Jacek Chabraszewski - Fotolia.com

170 Jacek Chabraszewski - Fotolia.com

Zagrożenia dzieci w Internecie Problem zagrożeń dla dzieci w Internecie dostrzeżony został na początku lat 90. ubiegłego stulecia. Początkowo głównie w kontekście procederu produkowania materiałów pornograficznych z udziałem dzieci, dystrybuowanych za pośrednictwem sieci. Wraz z rozwojem Internetu i jego coraz większą dostępnością wśród dzieci i młodzieży, problemem okazał się powszechny dostęp młodych internautów do szkodliwych treści, takich jak pornografia, materiały prezentujące sceny przemocy, promujące szkodliwe wartości i postawy społeczne. Popularyzacja serwisów komunikacyjnych przyczyniła się z kolei do nasilenia zagrożeń związanych z kontaktami dzieci z nieznajomymi osobami głównie zjawiska groomingu, czyli uwodzenia dzieci online, ale również przekonywania młodych internautów do szkodliwych idei czy zachowań, takich jak uczestnictwo w sektach, grupach neonazistowskich, stosowanie używek itp. Pojawienie się sieci WEB 2.0, pozwalającej internautom nie tylko na odbieranie, ale i generowanie treści, poszerzyło katalog zagrożeń m.in. o liczne formy przemocy rówieśniczej. Popularne w ostatnim czasie wśród dzieci i młodzieży społeczności internetowe stwarzają kolejne zagrożenia wynikające głównie z braku dbałości o ochronę prywatności. W kontekście problemu szkodliwych treści, w tym pornografii dziecięcej, coraz częściej dochodzi do sytuacji, w których to młodzi internauci są producentami takich materiałów. Niezbadaną jeszcze w pełni, ale niewątpliwie coraz poważniejszą kwestią staje się uzależnienie dzieci od mediów elektronicznych. Konwencja o prawach dziecka Artykuł 13. Dziecko ma prawo do swobody poszukiwania, otrzymania i przekazywania informacji. Artykuł 16. Dziecko ma prawo do ochrony przed ingerencją w sferę życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję. Artykuł 19. Dziecko ma prawo do ochrony przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub nadużyć, zaniedbania bądź niedbałego traktowania lub wyzysku. Artykuł 31. Dziecko ma prawo do wypoczynku, czasu wolnego i zabawy. Artykuł 34. Dziecko ma prawo do ochrony przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych. 171

Zagrożenia dzieci w Internecie 1. Jak dzieci korzystają z Internetu? Z roku na rok coraz więcej dzieci i młodzieży w Polsce ma dostęp do Internetu. W 2008 roku aż 89% osób w wieku 6 17 korzystało w Polsce z sieci. Co istotne, wskaźnik ten jest znacznie wyższy od średniej dla 27 krajów Unii Europejskiej, która wynosiła wówczas 75%. Dostępność Internetu rośnie z wiekiem dziecka. Z Internetu korzysta w Polsce 72% populacji w wieku 6 10 lat. W grupie 11 14 lat z sieci korzysta 97% osób, zaś wśród młodzieży 15 17 lat odsetek ten wynosi 98%. Odsetki te również wyraźnie przekraczają średnią dla Europy 1. Dzieci zaczynają korzystać z Internetu w coraz młodszym wieku pierwszy kontakt z Internetem w krajach Unii Europejskiej przypada pomiędzy 7. a 11. r.ż. W Polsce przeciętny wiek pierwszego logowania się do sieci to 9 lat. 2 Wraz z wiekiem dziecka rośnie średni czas spędzany online. Codzienne korzystanie z Internetu deklaruje 41% dzieci w wieku 7 12 lat i 66% dzieci w wieku 13 15 lat. 3 Wykres 1. Częstość korzystania z Internetu. Źródło: Megapanel PBI/Gemius, X 2010. 172 Dzieci w Polsce podobnie jak w całej Europie przeważnie łączą się z Internetem poprzez komputer osobisty posiadany tylko do własnej dyspozycji (52%) lub używany wspólnie z innymi domownikami (58%). 34% dzieci łączy się z siecią za pośrednictwem telefonu komórkowego. Najczęściej dzieci korzystają z sieci w domu (90,5%) i w szkole (66%). Komputer podłączony do sieci zazwyczaj znajduje się w prywatnym pokoju dziecka 63%. 4

