pod redakcją Zofii Dach

pod redakcją Zofii Dach

Otoczenie ekonomiczne a zachowania podmiotów rynkowych pod red akcj ą Zofii Dach ~ POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE l!!!5jl Kraków 2010

Recenzent Krystyna Hanusik Koordynacja Artur Pollok wydania Projekt okładki i stron tytułowych Mirosław Krzyszkowski Wydanie książki dofinansowane ze środków przyznanych Uniwersytetowi Ekonomicznemu w Krakowie przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego na badania statutowe Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2010 ISBN 978-83-61686-36-1 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie ul. Lubelska 21, 30-003 Kraków tel.: 12634-32-59, fax: 12634-03-81 http.z/www.pte.pl, e-mail: krakow@pte.pl Skład i łamanie Małgorzata Kopijka Druk i oprawa TECHNET Sp. z 0.0. ul. Biskupińska 3A, 30-732 Kraków Wydanie I Objętość 17,0ark. wyd. Nakład 200+20 egz.

SPIS TREŚCI WSTĘP 9 1 GOSPODARSTWA DOMOWE W POLSCE WOBEC WAHAŃ KONIUNKTURY W LATACH 2004-2008 (Artur Pollok, Michał Michorowski) 1.1. Wprowadzenie 13 1.2. Zmiany sytuacji dochodowej 16 1.3. Przemiany w sferze konsumpcji 28 1.4. Koniunktura konsumencka 43 1.5. Wnioski 48 2 POLITYKA SPOŁECZNA JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA ZACHOWAŃ JEDNOSTEK (Ryszard Kowalski) 2.1. Wprowadzenie 51 2.2. Modele polityki społecznej 53 2.3. Wybrane kierunki oddziaływania polityki społecznej 55 2.3.1. Uwagi ogólne 55 2.3.2. Wysokość świadczeń a postawy na rynku pracy.. 56 2.3.3. Dostęp do programów socjalnych a trwałość stratyfikacji społecznej 59 2.3.4. Wielkość państwa dobrobytu a wolność jednostki 62 2.4. Wnioski dla Polski 66 3 INWESTYCJE GOSPODARSTW DOMOWYCH W KAPITAŁ LUDZKI NA RYNKU USŁUG EDUKACYJNYCH (Paweł Drobny) 3.1. Wprowadzenie 69 3.2. Tworzenie kapitału ludzkiego 70

6 3.3. Wykorzystanie kapitału ludzkiego 76 3.4. Ingerencja państwa w proces tworzenia i wykorzystania kapitału ludzkiego 80 3.5. Rynek usług edukacyjnych w Polsce 87 3.6. Inwestycje gospodarstw domowych w kapitał ludzki w Polsce 98 3.7. Uwagi końcowe 109 4 DETERMINANTY ZADŁUŻENIA GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE W ŚWIETLE WYBRANYCH TEORII KONSUMPCJI (Grzegorz Walęga) 4.1. Wprowadzenie 114 4.2. Kredyt w teorii cyklu życia i hipotezie dochodu permanentnego 115 4.3. Źródło danych i metoda badań 122 4.4. Charakterystyka zadłużonych gospodarstw domowych 124 4.5. Model ekonometryczny w analizie zadłużenia gospodarstw domowych 129 4.6. Uwagi końcowe 132 5 KONTROWERSJE WOKÓŁ TRADYCYJNEGO UJĘCIA PROCESU INTERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTWA (Krystyna Przybylska) 5.1. Wprowadzenie 134 5.2. Krytyczna ocena modelu uppsalskiego 136 5.2.1. Krytyka etapowości i sekwencjonalności internacjonalizacji 136 5.2.2. Krytyka koncepcji "uczenia się" 137 5.2.3. Krytyka koncepcji dystansu psychicznego 139 5.2.4. Podsumowanie krytycznej oceny modelu uppsalskiego 141 5.3. "Born global" jako zaprzeczenie etapowej internacjonalizacji przedsiębiorstwa 142 5.4. Metoda i hipoteza badawcza 148 5.5. Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw - analiza przypadków 149 5.6. Ocena zgodności internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw z założeniami modelu uppsalskiego 159 5.7. Uwagi końcowe 162 6 INSTRUMENTY NIEKOMERCYJNYCH INSTYTUCJI OTOCZENIA BIZNESU JAKO STYMULATOR ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW (Sylwia Guzdek) 6.1. Wprowadzenie 164 6.2. Instytucje otoczenia biznesu w świetle teorii i praktyki 165 6.3. Charakterystyka wybranych form niekomercyjnych instytucji otoczenia biznesu 170 6.3.1. Ośrodki szkoleniowo-doradcze 170

