DODATKI PASZOWE DLA DROBIU Dodatki stosowane do paszy i wody są nieodłącznym składnikiem żywieniowym ptaków hodowlanych. Ich stosowanie wiąże się z wieloma korzyściami, ale jednocześnie podlega ścisłej kontroli, której głównym celem jest uniknięcie stosowania niezgodnie z przeznaczeniem. Klasyfikacja, rodzaj i zakres stosowania dodatków paszowych regulowane są prawem Unii Europejskiej oraz przepisami krajów członkowskich. Podstawowym unijnym aktem prawnym jest Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt. Na podstawie tego aktu utworzono stale aktualizowany tzw. Wspólnotowy Rejestr Dodatków Paszowych, w którym zawarte są informacje o wszystkich aktualnie zarejestrowanych i dopuszczonych do obrotu w krajach UE dodatkach paszowych. W Polsce dokumentem regulującym ten aspekt jest Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawie wykazów dodatków paszowych i materiałów paszowych. Najczęściej stosowaną klasyfikacją dodatków paszowych jest podział według pełnionych przez nie funkcji. Dlatego wyróżniamy: uzupełniające niedobory określonych składników pokarmowych w stosowanych paszach; wspomagające procesy trawienne; utrzymujące równowagę mikrobiologiczną w przewodzie pokarmowym; poprawiające produkcyjność; ograniczające negatywny wpływ odchodów na środowisko naturalne; poprawiające jakość produktów pochodzenia zwierzęcego; poprawiające wartość pokarmową pasz; zapobiegające występowaniu schorzeń (w produkcji drobiarskiej kokcydiozie i histomonozie); ułatwiające produkcję mieszanek paszowych (lepiszcze). Z punktu widzenia hodowców najważniejszymi są dodatki, które bezpośrednio wpływają na metabolizm przewodu pokarmowego ptaków oraz regulują poziom zaopatrzenia w substancje biologicznie czynne, gdyż zwiększają efekt produkcyjny. Zaliczyć tu możemy: witaminy i prowitaminy; dodatki mineralne; aminokwasy, ich sole oraz hydroksyanalogi; stymulatory strawności; stabilizatory mikroflory jelitowej; kokcydiostatyki. Zapotrzebowanie drobiu na witaminy jest bardzo duże. Wynika ono ze szczególnej budowy przewodu pokarmowego, wprowadzenia nowoczesnych, wrażliwych na niedobory żywieniowe linii ptaków oraz intensywnych warunków chowu. Witaminy są potrzebne ptakom zarówno młodym, jak i dorosłym, lecz zapotrzebowanie na nie jest różne w poszczególnych okresach życia. Suplementacja obejmuje wszystkie witaminy lipofilne (A, D, E, K), wszystkie witaminy z grupy B oraz witaminę C. Witaminy i prowitaminy odgrywają również istotną rolę w tworzeniu odporności ptaków na choroby (witaminy A, C oraz E). Musimy mieć jednak na uwadze, że istnieje wiele czynników zakłócających ich skuteczność w żywieniu ptaków. Podzielić je można na dwie grupy. Do pierwszej zalicza się czynniki powodujące niewystarczający poziom witamin w diecie wynikający ze zmienności zawartości witamin w paszy, ich ograniczonej przyswajalności oraz strat powstających podczas produkcji pasz i ich przechowywania. Do 20
