STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM I OCENA POZNAWCZA U ARTYSTÓW WYSTĘPUJĄCYCH PUBLICZNIE 1)

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 6/2014, 119 127 DOI: 10.5604/00332860.1140768 F O R U M M Ł O D Y C H Katolicki Uniwersytet Lubelski, Wydział Nauk Społecznych STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM I OCENA POZNAWCZA U ARTYSTÓW WYSTĘPUJĄCYCH PUBLICZNIE 1) Streszczenie: Celem pracy było wykazanie różnic pod względem stylów radzenia sobie ze stresem oraz spostrzegania życiowych sytuacji, z wykorzystaniem oceny poznawczej u artystów występujących publicznie (wokalistów). Do realizacji celu użyto testu Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) Endlera i Parkera w polskiej adaptacji Strelaua, Szczepaniaka, Wrześniewskiego, oraz Kwestionariusza Oceny Stresu (KOS) Jakubowskiej, Włodarczyk i Wrześniewskiego. Zaplecze teoretyczne stanowiła transakcyjna teoria stresu Lazarusa i Folkman, traktująca o zjawisku stresu, radzeniu sobie z nim, jak i ocenie poznawczej. Przebadano 60 studentów wyższych uczelni lubelskich. Wyniki badań pokazały różnice istotne statystycznie dla wokalistów, którzy wbrew oczekiwaniom znacząco częściej unikają sytuacji stresowych, zastępczo poszukując kontaktów towarzyskich i czynności zastępczych. Słowa kluczowe: stres, style radzenia sobie ze stresem, ocena poznawcza WPROWADZENIE Stres to obciążenie organizmu, które powoduje uruchomienie mechanizmów obronnych oszczędzających energię życiową. W ten sposób organizm próbuje się uchronić przed wyczerpaniem. Stres jest bezcenną informacją, pojawiającą się, gdy jednostka robi coś nie tak, jak należy lub gdy godzi się na takie działania innych ludzi wobec siebie, jakich w głębi nie akceptuje (Jankowski, 2011). Pojęcie stresu pojawiło się po raz pierwszy ponad 60 lat temu (zai: Pawlak, Orłowska, Dolińska, 2012), a w ostatnim czasie obserwuje się nasilenie zainteresowania nim. Stres w ujęciu klasyków Lazarusa i Folkman (1984) definiowany jest jako relacja między człowiekiem a otoczeniem, w której wymagania oceniane są przez człowieka jako przekraczające lub wyczerpujące jego możliwości i które zagrażają jego dobrostanowi. To zespół czynników, które wywołują zagrożenie i zakłócenie procesu aktywności zadaniowej (Reykowski, 1966). Współczesne definicje stresu podkreślają, że pojawia się on w okolicznościach związanych z groźbą utraty lub z faktyczną utratą zasobów niezbędnych do przetrwania jednostki osadzonej w rodzinie, w organizacji społecznej 1) Artykuł oparto na materiale empirycznym z pracy magisterskiej pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. A. Sękowskiego w Katedrze Psychologii Różnic Indywidualnych, KUL, 2013 rok. Adres do korespondencjii: emaili: kokex1@gmail.com

120 (Hobfoll, 2006, s. 71). Hobfoll (2006) wymienia trzy sytuacje występowania stresu. Są toi: występowanie groźby utraty zasobów; faktyczna ich utrata lub zainwestowanie znaczącej ilości zasobów jednostki, które nie przynosi oczekiwanego zysku. Ogólnie mówiąc, stres dobrze przystaje zwłaszcza do nieprzyjemnych elementów naszego codziennego życia (Bargiel, 1997, s. 6). Radzenie sobie ze stresem to poznawcze i behawioralne próby podejmowane przez człowieka w celu poradzenia sobie z zewnętrznym i/lub wewnętrznymi wymaganiami, a które mogą być oceniane jako przekraczające aktualne możliwości i zasoby jednostki (Lazarus, Folkman, 1984). Jest aktywnością człowieka skupiającą się na zmianie transakcji stresowej (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2008). Radzenie sobie ze stresem ujmowane jest także jako świadome wysiłki zmierzające do jego opanowania (Borkowski, 2001). Trud radzenia sobie ze stresem można utożsamić ze stylem, który odnosi się do ogólnej dyspozycji osobowościowej, przejawiającej się w przebiegu radzenia sobie w sytuacjach zagrażających jednostce. Nie zależy od rodzaju sytuacji, bo jest atrybutem podmiotu i zależy od wielu zmiennych, takich jaki: płeć, wiek, iloraz inteligencji, stan psychofizyczny jednostki, zależy również od poziomu samooceny, osiągnięć, lękliwości (Wrześniewski, 1996). Naukowcy rozróżniają trzy style radzenia sobie ze stresem (Endler, Parker, 1990). Pierwszy jest skoncentrowany na zadaniu i dotyczy analizy problemu, szukania najlepszych form jego rozwiązania. Osoby prezentujące go w sytuacji stresowej podejmują wysiłek zmierzający do rozwiązania problemu poprzez poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji na łatwiejszą do rozwiązania. Drugi styl skoncentrowany na emocjach jest charakterystyczny dla osób wykazujących tendencje do koncentrowania się na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jaki: złość, napięcie czy poczucie winy, co w sytuacjach stresowych prowadzi do myślenia życzeniowego i fantazjowania w celu zmniejszenia doświadczanego napięcia emocjonalnego. Jednak działania takie w wielu wypadkach mogą prowadzić do wzrostu napięcia, poczucia stresu lub przygnębienia. Patologiczną formą tego stylu może być np. szukanie ucieczki w alkoholu bądź środkach odurzających. Trzeci skoncentrowany na unikaniu jest charakterystyczny dla osób, które mają tendencje do unikania myślenia, przeżywania czy doświadczania sytuacji stresowych. Ten proces może odbywać się poprzez zastosowania jednej z dwóch formi: angażowanie się w czynności zastępcze, tj. objadanie się, nasilona senność, myślenie o sprawach przyjemnych, czytanie książek lub oglądanie telewizji częściej niż dotychczas, lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich, prowadzące do unikania konieczności rozwiązania sytuacji stresowej (Wrześniewski, 1996). Z kolei, Lazarus i Folkman (1987) rozróżniają cztery strategie radzenia sobie ze stresem. Są toi: poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania i strategie intrapsychiczne. Najogólniej ujmując, styl radzenia sobie traktowany jest jako względnie stała tendencja do reagowania w określony sposób w sytuacji stresowej (Pawlak, Orłowska, Dolińska, 2012). Ocena poznawcza to proces dokonywany przez jednostkę w sytuacji zagrożenia, w którym rozróżnia się dwa stadia ocenyi: pierwotną i wtórną (Doliński, 2000). Pierwotna pozwala na stwierdzenie, z jakiego rodzaju sytuacją w danym momencie jednostka ma do czynienia. W jej obrębie rozróżnia się trzy rodzaje sytuacjii: neutralną, nie mającą żadnego znaczenia dla jednostki; sprzyjająco-pozytywną i stresującą. Podczas oceny pierwotnej ważny jest kontekst środowiskowy i relacja otoczenie jednostka oraz ewentualne refleksje, które mogą pojawić się w umyśle człowieka i prowadzić do zmiany jakości i nasilenia emocji. Wtórna ocena to proces poznawczy zwany przewartościowaniem (Te-

STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM I OCENA POZNAWCZA U ARTYSTÓW... 121 relak, 2001), jest skupiony na ocenie zasobów jednostki oraz zdolnościach radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Jeżeli są one wystarczające, wówczas dochodzi do rozważania koniecznych opcji działań. Zatem polega na rozważeniu przez człowieka, w jaki sposób może on uporać się z problemem samym w sobie (Doliński, 2000, s. 322). METODA Cel badań i uzasadnienie Celem badań było wykazanie różnic pod względem stylów radzenia sobie ze stresem oraz spostrzegania życiowych sytuacji z wykorzystaniem oceny poznawczej u wokalistów-amatorów występujących publicznie. Artyści-wokaliści występujący na scenach napotykają na większe trudności, biorąc pod uwagę zarówno kontekst osobowościowy, jak i związany z zainteresowaniami. W wyniku doświadczeń związanych z ekspozycją społeczną mogą spostrzegać sytuacje z perspektywy doznanych w przeszłości sytuacji stresowych, zatem ich ocena poznawcza tych sytuacji może różnić się od oceny osób, które nie są powiązane z tego typu aktywnością. W literaturze psychologicznej istnieje wiele badań skupiających się na zagadnieniu stresu; badani byli m.in. schizofrenicy (Chądzyńska, Kasperek-Zimowska, 2011), kontrolerzy lotów (Stefańczyk, Terelak, 2010), młodzież leczona psychiatrycznie (Gmitrowicz, Szczepaniak, Jabłkowska-Górecka, 2012), matki w okresie poporodowym (Podolska, Majewska, 2007). Przegląd literatury dotyczącej tego zagadnienia pokazał brak badań traktujących jednocześnie o ocenie poznawczej i stylach radzenia sobie ze stresem u wokalistów-amatorów występujących publicznie, co uzasadnia podjęcie tych badań. HIPOTEZY BADAWCZE Sformułowano dwie hipotezy H 1 i: wokaliści-amatorzy występujący publicznie istotnie częściej preferują zadaniowy styl radzenia sobie ze stresem, podczas gdy osoby nie zaangażowane w taką działalność, częściej wybierają styl skoncentrowany na unikaniu. H 2 i: wokaliści-amatorzy oceniają konkretne sytuacje stresowe istotnie częściej jako wyzwanie-aktywność niż porównywana grupa badanych, która te sytuacje częściej ocenia jako zagrożenie. NARZĘDZIA W badaniach wykorzystano trzy sposoby zbierania danych. Do gromadzenia danych opisujących style radzenia sobie ze stresem posłużył Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) Endlera i Parkera w adaptacji Strelaua, Jaworowskiej, Wrześniewskiego oraz Szczepaniaka (2005). Radzenie ujawnia się stylachi: skoncentrowany na zadaniu (SSZ); na emocjach (SSE); na unikaniu (SSU) poprzez angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ) oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT). Kwestionariusz zawiera 48 twierdzeń, które dotyczą różnych zachowań, jakie są podejmowane przez ludzi w sytuacjach stresowych. Obok każdego twierdzenia ułożone są

122 kolejno wartości od 1 do 5 określające częstotliwość, z jaką dana aktywność jest podejmowana w sytuacjach stresowych. Zadaniem osoby jest określić, jak bardzo dane twierdzenie jest jej bliskie, poprzez zaznaczenie odpowiedniej wartości. Respondent może uzyskać wynik mieszczący się w przedziale od 16 do 80 punktów. Do zbierania wyników dotyczących oceny poznawczej wykorzystano Kwestionariusz Oceny Stresu (KOS) w opracowaniu Jakubowskiej, Włodarczyk, Wrześniewskiego, który zawiera dwie częścii: KOS-A do badania oceny sytuacyjnej, KOS-B do oceny dyspozycyjnej. KOS składa się z 35 przymiotników, mających określć, w jakim stopniu pasują one do odczuć badanych. Przymiotniki skupione są w cztery podskalei: zagrożenie odnoszą się do szkód, które mogą się wydarzyć w niedalekiej przyszłości; wyzwanie-aktywność wskazują na poczucie możliwości opanowania sytuacji w sposób aktywny; wyzwanie-pasywność wskazują na poczucie możliwości opanowania sytuacji w sposób pasywny; krzywda/strata