Młodzi internauci najczęściej odwiedzają serwisy z kategorii kultura i rozrywka. Najwięcej czasu spędzają na serwisach z grami online, witrynach radiowych oraz serwisach społecznościowych. Profil w jednym lub nawet kilku serwisach społecznościowych założyło ponad 60% dzieci w wieku 9 16 lat. Pomimo globalnej ekspansji serwisu Facebook, w Polsce największą popularnością wśród dzieci uczestniczących w społecznościach internetowych w dalszym ciągu cieszy się serwis NK (dawniej: Nasza Klasa) 88%. 5 2. Skala ryzykownych zachowań i doświadczeń dzieci w Internecie Niezwykle dynamiczny rozwój sieci powoduje, że specyfika zagrożeń ewoluuje. Razem z nowymi aplikacjami i trendami pojawiają się nowe, zagrażające młodym ludziom zjawiska. Prawo nie zawsze nadąża za rozwojem Internetu, stąd nie zapewnia wystarczającej ochrony dla młodych internautów. Ponadto globalny charakter i rozproszona struktura sieci ograniczają często skuteczne działanie organów ścigania, nawet jeżeli sprzyjają temu przepisy prawne. Poniżej zaprezentowane zostały podstawowe kategorie zagrożeń wraz z danymi obrazującymi skalę ich doświadczania przez dzieci i młodzież. Mówią dzieci Na czacie dla nastolatek ktoś podesłał mi link opisany jako miejsce, gdzie można poznać wielu fantastycznych młodych ludzi. Weszłam i okazało się, że to strona porno. Co najgorsze, nie mogłam jej zamknąć. Teraz za każdym razem, gdy chcę włączyć Internet to otwierają mi się te zdjęcia. Co mogę zrobić? Boję się że rodzice pomyślą, że oglądam takie rzeczy i będą źli Zgłoszenie do helpline.org.pl 2.1. Niebezpieczne treści Niebezpieczne treści w Internecie (ang. harmful content) to materiały, które mogą mieć szkodliwy wpływ na rozwój i psychikę dziecka. Produkcja, obrót i posiadanie części materiałów o takim charakterze jest niezgodna z prawem (ang. illegal content), inne są wytwarzane i publikowane w sieci legalnie (np. pornografia czy przemoc). W Polsce do nielegalnych zalicza się materiały pornograficzne z udziałem dzieci (również wirtualne), z udziałem zwierząt lub użyciem przemocy, jak również materiały promujące pedofilię (art. 202 k.k.), materiały i treści o charakterze rasistowskim i ksenofobicznycznym (art. 256 k.k., art. 257 k.k.). Pierwsze polskie badanie dotyczące kontaktów dzieci z niebezpiecznymi treściami w Internecie, zrealizowane w 2006 r., wykazało dużą skalę kontaktów dzieci z potencjalnie szkodliwymi treściami. 71% internautów w wieku 12 17 lat zadeklarowało co najmniej jednorazowy kontakt z erotyką lub pornografią w sieci, 51% kontakt z brutalnymi scenami przemocy, 28% z materiałami propagującymi przemoc i nietolerancję. W zdecydowanej większości przypadków respondenci deklarowali przypadkowy charakter kontaktów z tymi materiałami odpowiednio 63%, 61%, 74%. 