drugiej grupy zalicza się czynniki wpływające na pogorszenie wykorzystania witamin przez drób, jak np. potencjał genetyczny, stan fizjologiczny i kondycja ptaków, stresy, choroby oraz zdolność do syntezy i/lub absorpcji witamin w przewodzie pokarmowym. Do mineralnych dodatków paszowych zaliczamy tylko mikroskładniki mineralne. Chociaż do życia niezbędnych jest około 20 mikroskładników, to w praktyce dietę dla drobiu uzupełnia się tylko w siedem z nich: żelazo, mangan, miedź, kobalt, jod, cynk i selen. Stanowią one składnik premiksów mineralno-witaminowych. Trzeba jednak mieć świadomość, że poziom mikroskładników w premiksie jest ściśle limitowany, przede wszystkim w celu zapobieżenia zatruciu ptaków i nadmiernej ich akumulacji w narządach i tkankach. Dodatek aminokwasów do paszy ma na celu zmniejszenie strat azotu w wyniku niestrawienia lub niewykorzystania w przemianach metabolicznych, który w konsekwencji jest wydalany z odchodami. Dodatek ten ma również na celu poprawę jakości białka paszowego oraz zmniejszenie jego poziomu w diecie. Zawartość aminokwasów, tak egzo- jak i endogennych oraz ich wzajemny stosunek w diecie ma bowiem ogromny wpływ na przebieg syntezy białka zwierzęcego. Przeprowadzone badania wykazały, że zmniejszenie zawartości białka w diecie o 1% powoduje zmniejszenie wydalania azotu o 10% (nioski) lub 5-15% (brojlery, indyki, inny drób mięsny). Na szczególną uwagę w żywieniu drobiu zasługują tzw. aminokwasy limitujące, które nie są wytwarzane w procesach metabolicznych (lizyna, metionina, treonina i tryptofan). Im bardziej zawartość dostępnych w białku paszy aminokwasów jest zgodna z potrzebami ptaka, tym wartość takiego białka będzie większa, a jego wykorzystanie lepsze. Oznacza to również, że w porównaniu do innych białek paszowych mniejsze będą straty azotu. Zastosowanie aminokwasów może podnieść efektywność żywienia, a tym samym poprawić retencję (zatrzymanie w organizmie) związków pokarmowych, a w konsekwencji redukować ilość tych związków wydalanych z odchodami. Stymulatory strawności to przede wszystkim enzymy paszowe. Obecnie stosowane są w paszach specjalistyczne enzymy, których działanie obejmuje hydrolizy (katalizy-proteolizy) wiązań peptydowych, a także w niektórych przypadkach wiązań estrowych, czyli składników nietrawionych przez enzymy własne przewodu pokarmowego ptaków hodowlanych. Enzymy te potocznie określane są proteolitycznymi, czyli proteazami (EC 3.4). Enzymy paszowe klasyfikowane i dopuszczane do stosowania w żywieniu zwierząt na podstawie wpisu do Europejskiego Rejestru Dodatków Paszowych (EC) No 1831/2003 z późniejszymi zmianami, jako dodatki paszowe, a tym samym przynależne są do 3 grupy klasyfikacyjnej zgodnej z rejestrem E.C. - Enzyme Commision. Oprócz tej grupy wymienia się oksydoreduktazy, transferazy, liazy, izomerazy i ligazy. Ponieważ w obrębie samych hydrolaz wyróżnia się szereg specyficznych oddziaływań enzymów w układach z substratami, normalizacje E.C. dzielą je na hydrolazy rozszczepiające wiązania C-O, C-N i C-C oraz niektóre inne wiązania cząsteczkowe. Te i dalsze podziały hydrolaz zostały zgodnie z przyjętymi zaleceniami sklasyfikowane w formie kodów E.C.:E.C.3.1. Fosfatazy (fitazy), E.C. 3.2. Glikozydazy (karobhydrazy) czy E.C. 3.4 Proteazy. W kontrolowanej produkcji enzymów wykorzystuje się określone biotechniki, a z nimi związane jest używanie szczepów bakterii, czy grzybów dopuszczonych prawnie w biotechnologii i żywieniu zwierząt. Owe szczepy będące formami naturalnymi lub w pewnym zakresie modyfikowanymi genetycznie charakteryzuje wysoka specjalizacja w syntezie enzymów, np.: grzyby - Trichoderma spp., Aspergillus spp., Penicillum spp. np. Trichoderma viridae, reesei; Aspergillus oryzae, niger; Humicola insolens: 22