7 6.3.2. Centra transferu technologii 171 6.3.3. Inkubatory akademickie 173 6.3.4. Lokalne i regionalne fundusze pożyczkowe 175 6.3.5. Fundusze kapitału zalążkowego 177 6.3.6. Fundusze poręczeń kredytowych 179 6.3.7. Inkubatory przedsiębiorczości 181 6.3.8. Inkubatory technologiczne 182 6.3.9. Parki technologiczne 184 6.3.10. Sieć aniołów biznesu 186 6.4. "Innowacyjna" polityka Unii Europejskiej 189 6.5. Uwagi końcowe 191 7 SYTUACJA NA RYNKU PRACY W MAŁOPOLSCE W LATACH 2007-2009 NA TLE ZMIAN OTOCZENIA EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO (Bogusława Puzio- Wacławik) 7.1. Wprowadzenie 193 7.2. Sytuacja społeczno-gospodarcza w Małopolsce w 2008 roku 193 7.3. Główne tendencje na rynku pracy w Małopolsce w latach 2006-2008 196 7.4. Tło demograficzne oraz zmiany głównych wskaźników rynku pracy w Małopolsce 199 7.4.1. Sytuacja demograficzna 199 7.4.2. Współczynnik aktywności zawodowej.. 200 7.4.3. Wskaźnik zatrudnienia 202 7.4.4. Stopa bezrobocia 204 7.5. Uwagi końcowe 212 8 POLITYKA ENERGETYCZNA POLSKI W KONTEKŚCIE WYZWAŃ PROCESU LIBERALIZACJI SEKTORA ELEKTROENERGETYCZNEGO W UNII EUROPEJSKIEJ (Tomasz Tylec) 8.1. Wprowadzenie 215 8.2. Polityka energetyczna Unii Europejskiej 216 8.3. Polityka energetyczna wobec sektora elektroenergetycznego w Polsce 218 8.4. Reforma sektora elektroenergetycznego w Polsce 229 8.5. Reintegracja pionowa 234 8.6. Uwagi końcowe. 237 9 BEHAWIORALNE MECHANIZMY GLOBALNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO LAT 2007-2010 (Adrian Solek) 9.1. Wprowadzenie 240 9.2. Przebieg kryzysu 240

8 9.3. Klasyczna ekonomia i finanse wobec kryzysu 245 9.4. Behawioralne wyjaśnienia zachowań podmiotów gospodarujących 248 9.5. Ekonomia behawioralna a kryzys gospodarczy 254 9.6. Uwagi końcowe 259 LITERATURA 260

WSTĘP W ciągu ostatnich dwudziestu lat transformacji systemowej w Polsce jesteśmy świadkami bardzo dynamicznych i zróżnicowanych reakcji podmiotów gospodarczych i poszczególnych rynków na zmiany w otoczeniu ekonomicznym. Czynniki wywołujące zmiany w otoczeniu są wielorakie. Ogromny wpływ na gospodarkę narodową wywierają czynniki zewnętrzne. Gwałtowne otwarcie się gospodarki polskiej i jej konfrontacja z rynkami międzynarodowymi zbiegły się w czasie z procesami zachodzącymi w świecie, takimi jak: globalizacja i nasilające się tendencje integracji regionalnej, postępujące zróżnicowanie cywilizacyjno- -dochodowe, rewolucja teleinformatyczna, kształtowanie się gospodarki opartej na wiedzy, gwałtowny wzrost znaczenia Chin i Indii jako nowych mocarstw XXI w. czy ostatni dotkliwy kryzys na rynkach finansowych. To zderzenie gospodarki polskiej z rynkiem światowym ma ogromny wpływ na dynamikę zmian procesów realnych i społecznych. Globalne trendy w połączeniu z uwarunkowaniami wewnętrznymi determinują warunki funkcjonowania różnych podmiotów gospodarczych i poszczególnych rynków. Otoczenie, w jakim funkcjonują gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa czy instytucje, może być rozpatrywane z różnych punktów widzenia: ekonomicznego, technologicznego, społecznego i politycznego. Otoczenie ekonomiczne może obejmować poziom lokalny, krajowy i międzynarodowy (globalny); wykorzystane mogą być różne wskaźniki ekonomiczne, m.in.: stopa wzrostu gospodarczego, poziom płac, stopa bezrobocia, stopa inflacji, stan infrastruktury, stopy podatkowe, rozwarstwienie dochodowe. Aspekt technologiczny dotyczy narzędzi i metod, jakie są stosowane w kombinacjach dostępnych czynników wytwórczych. Jeżeli chodzi o otoczenie społeczne, szczególnie istotne dla funkcjonowania podmiotów gospodarczych są postawy, wartości i przekonania społeczne oraz kształtowane na ich podstawie zachowania ludzkie. Polityczny wymiar otoczenia stanowią przepisy prawa i regulacje umożliwiające działanie podmiotom gospodarczym.

