług telekomunikacyjnych w latach 2000-2003 będą kształtowały się następująco: opłata instalacyjna brak zdania, raczej bez większych zmian (realnie spadek o kilka procent rocznie) możliwość wpływu lokalnej konkurencji, abonament średnioroczny wzrost ceny nominalnej o kilkanaście procent możliwość wpływu lokalnej konkurencji, rozmowy miejscowe średnioroczny wzrost ceny nominalnej o kilkanaście procent, rozmowy międzymiastowe średnioroczny spadek ceny nominalnej o kilkanaście procent możliwość wpływu konkurencji na rynku usług międzymiastowych, rozmowy do sieci komórkowych początkowo możliwy niewielki wzrost ceny nominalnej, następnie spadek, rozmowy międzynarodowe początkowo możliwy niewielki wzrost ceny nominalnej, następnie spadek. Wśród czynników, które będą miały istotny wpływ na kształtowanie się w Polsce, oprócz już wspomnianych zmian w krajach OECD i wahań kursowych należy wymienić: Uwarunkowania prawne. Projekt nowego prawa telekomunikacyjnego jest przedmiotem prac legislacyjnych. Trudno jest przewidzieć jaki kształt ono ostatecznie przybierze, kiedy prawo to zostanie uchwalone i kiedy wejdzie w życie. Istotny jest tutaj nie tylko brak ostatecznych rozstrzygnięć w kwestii kształtowania i regulacji taryf, ale także brak globalnego podejścia do filozofii rynku, uformowanego przez samą ustawę zawarte w niej delegacje prawne i ich stosowanie, rola i siła regulatora, itp. Liberalizacja rynku usług międzymiastowych, struktura rynku, rola konkurencji. Liberalizacja na rynku usług międzymiastowych spowoduje zmianę polityki taryfowej TP S.A. (co już ma miejsce). Istotną rolę będzie tutaj miała także aktywność organów regulacyjnych i antymonopolowych. Koncepcja struktury rynku usług międzymiastowych jest obecnie nie do końca określona. Nie jest znana liczba potencjalnych nowych operatorów. Nie wiadomo jaki będzie dostęp abonentów do sieci nowych operatorów (call-by-call, presubskrypcja, formalności, długość i sposób wybierania numerów międzymiastowych z identyfikacją operatora, itp.). Proces prywatyzacji TP S.A. Wpływ na strukturę rynku może też mieć kontynuacja procesu prywatyzacji TP S.A. (wybór partnera strategicznego), co może przejawić się zmianą nastawienia firmy do rynku spowodowane zmianami w zarządzaniu firmą oraz wpływem dużych akcjonariuszy lub partnerów strategicznych. Wzajemne oddziaływanie taryf i zasad rozliczeń międzyoperatorskich (interconnection). Zagadnienie to będzie miało niewątpliwie najistotniejszy wpływ na rozwój rynku usług międzymiastowych i politykę taryfową nowych operatorów. Narzucona przez TP S.A. zasada revenue sharing oparta na jej taryfach, ulegnie zapewne modyfikacji, w sytuacji kiedy stanie się ona jednym z dostawców dostępu lokalnego dla operatorów międzymiastowych. Docelowym rozwiązaniem są opłaty za dostęp oparte na kosztach świadczenia tego dostępu, których zastosowania można się spodziewać, po opracowaniu powszechnie akceptowanego modelu określania kosztów oraz faktycznego jego wdrożenia przez TP S.A. oraz innych operatorów. Obecnie najlepszym i najrozsądniejszym rozwiązaniem byłoby stosowanie zaleceń UE znanych jako best current practice. Harmonizacja prawa telekomunikacyjnego i wdrażanie dyrektyw dotyczących m.in.: cen i interconnection, może być forsowane przez rząd, jako ważny element na drodze naszego kraju do członkostwa w Unii. Generalny kierunek proponowanych zmian należy uznać za prawidłowy i zgodny z tendencjami obserwowanymi w krajach OECD, z zastrzeżeniami przedstawionymi wcześniej. Ewentualne działania regulacyjne należy skoncentrować na doprowadzeniu do uzasadnionego poziomu cen usług międzymiastowych. W tym celu, zdaniem autora, należy:
okresowo, w odstępach co najmniej półrocznych, przeprowadzać szczegółowe badania poziomu i struktury cen w krajach OECD lub UE; dokonywać porównania cen stosowanych przez TP S.A. z wynikami badań, o których mowa powyżej; podejmować odpowiednie działania regulacyjne w stosunku do konkretnych propozycji TP S.A. na lata następne. Inne elementy taryfy, których modyfikacja jest istotna, a w stosunku do których regulator może wprowadzić pewne zachęty dla operatorów, w szczególności dla TP S.A. to: zakres i wysokość stosowanych zniżek pozaszczytowych, m.in. dla rozmów międzynarodowych i miejscowych, a także zrewidowanie systemu zniżek dla rozmów międzymiastowych; innego rodzaju zniżki, rabaty, opcjonalne plany taryfowe; sposób definiowania zasięgów geograficznych poszczególnych taryf. Na zakończenie należy podkreślić, że wszystkie prezentowane tutaj wnioski bazują na koncepcji zastosowania porównań międzynarodowych do oceny, ustalania i regulacji taryf wobec braku pełnej i wiarygodnej informacji o kosztach jednostkowych poszczególnych usług. W dalszej perspektywie, jedynie wspomniane koszty powinny być przyjmowane jako podstawa określania cen usług telekomunikacyjnych. Literatura [1] J. Kubasik, T. Kelly: Telecommunications investment and tariff policy in Poland, Proc. of OECD/CCEET Workshop Improving Conditions for Investment and Growth in Telecommunications for Partners in Transition, Prague (Czech Republic), June 1992, pp. 213-272. [2] OECD Communications Outlook 1999, OECD, Paris, 1999. 1600,00 25,00 1400,00 20,00 1200,00 PLN 1000,00 800,00 600,00 PLN / miesiąc 15,00 10,00 400,00 5,00 200,00 0,00 0,00 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Rys. 1. Zmiany cen realnych za przyznanie abonamentu, 1988-1999 Rys. 2. Zmiany cen realnych za miesięczny abonament, 1988-1999
0,3 3,5 0,25 3 2,5 0,2 PLN / 3 min. 0,15 PLN / 1 min. 2 1,5 0,1 1 0,05 0,5 0 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Rys. 3. Zmiany cen realnych za połączenia miejscowe, 1988-1999 Rys. 4. Zmiany cen realnych za połączenia międzymiastowe powyżej 100 km w szczycie, 1988-1999 2000 800 600 Opłaty za połączenia Opłaty stałe 1500 Opłaty za połączenia Opłaty stałe 400 1000 200 500 0 0 Islandia Korea Luksemburg Szwecja Dania Norwegia Turcja Kanada USA Japonia Wielka Brytania Holandia Finlandia Niemcy Francja Nowa Zelandia Australia Średnia OECD Irlandia Włochy Szwajcaria Belgia Republika Czeska Austria Grecja Węgry Portugalia Hiszpania Polska Meksyk Islandia Luksemburg Dania Szwecja Norwegia Korea Finlandia Holandia Kanada Japonia Wielka Brytania Belgia Turcja Irlandia Szwajcaria Średnia OECD Francja Niemcy USA Włochy Grecja Austria Nowa Zelandia Australia Węgry Republika Czeska Portugalia Hiszpania Polska Meksyk Rys. 5. Koszyki opłat dla abonentów mieszkaniowych, 1998, USD/PPP Rys. 6. Koszyki opłat dla abonentów biznesowych, 1998, USD/PPP