POMOST. Propozycja i. Ocena. Modelu postępowania diagnostyczno- leczniczego w. OSTeoporozie

POMOST Propozycja i Ocena Modelu postępowania diagnostyczno- leczniczego w OSTeoporozie Krajowe Centrum Osteoporozy Warszawa, październik 2007

Nakład: 1000 egz. Druk i oprawa: Zakład Wydawniczo-Poligraficzny Jerzy Krawczyk, 02-830 Warszawa, ul. Gawota 13A www.drukarz.net. 2007

POMOST Informacja o programie Skrót nazwy programu POMOST pochodzi od jego pełnej nazwy: Propozycja i Ocena Modelu postępowania diagnostycznoleczniczego w OSTeoporozie. Skrót ten nie powstał przypadkowo. Chcielibyśmy, aby nazwa POMOST symbolicznie odzwierciedlała zamierzenia autorów budowania: a) pomostów między pacjentem i lekarzem, b) pomostów łączących wysiłek pacjenta i lekarza włoŝony w leczenie osteoporozy z efektami tego leczenia. Chcielibyśmy, aby program ten przyczynił się do lepszej opieki medycznej nad pacjentem z osteoporozą. Realizację programu rozpoczęliśmy w marcu 2006 roku. Program POMOST został poparty przez Organizację STENKO zrzeszającą pacjentów z osteoporozą. Cieszymy się, Ŝe program nasz spotkał się ze zrozumieniem i zainteresowaniem wielu firm medycznych, które wsparły nasze zamierzenia. Wierzymy, Ŝe wspólny udział w tym przedsięwzięciu pozwoli promować optymalne sposoby postępowania w naszym codziennym kontakcie z pacjentem z osteoporozą. Jesteśmy otwarci na wszelkie sugestie, a uzyskane wyniki mogą przyczynić się do dalszego udoskonalania promowanych procedur.

Uczestnicy programu POMOST Autor programu POMOST dr hab. n. med. Jerzy Przedlacki dyrektor medyczny Krajowego Centrum Osteoporozy Koordynator programu POMOST mgr Iwona Drozdowska-Rusinowicz dyrektor Krajowego Centrum Osteoporozy (1994-VII 2007) prezes Stowarzyszenia Entuzjastów Zdrowej Kości z Konieczności STENKO Lekarze KCO biorący udział w realizacji programu dr hab. n. med. Krystyna KsięŜopolska-Orłowska dr n. med. Artur Grodzki dr n. med. ElŜbieta Łuczak dr n. med. Andrzej Walkiewicz lek. med. Tomasz Bartuszek lek. med. Dorota Bartuszek lek. med. Ewa Loth lek. med. Andrzej Łasiewicki lek. med. Jan Musiał lek. med. Andrzej Świrski lek. med. Paweł Teter W programie POMOST uczestniczy cały personel Krajowego Centrum Osteoporozy. Program nie mógłby być zrealizowany bez udziału w nim naszych pacjentów. Od marca 2006 roku udział w nim bierze 190 pacjentów, z grupy 1200 pacjentów, którym udzielono świadczeń w ramach kontraktu z NFZ.

Informacja o Krajowym Centrum Osteoporozy Krajowe Centrum Osteoporozy (KCO), jako niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, działa od 1994 roku. Powstało w celu zapewnienia kompleksowej diagnostyki oraz leczenia nie tylko osteoporozy, ale równieŝ innych chorób, w tym chorób reumatycznych i ginekologicznych. Prócz specjalistycznych konsultacji w Centrum wykonywanych jest szereg badań diagnostycznych, w tym: badania densytometryczne kości, mammografia, badania ultradźwiękowe oraz analizy laboratoryjne. Zespół lekarski KCO to lekarze specjaliści z wieloletnim doświadczeniem w dziedzinie reumatologii, ortopedii, rehabilitacji, ginekologii, chorób wewnętrznych, ultrasonografii. Od 1995 roku lekarze specjaliści, pacjenci i personel pomocniczy Centrum bierze udział w wieloośrodkowych, międzynarodowych programach badawczych (badania II i III fazy) dotyczących oceny skuteczności leków stosowanych głównie w osteoporozie. Od 2000 roku w KCO udzielane są świadczenia w ramach umowy z Mazowieckim Oddziałem Wojewódzkim Narodowego Funduszu Zdrowia (wcześniej Mazowiecką Kasą Chorych), które obejmują postępowanie diagnostyczno-lecznicze w osteoporozie. Ze świadczeń medycznych, w całym okresie działalności Centrum skorzystało ponad 150 000 pacjentów. Dyrektor KCO: mgr inŝ. Tadeusz Szklarski (od VII 2007) mgr Iwona Drozdowska-Rusinowicz (1994-VII 2007) Adres: ul. Syrokomli 32 03-335 Warszawa Telefon: + 22 675 12 97; + 22 811 70 60; Fax : +22 675 74 87 www.kco.com.pl e-mail: kco@kco.com.pl