10 Omawiając różne aspekty otoczenia, trzeba również pamiętać o otoczeniu konkurencyjnym, w jakim działają podmioty rynkowe, jak też o otoczeniu instytucjonalnym, tak ważnym w utrwalaniu się systemu rynkowego w Polsce. Przedmiotem analizy w niniejszej pracy są wybrane problemy dotyczące determinant z otoczenia ekonomiczno-społecznego, wpływające na zachowania podmiotów rynkowych, głównie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Praca obejmuje wątki zarówno teoretyczne; jak i empiryczne. Dotyczą one ważnych zagadnień z zakresu polityki mikro- i makroekonomicznej. Pierwszych siedem rozdziałów ściśle związanych jest z podjętym tematem pracy, natomiast pozostałe dwa są natury bardziej ogólnej, choć również w swej wymowie dotyczą omawianego w pracy problemu. Gospodarstwa domowe stanowią najważniejszy podmiot każdej gospodarki. Ich decyzje ekonomiczne w sposób bezpośredni wpływają na procesy wzrostowe i rozwojowe w gospodarce, te z kolei oddziałują zwrotnie na warunki życia ludności. Gospodarstwom domowym poświęcono w pracy cztery pierwsze rozdziały. W rozdziale pierwszym skoncentrowano się na analizie wpływu wahań koniunkturalnych na sytuację gospodarstw domowych. W polskiej gospodarce w ciągu ostatnich lat odnotowano istotne zmiany w zakresie wskaźników makroekonomicznych, wynikające głównie z oddziaływania wielu czynników zewnętrznych, a zwłaszcza następstw ostatniego kryzysu finansowego, który doprowadził do ogólnoświatowego spowolnienia wzrostu gospodarczego. Przeprowadzono wnikliwą analizę zmian sytuacji ekonomicznej rodzimych gospodarstw domowych w latach 2004-2008 na tle wahań koniunkturalnych. Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim są programy socjalne i ich wpływ na zachowania jednostek. Analizie poddano, w jakim stopniu wysokość świadczeń, charakter beneficjów i stopień ingerencji w wolność jednostki wpływają na stopę bezrobocia. Podkreślono, że programy socjalne mające charakter transferów pieniężnych, zmniejszają indywidualną podaż pracy, ale też w połączeniu z odpowiednio skonstruowanym systemem podatkowym mogą zwiększać stopę aktywności zawodowej ludności. Polska polityka społeczna pierwszej połowy lat 90. ubiegłego wieku była nastawiona głównie na łagodzenie skutków transformacji systemowej, obecnie zaś głównym jej zadaniem staje się podniesienie stopy aktywności zawodowej ludności, zwłaszcza kobiet. Rozdział trzeci poświęcony jest działaniom gospodarstw domowych na rynku edukacyjnym. Wskazano na szeroko rozumiany system edukacji jako istotny element tzw. otoczenia ogólnego firmy, który wpływa na postawy członków gospodarstw, kształtując tym samym ważny składnik otoczenia konkurencyjnego firmy, jakim są dostawcy pracy. Przeprowadzono ekonomiczną analizę procesu inwestowania gospodarstw domowych w kapitał ludzki, wyeksponowano także rolę wiedzy jako dominującego dzisiaj czynnika produkcji.