6 Według badań EU Kids online z 2010 r., odsetek dzieci napotykających na niebezpieczne treści wyraźnie się zmniejszył, choć w dalszym ciągu jest znaczący. Kontakt z materiałami jednoznacznie związanymi z seksem deklaruje 15% dzieci w wieku 9 16 lat (średnio w Europie 14%). Kontakt z innymi materiałami potencjalnie szkodliwymi (nienawiść, narkotyki, samobójstwo, samouszkodzenia, anoreksja) wygenerowane przez innych użytkowników Internetu zadeklarowało 24% (średnio w Europie 21%). Co dziesiąte dziecko deklaruje, że treści napotkane w sieci sprawiły mu przykrość lub je zaniepokoiły. 7 2.2. Pornografia dziecięca Produkcja i rozpowszechnianie pornografii dziecięcej to globalny proceder przestępczy. Wyróżnia się dwa podstawowe zagrożenia związane ze zjawiskiem pornografii dziecięcej w Internecie: dzieci są wykorzystane do produkcji filmów i zdjęć pornograficznych, a także mogą być ich odbiorcą. Coraz częściej zdarza się, że same dzieci są dostawcami zdjęć o charakterze pornograficznym. Utrwalają je za pośrednictwem kamer internetowych czy aparatów lub kamer cyfrowych, często pod wpływem manipulacji i gratyfikacji ze strony osób dorosłych lub też w postaci tzw. sextingu, który polega na wysyłaniu rówieśnikom własnych zdjęć o erotycznym lub pornograficznym charakterze. 173

Mówią dzieci Mam koleżankę z klasy i bardzo się o nią boję. Ona poznała na czacie chłopaka, który ma 27 lat. Wysłał jej swoje zdjęcia i mówił jej dużo o seksie. Ania nazywała go swoim boyem i też mu wysłała jakieś zdjęcia. Niedawno jej powiedział, że jak się z nim nie spotka to wyśle je wszędzie. Bała się i poszła na to spotkanie, ale on nie przyszedł. Ale teraz znowu do niej pisze na necie i straszy smsami, znowu chce się spotkać, każe jej wysłać następne zdjęcia. Jak jej pomóc, tak żeby nie mówić rodzicom ani w szkole? Zgłoszenie do helpline.org.pl 90% polskich internautów uważa zjawisko pornografii dziecięcej w Internecie za poważny problem! Na materiały pornograficzne z udziałem nieletnich trafia aż 17% dorosłych Polaków korzystających z Internetu (16% przypadkowo). Jedynie 14% z nich zgłasza to odpowiedniej organizacji lub instytucji. 8 Szczególnie niebezpieczny jest kontakt dzieci z tego typu treściami. Nieznana jest skala takich przypadków, ale ich stosunkowo łatwa dostępność w sieci sprawia, że potencjał takich sytuacji jest wysoki. Projekt Dyżurnet.pl prowadzony przez Naukową i Akademicką Sieć Komputerową (NASK) w 2010 r. przyjmował od internautów miesięcznie ponad 400 zgłoszeń treści pornograficznych z udziałem dzieci. Znajdowały się one niemal wyłącznie na serwerach zagranicznych. W całym 2010 r. jedynie w przypadku 4 zgłoszeń zostały one zlokalizowane na serwerach w Polsce. 9 W 2010 r. zarzuty popełnienia przestępstw związanych z dziecięcą pornografią usłyszało 419 podejrzanych. Niepokoi fakt, że aż 135 to osoby nieletnie! 10 2.3. Uwodzenie dzieci online Uwodzenie dzieci za pośrednictwem Internetu (ang. grooming) upowszechniło się wraz z popularnością serwisów komunikacyjnych i powszechną dostępnością dzieci do Internetu. W procesie uwodzenia pedofile poddają dzieci psychomanipulacji. Czasami elementem uwodzenia jest udawanie rówieśnika potencjalnej ofiary, przynajmniej w pierwszym etapie relacji. Jednak, wbrew stereotypowemu wyobrażeniu, przypadki takie należą do rzadkości, a sprawcy wykorzystywania seksualnego dzieci najczęściej nie ukrywają w kontaktach online przed dzieckiem ani swojego wieku, ani intencji, sprawnie manipulując ofiarą. W badaniach młodzieży w wieku 15 18 lat 7% respondentów zadeklarowało, że w ciągu ostatniego roku zawarło w Internecie znajomość, w wyniku której próbowano wykorzystać ich do celów seksualnych. 