Informacja o Stowarzyszeniu Entuzjastów Zdrowej Kości z Konieczności STENKO STENKO STowarzyszenie ENtuzjastów Zdrowej KOści - z Konieczności jest organizacją pozarządową, zrzeszającą pacjentów z osteoporozą, ich rodziny oraz sympatyków. Celem rozpoczętej w 1995 roku działalności STENKO jest: inicjowanie postaw i działań sprzyjających profilaktyce i leczeniu osteoporozy oraz podnoszeniu poziomu świadomości choroby wśród pacjentów, upowszechnianie informacji o osteoporozie i sposobach jej zapobiegania, propagowanie zdrowego trybu Ŝycia. Swoje cele statutowe, stowarzyszenie realizuje poprzez m. in.: o współdziałanie z władzami, instytucjami oraz organizacjami zainteresowanymi celami działalności Stowarzyszenia, o współpracę z instytucjami ochrony zdrowia, o współudział w inicjowaniu i koordynowaniu badań nad osteoporozą. STENKO jest pełnoprawnym członkiem Międzynarodowej Fundacji Osteoporozy (International Osteoporosis Foundation - IOF). Współpracuje z podobnymi organizacjami, działającymi na świecie. Prezes Stowarzyszenia Entuzjastów Zdrowej Kości z Konieczności: mgr Iwona Drozdowska-Rusinowicz Adres: ul. Komisji Edukacji Narodowej 19, 02-799 Warszawa Tel: +22 446 72 51 www.stenko.org e-mail: stenko@stenko.org, idr@stenko.org

Cele programu POMOST Cele główne: 1. Ocena kryteriów kwalifikacji do leczenia osteoporozy i próba wypracowania optymalnego schematu postępowania w tym zakresie w Polsce. 2. Ocena wpływu róŝnych metod postępowania lekarskiego na stosowanie się pacjentów do zaleceń lekarskich i wybór najskuteczniejszej spośród nich. Ocena skuteczności powyŝszych elementów postępowania będzie uwzględniała m.in. łatwość i dostępność metody tak, aby mogła być powszechnie zastosowana w codziennej praktyce lekarza specjalisty. Cele dodatkowe: 1. Ocena wpływu leczenia prowadzonego według róŝnych sposobów motywacyjnych dla pacjenta na wyniki leczenia weryfikowana na podstawie badania densytometrycznego kości. 2. Ocena przydatności oznaczania stęŝenia wybranych markerów metabolizmu kostnego (tworzenia i resorpcji) w codziennej praktyce poradni specjalistycznej.

Wskazania do badania ryzyka złamania kości wg metody stosowanej w KCO Badania w kierunku oceny ryzyka złamania kości powinny być wykonywane tylko u osób mających do tego wskazania! Wskazania do badania oceniającego ryzyko złamania kości (głównie DXA) uwzględniane obecnie w KCO: 1. Przebyte własne złamanie osteoporotyczne kości i/lub 2. Przebyte złamanie bliŝszego końca kości udowej u rodziców i/lub 3. Przewlekłe stosowanie glukokortykoidów i/lub 4. Wiek 65 lat dla kobiet i 70 lat dla męŝczyzn Lista wskazań moŝe zostać rozszerzona w miarę zdobywania nowych informacji na ten temat. Według uzyskanych przez nas danych za okres marzec 2006 - marzec 2007 40,9% pacjentów skierowanych do KCO nie miało wskazań do tego badania.