ksylanazy, beta-glukanazy, galaktazy, Aspergillus niger i oryzae: fitazy; bakterie - Bacillus spp., np. Bacillus amyloliquefaciens: Alfa-amylazy Bacillus subtilis, licheniformis: proteazy. Do stabilizatorów mikroflory jelitowej zaliczymy przede wszystkim probiotyki i prebiotyki, zakwaszacze oraz niektóre fitobiotyki. Zakwaszacze to krótkołańcuchowe kwasy lub ich sole dodawane do paszy lub wody w celu obniżenia ph i zapobiegają lub ograniczają rozwój niepożądanych mikroorganizmów i grzybów w przewodzie pokarmowym drobiu. W skład tych preparatów wchodzą najczęściej kwasy mrówkowy, propionowy, mlekowy, sorbowy, cytrynowy i fumarowy. Kwas fumarowy działa dodatkowo antystresowo i uspokajająco na ptaki. W żywieniu drobiu stosowane są również kwasy: ortofosforowy, winowy, jabłkowy i inne. Jako dodatki do preparatów zakwaszających stosuje się też glinokrzemiany, mrówczan amonu, propionian amonu i siarczan wapnia. Zaletą preparatów zakwaszających mieszanki paszowe i wodę pitną dla drobiu jest fakt, że w większości przypadków nie wymagają przestrzegania okresu karencji, dlatego można je stosować przez długi okres. Większość składników preparatów zakwaszających może także powstawać w organizmach ptaków w czasie przemian metabolicznych, dlatego nie stanowią większego zagrożenia, nawet w przypadku niewielkiego przedawkowania. Ptakom reprodukcyjnym, które są chowane przez wiele miesięcy, lepiej podawać czyste kwasy organiczne (bez dodatków). Zakwaszanie mieszanek paszowych i wody jest również zaliczone do grupy tzw. zabiegów profilaktycznych. Fitobiotyki są to ekstrakty biologicznie aktywnych składników roślin (ziół), wykazujące nieselektywne lub ukierunkowane działanie bakteriostatyczne. Ziołowe dodatki paszowe cieszą się obecnie coraz większym zainteresowaniem w związku z całkowitym zakazem stosowania antybiotyków (wszedł w życie na terytorium UE w 2006 roku). Stosowanie ziół w żywieniu zwierząt wynika nie tylko z preferencji smakowych zwierząt, ale również ze względu na ich wpływ na organizmy zwierząt - najczęściej działają leczniczo. Znajomość składu chemicznego i działania poszczególnych substancji na organizm zwierzęcia umożliwia bardziej racjonalne stosowanie ziół. Rośliny lub ich części zwierają wiele różnych substancji aktywnie oddziaływujących na organizmy zwierząt. Działanie substancji czynnych w ziołach i roślinach leczniczych jest najczęściej wielokierunkowe. Pobudzają one wydzielanie soków trawiennych, zwiększają apetyt i perystaltykę jelit oraz poprawiają procesy wchłaniania składników pokarmowych. Zaletą jest również pozytywny wpływ na organizm poprzez działanie przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne, przeciwpasożytnicze i przeciwgorączkowe. Wiele substancji czynnych, zawartych w roślinach poprawia walory smakowo - zapachowe produktów pochodzenia zwierzęcego, a przede wszystkim dobrze wybarwiają żółtka jaj, jak również wiążą mikotoksyny. Substancje czynne występujące w roślinach leczniczych można zaliczyć do dwóch grup przemiany materii. Grupa I zawiera produkty metabolizmu podstawowego. Są to tzw. substancje podstawowe, ponieważ są niezbędne do życia każdej rośliny, pełniąc w niej określone funkcje fizjologiczne. Grupę tę tworzą głównie węglowodany, tłuszcze, białka, aminokwasy, enzymy i chlorofil. Grupa II zawiera produkty metabolizmu wtórnego, które zazwyczaj nie pełnią w życiu roślin podstawowych funkcji i zaliczono je do tzw. substancji wtórnych. Substancje wtórne występują najczęściej kompleksowo, będąc produktami przemiany materii roślin leczniczych. Podstawowym podziałem jest wyróżnienie siedmiu głównych grup związków: gli- 24