11 Badania prowadzone wśród młodszych internautów, z uwagi na drażliwość tematu i stosunkowo niską skalę problemu, nie wskazują wprost na częstotliwość doświadczania prób uwodzenia online, pokazują natomiast potencjał zagrożeń. Według badań EU Kids Online, co czwarty polski internauta w wieku 9 16 lat kontaktuje się w sieci z osobami, których osobiście nigdy nie poznał (średnio w Europie 30%). Spotkania twarzą w twarz z osobami poznanymi w Internecie deklaruje 8% młodych użytkowników sieci (średnio w Europie 9%). 12 Niestety młodzi internauci bagatelizują zasady bezpieczeństwa. Połowa dzieci uczestniczy w spotkaniach z osobami poznanymi w Internecie w pojedynkę. Rzadko informują o planowanych spotkaniach rodziców lub opiekunów (25%). 3 174 Od czerwca 8 czerwca 2010 r. składanie dzieciom propozycji seksualnych w sieci oraz wprowadzanie ich w błąd w celu doprowadzenia do spotkania i wykorzystywania seksualnego lub utrwalania treści pornograficznych w sieci stanowią w Polsce przestępstwo (art. 200a k.k.). W miesiącach czerwiec grudzień 2010 r. statystyki policyjne odnotowały 34 tego typu zdarzenia. 14 Zgłoszenia przypadków uwodzenia nieletnich online coraz częściej zgłaszane są do projektu Helpline. org.pl. 15 W roku 2010 jego konsultanci zajmowali się 100 takimi incydentami.

2.4. Przemoc rówieśnicza w sieci Zjawisko przemocy rówieśniczej w sieci w anglojęzycznej nomenklaturze określa się terminem cyberbullying. W Polsce powszechnie używa się terminu cyberprzemoc, chociaż w tekstach naukowych można się też spotkać z innymi określeniami tego zjawiska, jak np. mobbing elektroniczny. 16 Cyberprzemoc najkrócej definiowana jest jako przemoc z użyciem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Część definicji ogranicza stosowanie tego terminu wyłącznie do przemocy rówieśniczej, inne nie stawiają ograniczeń wiekowych, niewątpliwie jednak najczęściej terminów tych używa się właśnie w kontekście przemocy wśród najmłodszych. Podstawowe formy tego zjawiska to: nękanie, straszenie, szantażowanie z użyciem sieci, publikowanie lub rozsyłanie ośmieszających, kompromitujących informacji, zdjęć, filmów z użyciem sieci oraz podszywanie się w sieci pod kogoś wbrew jego woli, a także wykluczanie z grupy rówieśniczej online (np. poprzez usunięcie kogoś z grona znajomych w portalu społecznościowym). Rozwój Internetu oraz nieograniczona inwencja młodych ludzi powoduje, że trudno o wyliczenie wszystkich form tego problemu. W przepisach prawnych nie funkcjonuje definicja przemocy rówieśniczej w sieci, jednak ogólne przepisy prawne regulują wybrane formy tego zjawiska. Zalicza się do nich zniewaga (art. 216 k.k.), zniesławienie (art. 212 k.k.), włamanie (art. 267 i 268a k.k.), groźby (art. 190 i 191 k.k.), nękanie (art. 190a k.k.), naruszenie wizerunku dziecka (art. 23 i 24 k.c.). Mówią dzieci W szkole ktoś nagrał filmik, jak się kąpię pod prysznicem po basenie, a inni robią sobie ze mnie żarty. Mieli go zaraz skasować, ale nie skasowali tylko rozsyłali go sobie komórkami, a ja nic o tym nie wiedziałem. Teraz ktoś wrzucił go do