Metoda kwalifikacji do leczenia farmakologicznego w osteoporozie stosowana w KCO W Krajowym Centrum Osteoporozy stosujemy metodę jakościową, która przy kwalifikowaniu do leczenia farmakologicznego uwzględnia obecność wybranych czynników ryzyka złamania kości (patrz poprzednia strona) i odpowiedni wynik badania densytometrycznego kości. Wskazania do leczenia farmakologicznego 1. Kobiety w wieku 65 lat i męŝczyźni w wieku 70 lat, u których wynik BMD w zakresie szyjki kości udowej wynosi: T-score -2,5. 2. Kobiety w wieku 65 lat i męŝczyźni w wieku 70 lat, z towarzyszącym co najmniej 1 z wymienionych powyŝej 3 pierwszych czynników ryzyka złamania kości, u których wynik BMD w zakresie szyjki kości udowej wynosi: T-score <-2,0. 3. Kobiety w wieku <65 lat i męŝczyźni w wieku <70 lat, z towarzyszącym co najmniej 1 z wymienionych powyŝej 2 pierwszych czynników ryzyka złamania kości, u których wynik BMD w zakresie szyjki kości udowej/kręgosłupa lędźwiowego wynosi: T-score -2,5. Przy przewlekłym stosowaniu glukokortykoidów: T-score -2,0. 4. Osoby w kaŝdym wieku z przebytym złamaniem kręgosłupa lędźwiowego i/lub bliŝszego końca kości udowej o charakterze osteoporotycznym, niezaleŝnie od wyniku badania DXA. Wybór leczenia farmakologicznego stosowany w KCO Leki o udowodnionej aktywności przeciwzłamaniowej Generyczne postaci alendronianu podawane 1 raz w tygodniu ze względów ekonomicznych (refundacja leków) jest to najczęściej wybierana opcja leczenia. W drugiej kolejności: ibandronian w postaci doustnej i doŝylnej, ranelinian strontu, raloksyfen. Wapń i witamina D Osoby do 65 r.ŝ.: najczęściej preparaty łączone wapnia i witaminy D 3 Osoby starsze: propozycja podawania alfakalcydolu i wapnia Ostateczna indywidualna decyzja naleŝy zawsze do lekarza KCO.

Metody oparte na 10-letnim ryzyku złamania kości Metody te oceniają ryzyko złamania kości na podstawie wyliczenia ryzyka złamania kości w okresie najbliŝszych 10 lat. Niektórzy autorzy proponują wyliczanie ryzyka złamania kości dla okresu 5 lat. Metody te uwzględniają wiek i płeć pacjenta oraz obecność wybranych czynników ryzyka złamania kości. Ryzyko złamania kości podawane jest następnie w procentach. Najczęściej za graniczną wartość ryzyka, które kwalifikuje do leczenia farmakologicznego lekami o udowodnionej aktywności przeciwzłamaniowej przyjmuje się wartość 20%. Proponuje się teŝ przyjęcie róŝnych granicznych wartości ryzyka w zaleŝności od wieku pacjenta. Ryzyko złamania kości moŝe być odczytywane z przygotowanych tabel, wykresów. Proponuje się teŝ wyliczanie ryzyka złamania kości dla kaŝdego pacjenta osobno po uwzględnieniu obecności poszczególnych czynników ryzyka złamania kości i przypisanych im liczbowych wartości ryzyka względnego. Podejmowanie decyzji leczniczych wymaga znajomości aspektu ekonomicznego postępowania w osteoporozie. Bez pełnej wiedzy na temat kosztów leczenia i nie leczenia osteoporozy nie jest moŝliwe ustalenie optymalnego sposobu podejmowania decyzji diagnostyczno-leczniczych. Piśmiennictwo: 1. Siminoski K, Leslie WD, Frame H et al.: Recommendations for bone mineral density reporting in Canada. Can Assoc Radiol J, 2005, 56, 178. 2. Pfeilschifter J: 2006 DVO-guideline for prevention, diagnosis, and therapy of osteoporosis for women after menopause, for men after age 60 executive summary guidelines. Exp Clin Endocrinol Diabetes, 2006, 114, 611-622. 3. Badurski JE: Aktualne moŝliwości oraz wymogi diagnostyki i leczenia osteoporozy pomenopauzalnej. Polska Fundacja Osteoporozy, Biuletyn Informacyjny, Nr 5/2005. 4. Dobreńko A, Badurski J: Impact of BMD measurement in the evaluation of 10 years absolute risk of fracture and intervention threshold in postmenopausal women. XXVIII Kongres ASBMR, Filadelfia, USA, 15-19.09.2006. JBMR, 2006, 21 (Suppl. 1), S108.