dotyczą poniesionych szkód związanych z ważnymi dla jednostki przedmiotami. Wśród 35 przymiotników 23 jest diagnostycznych, a pozostałych 12 ma charakter buforowy; nie są one uwzględniane w analizie wyników. Wreszcie ankieta osobowa, która posłużyła do opisu badanych. PROCEDURA I OPIS BADANYCH Badania prowadzono indywidualnie przy obecności autora projektu. Udział w badaniach był dobrowolny. Po otrzymaniu zgody respondenta nadawano mu numer w celu zachowania jego anonimowości. Każdy z uczestników badania mógł wycofać się w dowolnym momencie, bez żadnych negatywnych konsekwencji. Zgromadzone kwestionariusze posłużyły wyłącznie do opracowania i przygotowania pracy magisterskiej. Przebadano 60 studentów lubelskich uczelni wyższych. Grupę eksperymentalną stanowili czynni wokaliści-amatorzy, których było 30 badanych, z czego 87% stanowiły kobiety, 17% mężczyźni. Przedział wiekowy badanych od 19 do 30 lat (M = 22,10; SD = 2,1). Grupę kontrolną stanowili badani bez tego rodzaju doświadczeń. Badanych było 30 studentów, było wśród nich 63% kobiet, 37% mężczyzn, w wieku od 20 do 25 lat (M = 22,0; SD = 1,3). WYNIKI Aby okre ślić istot no ść różnic po mię dzy śred ni mi dla stylów ra dze nia sobie ze stresem oraz dla oceny poznawczej badanych osób, za sto so wa no test t-stu den ta dla prób niezależnych. Analizę wyników przeprowadzono za pomocą pakietu statystycznego Statistica. Różnice między badanymi w sposobach radzenia sobie ze stresem W hipotezie pierwszej oczekiwano, iż artyści-amatorzy występujący publicznie istotnie częściej preferują styl zadaniowy i styl oparty na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich, podczas gdy osoby nie zaangażowane w taką aktywność częściej wybierają styl skoncentrowany na unikaniu. Wyniki zaprezentowano na wykresie 1 i w tabeli 1. Różnice w podskali PKT dla grupy eksperymentalnej (M = 17,96; SD = 3,81) są istotne t = 2,73, przy p = 0,004 (df = 58). Analiza testem t dla podskali SSU rów-

STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM I OCENA POZNAWCZA U ARTYSTÓW... 123 WYKRES 1. Średnie natężenie w stylach radzenia sobie ze stresem w porównywanych grupach TABELA 1. Różnice między badanymi grupami w poszczególnych skalach (df = 58) Sposoby radzenia sobie ze stresem Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna M SD M SD Wartość t p SSZ 55,46 7,49 56,23 9,53 0,350 0,360 PKT 17,96 3,81 15,46 3,25 2,73 0,004 SSU 47,70 7,94 40,36 7,80 3,60 0,001 ACZ 18,16 3,65 15,00 4,38 3,037 0,002 SSE 46,96 8,44 46,43 8,78 0,240 0,410 Ozn. skrótówi: SSZ styl skoncentrowany na zadaniu; PKT poszukiwanie kontaktów towarzyskich; SSU skoncentrowany na unikaniu; ACZ angażowanie się w czynności zastępcze oraz SSE styl skoncentrowany na emocjach. nież dała rezultaty istotna statystycznie t = 3,60, p = 0,001. Efekt taki pokazuje, że SSU jest częściej wybierany przez wokalistów (M = 47,70; SD = 7,94) niż przez badanych z grupy kontrolnej (M = 40,36; SD = 7,80), tj. wbrew oczekiwaniu hipotezy. Grupa eksperymentalna ujawniła również istotnie wyższe wyniki związane ze stylem ACZ (M = 18,16; SD = 3,65) niż badani z grupy kontrolnej (M = 15; SD = 4,38) (p = 0,002). Różnice w ocenie poznawczej między badanymi grupami W drugiej hipotezie przypuszczano, iż wokaliści-amatorzy oceniają konkretne sytuacje stresowe istotnie częściej jako wyzwanie-aktywność niż porównywana grupa badanych, która te sytuacje częściej ocenia jako zagrożenie (H 2 ). Ilustracje wyników prezentuje wykres 2 i tabela 2.