netu i wszyscy się śmieją ze mnie i piszą jakieś głupoty. Powiedziałem rodzicom, ale oni nie wiedzą za bardzo, co robić. Mają z tym iść do szkoły. Czy nie moglibyście chociaż usunąć jakoś tego filmu z YouTuba i Wrzuty? zgłoszenie do helpline.org.pl Pierwsze w Polsce badania z 2007 r., poświęcone przemocy wobec dzieci i młodzieży z użyciem mediów elektronicznych, wykazały wysoką skalę tego typu doświadczeń wśród młodych internautów (12 17 lat). Okazało się, że co drugi młody człowiek (52%) miał do czynienia z przemocą werbalną w Internecie lub poprzez telefon komórkowy 47% dzieci doświadczyło wulgarnego wyzywania; 21% poniżania, ośmieszania i upokarzania, a 16% straszenia i szantażowana. 29% zgłosiło, że ktoś w sieci podawał się za nie wbrew ich woli. Ponad połowa (57%) osób w wieku 12 17 była przynajmniej raz obiektem zdjęć lub filmów wykonanych wbrew ich woli. 14% dzieci zgłaszało przypadki rozpowszechniania za pośrednictwem Internetu lub GSM kompromitujących je materiałów. Sytuacje takie oceniane są przez młodych internautów jako najbardziej dotkliwe odczuwały w takich sytuacjach zdenerwowanie (66%), wstyd (33%) i strach (12%). 17 W powyższych badaniach respondenci pytani byli o doświadczanie sytuacji przemocowych, bez uwzględnienia zawężających parametrów właściwych dla klasycznie definiowanego zjawiska cyberbullyingu. W swoich badaniach z 2010 r. Jacek Pyżalski pytał gimnazjalistów o doświadczanie i generowanie cyberbulingu, zdefiniowanego jako agresja, która miała miejsce przez dłuższy czas, była intencjonalna oraz wiązała się z przewagą sprawcy nad ofiarą. Doświadczanie mobbingu elektronicznego zadeklarowało 13% badanych. W roli sprawców wystąpiło 25,6% gimnazjalistów (11% deklaruje, że częściej niż raz). 18 W agresję elektroniczną nieco częściej angażują się chłopcy (17,2%) niż dziewczęta (11,7%). Ofiarami za to częściej od chłopców (5,1%) padają dziewczęta (8,7%). 175

Wykres 2. Doświadczanie przez polskich gimnazjalistów mobbingiu elektronicznego. Źródło: Pyżalski J. (2010), Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna zarys teoretyczny i najnowsze wyniki badań, w: Jędrzejko M. i Sarzała D. (red.), Człowiek i uzależnienia, Pułtusk Warszawa: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Gimnazjaliści zapytani o formy doświadczanej przemocy elektronicznej najczęściej wymieniają: nieprzyjemne SMSy (16,8%), ośmieszające wiadomości na komunikatorach (16,1%), wyzwiska na czatach (13,8%), przykre komentarze na forach (13,8%) czy w profilu serwisu społecznościowym (13,5%). Z innych, charakterystycznych form przemocy rówieśniczej w sieci, młodzi internauci doświadczają m.in.: wysyłania z ich konta/telefonu/profilu w ich imieniu nieprzyjemnych informacji (7,3%), rozpowszechniania w sieci kompromitujących zdjęć z ich udziałem (5,9%), udostępniania w sieci ich prywatnych zdjęć i rozmów wbrew ich woli (4%), otrzymywania nieprzyjemnych wiadomości (4%). Oprócz przemocy rówieśniczej młodzi ludzie stosunkowo często bywają także sprawcami agresji elektronicznej wobec innych grup osób, tj. nauczycieli, celebrytów czy osób słabszych, np. bezdomnych, alkoholików itp. Tego typu agresja także ma negatywny wpływ na rozwój zaangażowanych w nią dzieci i młodzież. 