Problem 1. Nie jest powszechnie zaakceptowany (równieŝ w Polsce) sposób postępowania diagnostycznoleczniczego w osteoporozie Pytanie: 1) Czy przyjęty w KCO sposób postępowania diagnostyczno-leczniczego w osteoporozie jest właściwy i moŝe być nadal stosowany? 2) Czy brak powszechnie przyjętych zasad postępowania w osteoporozie jest istotnym problemem? Odpowiedź: Porównanie decyzji leczniczych (na TAK i na NIE ) wg metody stosowanej w KCO i metody opartej na ocenie 10-letniego ryzyka złamania kości w grupie 892 pacjentów. Jednakowe decyzje o leczeniu farmakologicznym 241 przypadków: na TAK 521 przypadków: na NIE Łącznie: 762 przypadki (85,4% wszystkich decyzji) Wybranie róŝnice w decyzjach kwalifikujących do leczenia KCO: TAK Metoda 10-letniego ryzyka złamania: NIE 15 złamań osteoporotycznych kręgosłupa i 6 biodra Wnioski: 1. Stosowana w KCO metoda postępowania w osteoporozie jest zgodna w duŝym stopniu z metodami kwalifikującymi pacjenta do leczenia na podstawie oceny 10-letniego ryzyka złamania kości. 2. Metoda jakościowa stosowana w KCO moŝe być nadal stosowana. 3. Metoda ta wymaga jednak dalszej analizy i ewentualnej korekty dotyczącej m.in. wyboru dodatkowych czynników ryzyka złamania kości (np. palenie tytoniu, cukrzyca), przyjęcia innych granic wiekowych (raczej wyŝszych) będących samodzielnym wskazaniem do rozpoczęcia diagnostyki, głównie densytometrycznej. 4. Brak powszechnie przyjętych zasad postępowania w osteoporozie jest istotnym problemem, poniewaŝ znaczna część pacjentów kierowanych do specjalistycznego centrum osteoporozy nie ma do tego wskazań, co ogranicza dostęp do tych badań osób tego wymagających.

Problem 2. Stosowanie się pacjentów do zaleceń właściwego leczenia farmakologicznego (compliance, persistence) pozostaje niezadowalające, pomimo wprowadzenia bardziej wygodnych sposobów leczenia. Pytanie: 1. Czy stosowanie się do zaleceń lekarskich zaleŝy od świadomości pacjenta faktu przebytego złamania osteoporotycznego kości? 2. Czy właściwe stosowanie się do zaleceń lekarskich zaleŝy od sposobu opieki nad pacjentem i czy udział lekarza specjalisty w procesie leczniczym zwiększa poprawność leczenia? Odpowiedź: Praca dotycząca tego aspektu jest na wstępnym etapie. Wyniki zostaną podsumowane po zakończeniu rocznego leczenia przez wszystkich pacjentów, którzy zostali zakwalifikowani do badania i wyrazili na to zgodę. Według wstępnych wyników, prezentowanych na XVIII WFO (19.05.2007), kontynuacja przyjmowania leków w ciągu pierwszych 3 miesięcy leczenia nie zaleŝała od faktu przebycia czy nie przebycia złamania osteoporotycznego kości. Do zadań Lekarza Specjalisty wg proponowanego w KCO schematu postępowania naleŝałoby: - Postawienie rozpoznania choroby, - Decyzja o konieczności i sposobie farmakoterapii (oraz innych sposobach leczenia), - Kontrola wyników leczenia po 3 miesiącach, - Kontrola po 12 miesiącach leczenia (lub później) i dalsze decyzje lecznicze. Do zadań Lekarza Rodzinnego naleŝałoby: - Wstępna ocena ryzyka złamania kości na podstawie klinicznych czynników ryzyka i skierowanie danej osoby do lekarza specjalisty, - Współudział w leczeniu, edukacja pacjenta w kierunku unikania czynników ryzyka złamania kości. Wnioski: 1. Na tym etapie pracy nie jest jeszcze moŝliwe wyciągnięcie wniosków dotyczących optymalnego sposobu opieki nad pacjentem z osteoporozą. 2. Najbardziej oczekiwany przez nas optymalny sposób postępowania zakłada współudział Lekarza Rodzinnego i Lekarza Specjalisty w procedurach diagnostyczno-leczniczych w osteoporozie.