124 WYKRES 2. Średnie natężenie w podskalach kwestionariusza oceny poznawczej w porównywanych grupach Ozn. Zagr. (zagrożenie) odnosi się do szkód, które mogą się wydarzyć w niedalekiej przyszłości; WyzwAkt. (wyzwanie-aktywność) wskazuje na odczuwanie możliwości opanowania sytuacji w sposób aktywny; WyzwPas. (wyzwanie-pasywność) wskazuje na poczucie możliwości opanowania sytuacji w sposób pasywny; krzywda/strata, dotyczy poniesionych szkód związanych z ważnymi dla jednostki przedmiotami. TABELA 2. Porównanie badanych osób pod względem oceny poznawczej Rodzaje oceny poznawczej Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna M SD M SD Wartość t p KOS A wyzwanieaktywność 7,90 3,00 8,53 3,52 0,749 0,167 KOS A zagrożenie 10,56 5,72 9,83 6,71 0,455 0,325 KOS B wyzwanieaktywność 9,20 3,38 9,96 2,68 0,972 0,168 KOS B zagrożenie 11,52 4,09 11,06 5,52 0,372 0,355 W żadnym przypadku nie uchwycono różnic istotnych statystycznie. Dyskusja wyników Celem opracowania było ustosunkowanie się do dwóch hipotez badawczych. W hipotezie pierwszej oczekiwano, iż artyści występujący publicznie istotnie częściej preferują zadaniowy styl radzenia sobie ze stresem (SSZ), podczas gdy osoby nie zaangażowane w taką aktywność znacząco częściej wybierają styl skoncentrowany na unikaniu (SSU). Różnice istotne statystycznie wskazują (tabela 1), że grupa wokalistów, w porównaniu z grupą kontrolną, znacząco częściej w sytuacjach stresowych radzi sobie z nim, wybierając unikanie takich sytuacji poprzez angażowanie się w kontakty towarzyskie (PKT) oraz w czynności zastępcze (ACZ). Wynik ten nie potwierdza oczekiwania hipotezy. Efekty tych poszukiwań przychylają się do wyników badań Dewsa i Williamsa (1989)

STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM I OCENA POZNAWCZA U ARTYSTÓW... 125 pośród muzyków, gdzie kontakty towarzyskie i spotkanie z przyjaciółmi były traktowane jako sieć wsparcia społecznego. Co więcej, badania muzyków orkiestrowych ujawniły, że w sytuacjach stresujących wykonują ćwiczenia fizyczne, udoskonalają swoje zainteresowania. Zaś w sytuacjach związanych ze stresem spowodowanym występem strategie jego zwalczania są podobne do tych, jakie stosują osoby badane w prezentowanym opracowaniu, to jest podejmowane starania o pozytywne nastawienie, przygotowywanie się do występu bądź wcześniejsze prezentowanie go dla swoich przyjaciół (Bartel, Thompson, 1994). Ciekawy wydaje się fakt, iż wokaliści charakteryzują się wyższym wynikiem w stylu skoncentrowanym na unikaniu (SSU), różnice między grupami są statystycznie istotne. Może to być konsekwencją faktu, że bycie wokalistą często jest wyczerpujące i eksploatujące wewnętrzne zasoby jednostki i w sytuacji stresującej wokalista zapobiega unikaniu przykrych emocji. Unika rozmyślań o problemie i rozmawiania na jego temat (Tomczak, 2009). Warto też podkreślić, że grupa badanych wokalistów-amatorów to osoby, które nie posiadają przygotowania specjalistycznego, a sposoby radzenia sobie ze stresem są ich indywidualnym doświadczeniem. Brak istotnych różnic w pozostałych sposobach radzenia sobie ze stresem wskazuje, że zarówno wokaliści sceniczni, jak i badani bez tego rodzaju doświadczeń podobnie spostrzegają sytuacje stresowe i przejawiają podobne style radzenia sobie z nim. Jednocześnie ujawniają zbliżone reakcje na zaistniałe życiowe wydarzenia. Druga sformułowana hipoteza H 2 nie została potwierdzona. Oczekiwano w niej, że wokaliści-amatorzy oceniają konkretne sytuacje stresowe istotnie częściej jako wyzwanie-aktywność niż porównywana grupa badanych, która te sytuacje częściej ocenia jako