19 Mówią rodzice Mój syn spędza w Internecie nawet 9 godzin dziennie, grając w gry. I tak już od ponad roku. Nie można go od tego odciągnąć. Kiedy każę mu wyłączyć komputer, wpada w szał. Potrafi się sam okaleczyć, dostaje histerii, jest agresywny. Nie wiem co robić. Gdzie możemy szukać pomocy? 2.5. Uzależnienie od Internetu Wraz z coraz większą dostępnością i atrakcyjnością Internetu poważnym problemem staje się nadmierne korzystanie z sieci przez dzieci i młodzież, czy wręcz uzależnienie od mediów elektronicznych. Sprzyja temu również ograniczona często kontrola rodzicielska. Specjaliści są zgodni co do tego, że zjawisko to już jest i będzie coraz większym problemem. Obecnie stanowi przedmiot licznych analiz, badań i dyskusji 20. Jego konsekwencje to zaburzone funkcjonowanie psychospołeczne młodych ludzi zaburzone relacje rówieśnicze, rodzinne, kłopoty szkolne, izolacja. Nadmierne korzystanie z Internetu wiąże się również z kłopotami zdrowotnymi. Temat uzależnień dzieci od Internetu podjęty został w badaniach EU Kids Online. Dzieci w wieku 11 16 lat zapytano o pięć symptomów uzależnienia od Internetu: zagrożenie dla zdrowia fizycznego (zakłócenia snu, zaburzenia odżywania), nauki, zainteresowań, potencjalnych konfliktów w rodzinie i funkcjonowania społecznego oraz trudności w ograniczeniu lub wyrugowaniu uzależniającej aktywności. Przyjęto, że im więcej symptomów wymienia badany i im częściej je u siebie obserwuje, tym prawdopodobieństwo uzależnienia od Internetu większe. zgłoszenie do helpline.org.pl Wyspecyfikowane symptomy uzależnienia w ostatnim roku zaobserwowało u siebie od 18% do 38% badanych i wynik ten był zbieżny ze średnią europejską. Dużo częściej deklarowali takie symptomy chłopcy niż dziewczęta. Częste lub bardzo częste występowanie jednego i więcej symptomów uzależnienia zadeklarowało 23% polskiej młodzieży w wieku 11 16 lat (średnio w Europie 30%). Wszystkie wymienione symptomy uzależnienia odnotowało u siebie 9% badanych. 176

Wykres 3. Symptomy uzależnienia od sieci deklarowane przez internautów w wieku 11 16 lat. Źródło: Kirwil L. (2011), Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo, część 2, Dwuczęściowy raport z badań EU Kids Online II przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 9 16 lat i ich rodziców, Warszawa: SWPS EU Kids Online - PL. 41% badanych w Polsce dzieci więcej dziewcząt (45%) niż chłopców (38%) nie stwierdziło u siebie żadnych symptomów uzależnienia od Internetu. 21 3. Bezpieczeństwo dzieci w Internecie opinie i postawy rodziców 96% rodziców dzieci w wieku 7 17 lat uważa, że to na rodzicach właśnie spoczywa odpowiedzialność za bezpieczeństwo dzieci online. 28% rodziców wskazuje również na odpowiedzialność w tym zakresie dostawców usług internetowych. Jedynie 16% rodziców uznaje, że wśród najważniejszych podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo dzieci w Internecie znajduje się szkoła! 9 na 10 rodziców porusza w rozmowach z dziećmi temat bezpieczeństwa w sieci, chociaż jedynie 28% z nich jest w pełni przekonanych, że posiada odpowiednią wiedzę na ten temat. Najczęściej są to rozmowy dotyczące przesyłania i publikowania prywatnych danych (85%), nawiązywania kontaktów online (83%), kontaktów z niebezpiecznymi treściami (77%). Większość rodziców w jakiś sposób kontroluje dostęp swoich dzieci do Internetu. 