Problem 3. Nie jest powszechnie zaakceptowana rola oznaczania stęŝenia markerów metabolizmu kostnego w schemacie diagnostyczno-leczniczym w osteoporozie. Pytanie: Jakie jest miejsce oznaczania stęŝenia markerów metabolizmu kostnego w postępowaniu w osteoporozie w Polsce? a) Metoda kwalifikacji pacjenta do leczenia farmakologicznego? b) Metoda ułatwiająca wybór leku na podstawie jego mechanizmu działania? c) Metoda oceniająca skuteczność leczenia farmakologicznego? Odpowiedź: Aktualnie dostępne pierwszorazowe wyniki dotyczą 173 kobiet i 17 męŝczyzn (łącznie 190 pacjentów) wcześniej nie leczonych, zakwalifikowanych do leczenia na podstawie przyjętej w KCO metody. Liczba wyników stęŝeń poszczególnych markerów metabolizmu kostnego powyŝej normy (wartości referencyjne producenta zestawów firmy Roche) sprzed leczenia farmakologicznego: P1NP Osteokalcyna β-ctx 15,6% 9,5% 3,7% U części chorych uzyskano kontrolne wyniki stęŝenia markerów metabolizmu kostnego po 3-6 miesiącach leczenia farmakologicznego. Zmiany stęŝenia markerów metabolizmu kostnego: P1NP Osteokalcyna β-ctx >24,7% <24,7% >20% <20% >35% <35% 41 5 40 6 36 10 Wnioski:. PoniŜsze wnioski mają charakter wstępny 1. W badanej przez nas grupie pacjentów oznaczenie stęŝenia markerów metabolizmu kostnego przed leczeniem nie dostarczyło istotnych informacji potrzebnych przy podejmowaniu decyzji leczniczych u osób, u których decyzję taką podjęto juŝ wcześniej na podstawie danych klinicznych i densytometrycznych. 2. Mając w codziennej praktyce do dyspozycji leki głównie z jednej grupy lekowej, tj. generyczne postaci alendronianu (względy ekonomiczne patrz system refundacyjny leków), nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie 2. 3. Najbardziej prawdopodobne wydaje się wykorzystanie oznaczania stęŝenia markerów metabolizmu kostnego przy ocenie skuteczności leczenia farmakologicznego.

Podsumowanie 1. Wprowadzona w KCO prosta jakościowa metoda postępowania diagnostyczno-leczniczego w osteoporozie jest w istotnym stopniu zgodna z proponowanymi metodami oceny 10-letniego ryzyka złamania kości. 2. Stosowana w KCO metoda jakościowa moŝe być nadal stosowana równolegle do proponowanych metod oceniających 10-letnie ryzyko złamania kości. 3. Stosowana w KCO metoda diagnostyczno-lecznicza w osteoporozie będzie podlegała, tak jak dotychczas, kolejnym weryfikacjom w miarę zdobywania własnych doświadczeń i napływu informacji z innych ośrodków. 4. Mamy nadzieję, Ŝe wyniki programu POMOST przyczynią się do popularyzacji problemów związanych z osteoporozą w środowisku lekarskim z korzyścią dla pacjentów.