11 W rozdziale czwartym omówiono determinanty zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce na podstawie wybranych teorii konsumpcji - teorii cyklu życia oraz teorii dochodu permanentnego. Scharakteryzowano w różnych przekrojach gospodarstwa domowe korzystające z kredytów i pożyczek. Przeprowadzono analizę głównych cech społeczno-ekonomicznych determinujących zadłużenie gospodarstw domowych. Wyniki badań autora rozdziału potwierdziły prawidłowości opisane w rozpatrywanych przez niego teoretycznych modelach konsumpcji. Następne dwa rozdziały dotyczą analizy wpływu otoczenia okołorynkowego na zachowania przedsiębiorstw. Głównym obszarem badawczym w rozdziale piątym jest nowe spojrzenie na proces umiędzynarodowienia przedsiębiorstw. Dokonano krytycznej analizy wybranych aspektów etapowej teorii internacjonalizacji w odniesieniu do modelu uppsalskiego. Dowiedziono, że model ten nie w pełni wyjaśnia proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa, zwłaszcza małych firm, które realizują inną ścieżkę rozwoju międzynarodowego biznesu i wykorzystują różne alternatywne drogi zdobywania wiedzy o rynkach zagranicznych niż własne doświadczenie. Podstawowym czynnikiem decydującym o sprawnym i skutecznym funkcjonowaniu przedsiębiorstw jest poziom ich konkurencyjności, zarówno na rynku krajowym, jak i rynkach międzynarodowych. Wpływ na konkurencyjność ma działalność innowacyjna i przedsiębiorczość. Temu zagadnieniu poświęcony jest szósty rozdział pracy. Dokonano charakterystyki wybranych form niekomercyjnych instytucji otoczenia biznesu wpływających na osiąganie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich. Odwołano się do strategii lizbońskiej, która wyznacza ramowe warunki działań na rzecz promocji biznesu. Tematem rozdziału siódmego jest sytuacja na małopolskim rynku pracy w latach 2007-2009 na tle zmian otoczenia ekonomiczno-społecznego. Omówiono sytuację społeczno-gospodarczą i demograficzną regionu oraz główne tendencje przemian na rynku pracy w Małopolsce z uwzględnieniem ogólnopolskiego rynku pracy. Dokonano szczegółowej analizy podstawowych wskaźników rynku pracy w badanym województwie (aktywności zawodowej, wskaźnika zatrudnienia i stopy bezrobocia) oraz przedstawiono propozycję działań, które mogą ograniczyć negatywny wpływ dekoniunktury gospodarczej na małopolską gospodarkę i rynek pracy. Ważnym zagadnieniem poruszanym w rozdziale ósmym jest proces przekształceń sektora elektroenergetycznego w Polsce w kierunku jego liberalizacji. Omówiono czynniki determinujące i kształtujące proces wprowadzania mechanizmów rynkowych w tym sektorze, uwzględniając konieczność dalszego pogłębiania współpracy w ramach realizowanej polityki energetycznej w Unii

12 Europejskiej. Szczególną uwagę zwrócono na istniejące w Polsce uwarunkowania społeczno-polityczne, które utrudniają skuteczną implementację reform w sektorze elektroenergetycznym. Wśród zewnętrznych czynników otoczenia ekonomicznego istotną rolę w ostatnich latach odgrywał kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2007 r. na rynku nieruchomości i kredytowym w USA i objął swym zasięgiem liczne sektory gospodarki w wielu krajach świata. Duże znaczenie w rozwoju tego kryzysu miały czynniki psychologiczne, leżące u podstaw irracjonalnych zachowań podmiotów gospodarczych. Temu ciekawemu zagadnieniu poświęcony jest ostatni rozdział pracy. Tłumacząc mechanizmy globalnego kryzysu finansowego, odwołano się do ekonomii behawioralnej, której fundamentem jest założenie ograniczonej racjonalności jednostek. Zaprezentowano przegląd najważniejszych założeń i elementów tej ekonomii i przeprowadzono behawioralną interpretację przebiegu globalnego kryzysu finansowego. Zofia Dach