kozydy, flawonoidy, alkaloidy, olejki eteryczne, garbniki, gorycze i śluzy. Czynnikiem ograniczającym stosowanie dodatku ziół w żywieniu ptaków jest fakt, iż w roślinach tych związki chemiczne występują nie pojedynczo, ale w pewnych kompleksach związków. Dlatego też otwarta pozostaje kwestia precyzyjności zastosowania dawki, która miałaby korzystny wpływ na organizm. Kolejnym problemem są rośliny trujące. Silne działanie toksyczne wykazują przede wszystkim alkaloidy i glikozydy. Trucizny te chronią rośliny głównie przed zjadaniem przez zwierzęta roślinożerne, czasami przed niektórymi pasożytami i chorobami. Rośliny trujące często można rozpoznać po nieprzyjemnym zapachu lub ostrym, piekącym smaku. Trzeba również pamiętać, że niektóre rośliny tracą swe własności trujące po wysuszeniu - siano nie ma już własności trujących, niektóre natomiast zachowują je po wysuszeniu i długotrwałym przechowywaniu, dlatego też stanowią duże zagrożenie jako składnik dawki pokarmowej. Nie bez znaczenia pozostaje również miejsce i termin pozyskania roślin specjalnych. Badania wykazały, że zioła uprawiane, dzięki lepszym warunkom glebowym, zabiegom pielęgnacyjnym, nawożeniu, selekcji nasiennej, zawierają zwykle więcej i w większych stężeniach substancji leczniczych, niż rośliny dziko rosnące, pochodzące z tzw. zbioru naturalnego. Dodatkowo, w związku z postępującym zanieczyszczeniem atmosfery pyłami i truciznami przemysłowymi, które przenoszone są na znaczne odległości od miejsc emisji, trzeba stanowczo przestrzegać, aby wszystkie surowce lecznicze po zbiorze umyć dokładnie pod bieżącą wodą, a dopiero potem suszyć i przygotowywać z nich leki. Surowce zbierane w sąsiedztwie dróg samochodowych, fabryk chemicznych itp. w ogóle nie nadają się do wykorzystania, ze względu na zawartość związków toksycznych. Z kolei atutem przemawiającym za wykorzystaniem roślin leczniczych w dawce pokarmowej dla drobiu jest fakt, że dodatek tych roślin podwyższa walory smakowe pasz, jak również poprawia jakość produktów pochodzenia zwierzęcego (barwa mięsa, wybarwienie żółtek jaj). Probiotyki to wyselekcjonowane i utrwalone komórki mikroorganizmów (bakterii, zarodników, grzybów) zdolne do szybkiego rozwoju w przewodzie pokarmowym i korzystnego oddziaływania na mikroflorę jelit i organizm gospodarza. Do najczęściej wykorzystywanych szczepów bakterii zaliczyć możemy Lactobacillus, Bifidobacterium, Enterococcus, zarodniki Bacillus subtilis, B. licheniformis, B. cereus lub drożdży Saccharomyces cerevisiae. Mechanizm działania probiotyków jest wielokierunkowy i polega m.in. na: przywróceniu i zachowaniu równowagi naturalnej mikroflory przewodu pokarmowego; ochronie przewodu pokarmowego przed patogenami; produkcji bakteriocyn, krótkołańcuchowych kwasów organicznych; syntezie witamin z grupy B, witaminy K oraz enzymów trawiennych; stymulacji układu immunologicznego; zmniejszaniu stężenia substancji toksycznych w przewodzie pokarmowym oraz we krwi; obniżaniu ph treści jelit, poziomu cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi oraz tkankach. Prebiotyki to niektóre oligo- i polisacharydy, niestrawne w jelicie cienkim, natomiast łatwo fermentowane w dolnym odcinku przewodu pokarmowego, a produkty fermentacji są dodatkowym źródłem energii i korzystnie wpływają na stan jelit i metabolizm. Prebiotyki to węglowodany naturalnie występujące w żywności. Należą do nich: fruktooligosacharydy, glukooligosacharydy, galaktooligosacharydy, oligosacharydy, w tym oligosacharydy z rodziny rafinozy (ORR), które stanowią źródło energii dla bakterii bytujących w okrężnicy. 26