Publikacje nt. programu POMOST VII Kongres Europejskiego Towarzystwa ds. Klinicznych i Ekonomicznych Aspektów Osteoporozy i Osteoartrozy (ECCEO), Porto, Portugalia, 29-31.03.2007 1. The lack of guideline in osteoporosis in Poland reduces the availability of diagnostic procedures. J. Przedlacki, K. KsięŜopolska-Orłowska, A. Grodzki, A. Świrski, J. Musiał, E. Łuczak, E. Loth, P. Teter, A. Łasiewicki, A. Walkiewicz, I. Drozdowska-Rusinowicz XVIII Wielodyscyplinarne Forum Osteoporotyczne, Warszawa, 19.05.2007 2. Brak powszechnie zaakceptowanych zasad postępowania w osteoporozie w Polsce ogranicza moŝliwości diagnostyczne. J. Przedlacki, K. KsięŜopolska-Orłowska, A. Grodzki, T. Bartuszek, D. Bartuszek, A. Świrski, J. Musiał, E. Łuczak, E. Loth, P. Teter, A. Łasiewicki, A. Walkiewicz, I. Drozdowska-Rusinowicz 3. Miejsce markerów metabolizmu kostnego w procedurach medycznych w osteoporozie w Polsce. J. Przedlacki 1, Z. Bartoszewicz 2, K. KsięŜopolska-Orłowska 1, A. Grodzki 1, T. Bartuszek, D. Bartuszek 1, A. Świrski 1, J. Musiał 1, E. Łuczak 1, E. Loth 1, P. Teter 1, A. Łasiewicki 1, A. Walkiewicz 1, I. Drozdowska-Rusinowicz 1 1) KCO, 2) Katedra i Klinika Endokrynologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Warszawie 4. Metoda jakościowa i oparta na 10-letnim ryzyku złamania kości w kwalifikowaniu osób do leczenia osteoporozy. J. Przedlacki, K. KsięŜopolska-Orłowska, A. Grodzki, T. Bartuszek, D. Bartuszek, A. Świrski, J. Musiał, E. Łuczak, E. Loth, P. Teter, A. Łasiewicki, A. Walkiewicz, I. Drozdowska-Rusinowicz Nagroda za najlepszy merytorycznie plakat 5. Miejsce i zadania poradni osteoporotycznych oraz lekarzy specjalistów w diagnostyce i leczeniu osteoporozy w świetle badań POMOST. J. Przedlacki wystąpienie ustne XXIX Kongres Amerykańskiego Towarzystwa Osteoporozy (ASBMR), Honolulu, USA, 16-19.09.2007 6. The qualitative method and the method based on the concept of 10 years probability of bone fracture in qualifying patients for pharmacological treatment of osteoporosis. J. Przedlacki, K. KsięŜopolska-Orłowska, A. Grodzki, T. Bartuszek, D. Bartuszek, A. Świrski, J. Musiał, E. Łuczak, E. Loth, P. Teter, A. Łasiewicki, A. Walkiewicz, I. Drozdowska-Rusinowicz XVI Zjazd Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Laboratoryjnej, Wrocław, 27-29.09.2007 7. Przydatność oznaczania stęŝenia nowoczesnych markerów metabolizmu kostnego: BGP, P1NP i CTx w diagnozowaniu i leczeniu osteoporozy. J. Przedlacki 1, Z. Bartoszewicz 2, A. Kondracka 2, K. KsięŜopolska-Orłowska 1, A. Grodzki 1, T. Bartuszek, D. Bartuszek 1, A. Świrski 1, J. Musiał 1, E. Łuczak 1, E. Loth 1, P. Teter 1, A. Łasiewicki 1, A. Walkiewicz 1, I. Drozdowska-Rusinowicz 1 1) KCO, 2) Katedra i Klinika Endokrynologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Warszawie Wystąpienie ustne II Środkowo Europejski Kongres Osteoporozy i Osteoartrozy, Kraków, 11-13.10.2007 8. Porównanie metody jakościowej i półilościowej w kwalifikowaniu chorych do leczenia w osteoporozie za pomocą leków o udowodnionej aktywności przeciwzłamaniowej. J. Przedlacki, K. KsięŜopolska-Orłowska, A. Grodzki, T. Bartuszek, D. Bartuszek, A. Świrski, J. Musiał, E. Łuczak, E. Loth, P. Teter, A. Łasiewicki, A. Walkiewicz, I. Drozdowska-Rusinowicz Wystąpienie ustne