zagrożenie. Otrzymane wartości testu różnic (tabela 2) okazały się nieistotne statystycznie. Oznacza to, że zarówno artyści występujący publicznie, jak i osoby nie zaangażowane w taką aktywność, podobnie oceniają sytuacje stresowe, czyli podobnie reagują na zaistniałe życiowe sytuacje. W podobny sposób obydwie grupy wykazują porównywalną ogólną dyspozycję do spostrzegania życiowych wydarzeń oraz do oceny sytuacyjnej. Brak różnic pokazuje, że bycie wokalistą i występowanie na scenie nie determinują rodzaju oceny poznawczej pojawiającej się w danej sytuacji. Wnioski i zalecenia wychowawcze Badani bez względu na preferowaną aktywność (wokaliści-amatorzy bądź inni badani) nie wykazują różnicy pod względem oceny poznawczej. Podobnie spostrzegają zagrożenia, możliwości opanowania sytuacji, ewentualnych szkód. Znaczące różnice uchwycono dla stylów radzenia sobie ze stresem. Otóż wokaliści-amatorzy w porównaniu z innymi osobami częściej radzą sobie z sytuacjami stresowymi, poszukując kontaktów towarzyskich bądź angażując się w czynności zastępcze. Warto w tym miejscu powołać się na opinie Harta (1995), że w jednostce istnieją zasoby, które ją wspierają w okresie nasilonego stresu i że duże znaczenie ma nabywanie umiejętności radzenia sobie z napięciem. Do zasobów wzmacniających jednostkę zalicza troskę, zaangażowanie i wsparcie ze strony rodziców oraz dalszej rodziny; bezpieczne środowisko funkcjonowania tworzone przez bliskich; wsparcie i pomoc od nauczycieli i mentorów. Działania te mogą stać się zaleceniem dla wychowawców i pedagogów w codziennej pracy z młodzieżą. Natomiast uczenie się umiejętności społeczno-emocjonalnych (Salovey, Mayer, Caruso, 2004) poprzez zajęcia budujące pozytywny obraz siebie, kierowanie uczuciami, zwiększanie samoświadomości prowadzi do usprawnienia sposobów radzenia sobie ze stresem przez jednostkę.

126 Sugestie dalszych badań Wyniki badań sugerują, że na gruncie psychologii różnic indywidualnych potrzebne są dalsze poszukiwania skupiające się wokół czynników warunkujących sposoby radzenia sobie ze stresem oraz odkrywanie zmiennych warunkujących ocenę poznawczą u wokalistów, artystów estradowych występujących publicznie. Sugerować można dalszą eksplorację w zakresie uwarunkowań samoregulacyjnych, samooceny, temperamentalnych cech osobowości czy inteligencji emocjonalnej. Podziękowanie Autor dziękuje wszystkim osobom, które przyczyniły się do ulepszenia tekstu, a chcą pozostać anonimowe. Bargiel, Z. (1997). Stres problem otwarty. Toruńi: Wydawnictwo UMK. Bartel, L.R., Thompson, E.G. (1994). Coping With Performance Stressi: A Study of Professional Orchestral Musicians in Canada. The Quarterl, 5(4), 70 78. Borkowski, J. (2001). Radzenie sobie ze stresem a poczucie tożsamości. Warszawai: Dom Wydawniczy Elipsa. Chądzyńska, M., Kasperek-Zimowska, B. (2011). Poczucie koherencji i style radzenia sobie ze stresem wśród rodziców dorosłych dzieci z rozpoznaniem schizofrenii. Psychiatria Polska, 5(45), 643 652. Dews, B., Williams M. (1989). Student musicians personality styles, stresses and coping patterns. Psychology of Music, 17(1) 37 47. Doliński, D. (2000). Mechanizmy wzbudzania emocji. Wi: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (T. 2, s. 319 349). Gdański: GWP. Endler, N.S., Parker, D.A. (1990). Multidimensional assessment of copingi: A critical evaluation. Journal of Personality and Social Psychology, 58(5), 844 854. Hart, A. (1995). Twoje dziecko i stres. Warszawai: Wydawnictwo Rodzinny Krąg. Hobfoll, S.E. (1989). Zachowanie zasobów. Nowa próba konceptualizacji stresu. Nowiny Psychologiczne, 5 6, 24 48. Hobfoll, S.E. (2006). Stres, kultura i społeczność: psychologia i filozofia stresu. Gdański: GWP. BIBLIOGRAFIA Gmitrowicz, A., Szczepaniak, A., Jabłkowska-Górecka, K. (2012). Ocena stylów radzenia sobie ze stresem i inteligencji emocjonalnej u samouszkadzającej się młodzieży leczonej psychiatrycznie w zależności od wybranych czynników klinicznych. Psychiatria Polska, 2(46), 227 240. Jankowski, K. (2011). Zarządzanie stresem i emocjami. Pozyskano zi: httpi://www. akademia harmoniizycia.pl/2011/10/ slajd5/ (dostępi: 10.09.2013). Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N. (2008). Narzędzia do pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem. Warszawai: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Lazarus, R.S., Folkman, S. (1984). Stress, Appraisal and Coping. New Yorki: Springer. Lazarus, R.S., Folkman, S. (1987). Transactional theory and research on emotions and coping. European Journal of Personality, 1, 141 169. Pawlak, A., Orłowska, W., Dolińska, M. (2012). Stres i style radzenia sobie ze stresem wśród adolescentów. Turystyka, Sport i Zdrowie, 2. Pozyskano zi: httpi://www.tsz.po. opole.pl (dostępi: 20.09.2013). Podolska, M., Majewska, A. (2007). Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych stosowane przez matki w połogu. Kliniczna Perinatologia i Ginekologia, 43(4), 64 67. Pozyskano zi: www.ptmp.pl/kliniczna/tom43-4/kpg_434-14.pdf (dostępi: 1.11.2013).

STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM I OCENA POZNAWCZA U ARTYSTÓW... 127 Reykowski, J. (1966). Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego. Warszawai: Wydawnictwo PWN. Salovey, P., Mayer, J.D., Caruso, D. (2004). Pozytywna psychologia inteligencji emocjonalnej. Wi: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 380 398). Warszawai: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stefańczyk, A., Terelak, J.F. (2010). Osobowość według Wielkiej Piątki a style radzenia sobie ze stresem u kontrolerów ruchu lotniczego. Polski Przegląd Medycyny Lotniczej, 16(2), 131 139. Strelau, J., Jaworowska, A., Wrześniewski, K., Szczepaniak, P. (2005). Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Podręcznik. Warszawai: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Terelak, J. (2001). Psychologia stresu. Bydgoszczi: Oficyna Wydawnicza Branta. Tomczak, K. (2009). Style radzenia sobie w sytuacji stresowej, przekonanie o własnej skuteczności, nadzieja na sukces u studentów rozpoczynających i kończących studia. Psychoterapia, 2(149), 67 79. Wrześniewski, K. (1996). Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru. Wi: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne (s. 44 64). Katowicei: Wydawnictwo UŚ. COPING STYLES AND COGNITIVE APPRAISAL IN ARTISTS PERFORMING IN PUBLIC Abstract: The paper aimed to show differences in coping styles and in the perception of life situations with the use of cognitive appraisal in artists performing in public (vocalists). Two tools were usedi: the Polish adaptation of Endler and Parker s Coping Inventory for Stressful Situations (CISS) by Strelau, Szczepaniak and Wrześniewski and the Stress Assessment Questionnaire (KOS) by Jakubowska, Włodarczyk and Wrześniewski. Lazarus and Folkman s transactional theory of stress, appraisal and coping was the theoretical background. 60 students of Lublin s colleges were assessed. The results showed statistically significant differences for vocalists, who contrary to expectations avoided stressful situations significantly more frequently, seeking social interactions and substitute activities. Key words: stress, coping styles, cognitive appraisal