54% rodziców ustawiło komputer dziecka w sposób umożliwiający obserwowanie monitora, co drugi rodzic zapoznaje się ze stronami, z których dziecko chce korzystać i sprawdza historię odwiedzanych przez dziecko stron. Co czwarty rodzic korzysta z oprogramowania filtrującego. 7% rodziców w żaden sposób nie kontroluje dostępu dzieci do Internetu. 16% rodziców nie ustaliło z dzieckiem żadnych zasad korzystania z Internetu. Jeżeli takie zasady są ustalane, to najczęściej dotyczą limitu czasu spędzanego w sieci (64%), serwisów, które dziecko ma prawo oglądać (41%), zasad komunikowania się z obcymi (39%), reagowania na nieodpowiednie treści (37%). 22 177

Wykres 4. Rodzice o kontrolowaniu swoich dzieci online. Źródło: Wojtasik Ł. (2009), Rodzice wobec zagrożeń dzieci w Internecie, Dziecko Krzywdzone, nr 1(26), Fundacja Dzieci Niczyje. 178

1 Eurobarometr 2008, raport EU Kids Online 2008. 2 Kirwil L. (2011), Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo, Część 2, Dwuczęściowy raport z badań EU Kids Online II, przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 9 16 lat i ich rodziców, Warszawa: SWPS EU Kids Online - PL. 3 Megapanel PBI/Gemius, X 2010, N=15 087. 4 Kirwil L. (2011), Polskie dzieci w Internecie..., op. cit. 5 Megapanel PBI/Gemius, X 2010, N=15 087. 6 Kirwil L. (2011), Polskie dzieci w Internecie..., op. cit. 7 Kontakty dzieci z niebezpiecznymi treściami w Internecie, Gemius, Fundacja Dzieci Niczyje, styczeń 2006. 8 Kontakty internautów z nielegalnymi treściami w Sieci, Fundacja Dzieci Niczyje, Gemius, luty 2007. 9 Na podstawie miesięcznych raportów Dyżurnet.pl 10 Na podstawie statystyk Komendy Głównej Policji przytoczonych w notatce PAP z 10/06/2011. 11 Sajkowska M. (2009, 2010), Wiktymizacja dzieci i młodzieży w Polsce. Doświadczenia młodych Polaków, Fundacja Dzieci Niczyje/Gemius Polska. 12 Kirwil L. (2011), Polskie dzieci w Internecie..., op. cit. 13 Dziecko w Sieci, Gemius, Fundacja Dzieci Niczyje, styczeń 2006, badani: dzieci 12 17 lat, N=1 779. 14 Źrodło: statystyki policyjne, http://statystyka.policja.pl 15 Projekt Helpline.org.pl prowadzony jest przez Fundację Dzieci Niczyje i Fundację Orange w ramach programu Komisji Europejskiej Safer Internet. 16 Pyżalski J. (2010), Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna zarys teoretyczny i najnowsze wyniki badań, w: Jędrzejko M. i Sarzała D. (red.), Człowiek i uzależnienia, Pułtusk Warszawa: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. 17 Wojtasik Ł. (2009), Przemoc rówieśnicza a media elektroniczne, Dziecko Krzywdzone, nr 1(26), Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje. 18 Pyżalski J. (2010), Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna zarys teoretyczny i najnowsze wyniki badań, w: Jędrzejko M. i Sarzała D. (red.) Człowiek i uzależnienia..., op. cit. 19 Pyżalski J. (2011), Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 20 W polskojęzycznej literaturze kwestie teoretyczne związane z problemem uzależnienia od komputera, również dzieci i młodzieży porusza Andrzej Augustyniak w książce Uzależnienia od komputera. Diagnoza, rozpowszechnienie, terapia, Warszawa: Difin 2010. 21 Kirwil L. (2011), Polskie dzieci w Internecie..., op. cit. 22 Wojtasik Ł. (2009), Rodzice wobec zagrożeń dzieci w Internecie, Dziecko Krzywdzone, nr 1(26), Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje. 179