HIGIENA I ŻYWIENIE Prebiotyki muszą spełniać określone wymagania - nie mogą ulegać trawieniu w górnych odcinkach przewodu pokarmowego, powinny stymulować rozwój korzystnej mikroflory jelitowej, a produkty ich rozkładu powinny obniżać ph treści pokarmowej. Prebiotyki są substratami selektywnie i lepiej wykorzystywanymi przez bifidobakterie i inne gatunki korzystnych bakterii, a głównie produkty fermentacji tych związków - krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe obniżają ph środowiska jelit i pogarszają warunki rozwoju bakterii niepożądanych w hodowli drobiu (Clostridium, Salmonella). Do najczęściej podawanych ptakom substancji bioaktywnych w postaci prebiotyków należą fruktooligosacharydy, inulina pozyskiwana z korzeni cykorii, oligofruktoza oraz mannooligosacharydy. Ponadto spotyka się izomaltooligosacharydy, oligosacharydy sojowe, galaktooligosacharydy, maltooligosacharydy, glukooligosacharydy i ksylooligosacharydy. Kokcydiostatyki to preparaty chemiczne lub jonoforowe hamujące rozmnażanie pierwotniaka Eimeria sp., wywołującego jedną z najniebezpieczniejszych dla produkcji drobiarskiej chorób ptaków. Kokcydioza drobiu skutkuje obniżeniem przyrostów masy ciała, pogorszeniem wykorzystania paszy oraz wzrostem śmiertelności ptaków, czego konsekwencją są znaczne starty ekonomiczne w produkcji drobiarskiej. Stosowane obecnie kokcydiostatyki można podzielić na dwie grupy: antybiotyki jonoforowe, które są produktami fermentacji grzybów z gatunku Streptomyces i Actinomadura oraz kokcydiostatyki chemiczne (np. robenidyna, klopidol amprol). Warunki dopuszczenia kokcydiostatyków oraz sposób ich stosowania regulują unijne oraz wynikające z nich krajowe akty prawne. Podawanie kokcydiostatyków pozostaje obecnie najtańszą metodą zapobiegania tej chorobie, chociaż od wielu lat poszukuje się alternatywnych substancji, które mogą zahamować rozwój kokcydiów. Stosując kokcydiostatyki pamiętać również należy o zachowaniu okresu karencji. U kurcząt rzeźnych stosuje się je przez cały okres tuczu (z zachowaniem karencji), kurczętom odchowywanym na nioski podaje się preparaty przez pierwsze 12-16 tygodni życia, u indyków do 12 tygodnia życia. Jak wynika z przedstawionych powyżej informacji, stosowanie w produkcji drobiarskiej dodatków paszowych staje się obecnie koniecznością. Wynika to przede wszystkim z postępu hodowlanego, coraz krótszego okresu chowu, czego konsekwencją jest zwiększona wrażliwość ptaków na warunki środowiskowe oraz żywieniowe. Pamiętać jednak trzeba, aby stosować dostępne na rynku paszowym dodatki zgodnie z zaleceniami producentów i zachować okres karencji. Wtedy bowiem osiągniemy oczekiwane wyniki produkcyjne oraz produkt wysokiej jakości, którego poszukują coraz bardziej wymagający konsumenci. Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Wydział Bioinżynierii Zwierząt UWM w Olsztynie 27