20 października Światowy Dzień Osteoporozy Czy ryzyko osteoporozy dotyczy Ciebie?- Minutowy Test Ryzyka - IOF Pytania przeznaczone dla pacjentów 19 prostych pytań, które pomogą Ci zrozumieć stan zdrowia Twoich kości Czynniki niezaleŝne historia rodzinna 1. Czy u któregokolwiek z Twoich rodziców zdiagnozowano osteoporozę, lub czy on/ona złamał/a kość podczas upadku z małej wysokości? 2. Czy którykolwiek z Twoich rodziców ma nadmierną kifozę piersiową (garb)? TAK/NIE TAK/NIE Osobiste czynniki kliniczne Są to określone czynniki ryzyka, z którymi dana osoba się rodzi, lub których nie jest w stanie zmienić. Nie oznacza to jednak, Ŝe wolno je ignorować. NaleŜy mieć świadomość określonego ryzyka, aby móc podjąć działania zmierzające do obniŝenia straty masy kostnej. 3. Czy masz 40 lat lub więcej? TAK/NIE 4. Czy kiedykolwiek złamałeś/złamałaś kość podczas upadku z małej TAK/NIE wysokości? 5. Czy często upadasz (więcej niŝ 1 raz w ciągu ostatniego roku) lub TAK/NIE czy boisz się upadku z powodu słabego zdrowia? 6. Czy po 40 r.ŝ. Twój wzrost zmniejszył się o ponad 3 cm? TAK/NIE 7. Czy masz niedowagę (czy Twój wskaźnik masy ciała wynosi mniej TAK/NIE niŝ 19)? 8. Czy kiedykolwiek brałeś/aś glukokortykoidy (kortyzon, prednizon, TAK/NIE itp.) przez dłuŝej niŝ 3 miesiące (glukokortykoidy często przypisuje się z powodu astmy, reumatoidalnego zapalenia stawów i innych chorób zapalnych)? 9. Czy kiedykolwiek zdiagnozowano u Ciebie reumatoidalne zapalenie TAK/NIE stawów? 10. Czy kiedykolwiek zdiagnozowano u Ciebie nadczynność tarczycy TAK/NIE lub nadczynność przytarczyc? 11. Dla kobiet: Czy miałaś menopauzę przed upływem 45. roku Ŝycia? TAK/NIE 12. Czy występowały u Ciebie przerwy w miesiączkowaniu przez 12 lub więcej kolejnych miesięcy (poza ciąŝą, menopauzą lub usunięciem macicy)? 13. Czy usunięto Ci jajniki przed upływem 50. roku Ŝycia, bez stosowania hormonalnej terapii zastępczej? 14. Dla męŝczyzn: Czy kiedykolwiek cierpiałeś na impotencję, brak libido lub inne objawy związane z niskim poziomem testosteronu? TAK/NIE TAK/NIE TAK/NIE

Co moŝna zmienić czynniki związane z trybem Ŝycia ZaleŜne od nas czynniki ryzyka, które wynikają z wyboru diety lub stylu Ŝycia. 15. Czy regularnie pijesz więcej niŝ dwie jednostki alkoholu dziennie? TAK/NIE 16. Czy obecnie palisz, lub kiedykolwiek paliłeś/aś papierosy? TAK/NIE 17. Czy czas poświecony na wykonywanego wysiłku fizycznego jest TAK/NIE krótszy niŝ 30 minut dziennie (prace w domu, ogrodzie, spacery, bieganie itp.)? 18. Czy unikasz lub masz alergię na mleko lub nabiał, nie biorąc TAK/NIE jednocześnie preparatów wapniowych? 19. Czy spędzasz mniej niŝ 10 minut dziennie na zewnątrz TAK/NIE (z częściami ciała wystawionymi na słońce), nie biorąc jednocześnie witaminy D? Jeśli odpowiedziałeś/aś TAK na którekolwiek z tych pytań, nie oznacza to, Ŝe masz osteoporozę. Osteoporozę moŝe zdiagnozować tylko lekarz po przeprowadzeniu m.in. badań gęstości kości. Zalecamy, abyś pokazał/a wyniki tej ankiety lekarzowi, który doradzi Ci, czy i jakie badania naleŝy przeprowadzić. Dobrą wiadomością jest to, Ŝe osteoporozę moŝna zdiagnozować i leczyć. W lokalnym stowarzyszeniu osteoporozy dowiesz się, jakie zmiany moŝna poczynić w stylu Ŝycia, aby zminimalizować ryzyko osteoporozy. Ze Stowarzyszeniem Entuzjastów Zdrowej Kości - z Konieczności STENKO moŝna skontaktować się przez stronę internetową: www.stenko.org lub www.iofbonehealth.org.

Podziękowanie Dziękujemy następującym firmom medycznym za pomoc w realizacji programu POMOST: Nycomed Polska Sp. z o.o. Polpharma Roche Diagnostics Polska Sp. z o.o. Roche Pharmaceuticals Polska Sp. z o.o. Servier Polska Sp. z o.o. Unipharm Sp. z o.o. Valeant Pharmaceuticals Company Wyeth Sp. z o.o.