Ustalanie składek oraz świadczeń i odszkodowań. Składki, świadczenia i odszkodowania stanowią pozycje główne strumieni finansowych uruchamianych przez działalność ubezpieczeniową, główne pozycje rachunków wyników zakładów ubezpieczeń. Zasady ustalania składek ubezpieczeniowych. Składką ubezpieczeniową nazywamy zobowiązanie ubezpieczającego wobec ubezpieczyciela za udzieloną ochronę ubezpieczeniową w ciągu umownego okresu zwanego okresem ubezpieczenia. Stanowi ona dla ubezpieczającego cenę usługi ubezpieczeniowej. Z punktu widzenia gospodarki finansowej zakładu ubezpieczeń składka reprezentuje udział ubezpieczającego w pokrywaniu przyszłych świadczeń i odszkodowań. Wysokość składki ustalana jest na podstawie stopy składki, stanowiącej cenę ochrony ubezpieczeniowej jednostki wartości ubezpieczenia. Taryfa składek zakładu ubezpieczeń to uporządkowany zbiór stóp składek odpowiadający wszystkim klasom ryzyka wraz z bonusami (rabatami) odliczanymi od składki oraz z malusami (dodatkami) doliczanymi do składki. Bonusy (rabaty) zmniejszające składkę związane są ze zmniejszonym ryzykiem określonego ryzyka (obiektu). Malusy (dodatki) zwiększające składkę odzwierciedlają ryzyko wyższe od przeciętnego. Przyjęcie określonej taryfy składek rozstrzyga o dwóch bardzo istotnych kwestiach: rozmiarach funduszu ubezpieczającego, repartycji obciążeń ubezpieczeniowych między ubezpieczających. Kalkulacja składki ubezpieczeniowej powinna uwzględniać trzy złote reguły ubezpieczeniowe: Reguła równowagi składek i świadczeń nazywana podstawową regułą równowagi finansowej zakładu ubezpieczeń, oznacza konieczność zagwarantowania równowagi pomiędzy funduszem ubezpieczeniowym z jednej strony a wypłatami świadczeń i odszkodowań z drugiej strony. Reguła ta nie przesądza jednak o charakterze repartycji obciążeń na poszczególnych członków wspólnoty ryzyka. Reguła proporcjonalności składek i świadczeń oznacza konieczność zachowania odpowiedniej relacji pomiędzy składką a oczekiwanym świadczeniem ubezpieczeniowym. W praktyce oznacza to, że wysokość składki jest funkcją wysokości sumy ubezpieczenia. Im wyższa jest suma ubezpieczenia ceteris paribus tym wyższy powinien być poziom wnoszonej składki. Reguła równowartości składek i świadczeń (zwana też zasadą składki sprawiedliwej), oznacza konieczność zapewnienia odpowiedniej relacji pomiędzy obciążeniem finansowym 1
poszczególnych członków wspólnoty ryzyka a rozmiarami ryzyka wniesionego przezeń do wspólnoty ubezpieczeniowej. Oznacza więc konieczność stosowania zasady indywidualizacji obciążeń w postaci składki. Pełna indywidualizacja składki następuje przy metodzie stawki zróżnicowanej, co zakłada przeprowadzenia ścisłej klasyfikacji ubezpieczonych ryzyk. Metody ustalania składki: 1. Metoda stawki zróżnicowanej, zindywidualizowanej. 2. Metoda stawki przeciętnej. 3. Metoda ograniczonej indywidualizacji stawki, manipulując bonusami i malusami. AD. 1. Stosowana rzadko, ze względu na wysokie koszty techniczne, najczęściej do ryzyk nie mających charakteru masowego. Zapobiega zjawisku antyselekcji (koncentracji wysokich ryzyk w portfelu) ryzyka, ucieczce z portfela lepszych ryzyk. Zazwyczaj dotyczy ubezpieczeń dobrowolnych. AD. 2. Składka kalkulowana jest na jednakowym poziomie dla każdego rodzaju ryzyka niezależnie od jego wysokości, co gwarantuje prostotę techniczną obliczeń. Konsekwencją prostoty jest możliwość wystąpienia antyselekcji ryzyk. Zazwyczaj jest stosowane w odniesieniu do ubezpieczeń obowiązkowych (ze względu na ich masowość). AD. 3. Metoda powstała w wyniku próby połączenia zalet metod wymienionych powyżej. Polega na podziale ryzyk na mniejsze klasy w obrębie których stosuję się metodę stawki przeciętnej. Systemy ustalania wysokości składki: 1. System repartycji (system składki płatnej z dołu). 2. System składki ubezpieczeniowej. AD. 1. System składki opartej na repartycji, zwany inaczej systemem składki płatnej z dołu, polega na ustalaniu jej wysokości na podstawie rzeczywistego zapotrzebowania wywołanego przez zdarzenia losowe w pewnym okresie, zwanym okresem ubezpieczeniowym, wynoszącym zazwyczaj jeden rok. Zaleta: dokładne rozłożenie ciężaru ubezpieczenia, nie ma niebezpieczeństwa uiszczania składki nadmiernej. Wada: niemożność ustalenia ceny ochrony ubezpieczeniowej w momencie nabywania. Stosuje się najczęściej w towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych, ubezpieczeniach na życie. AD. 2. System składki z góry oznaczonej, zwany systemem składki stałej, opiera kalkulację składek ubezpieczeniowych nie na zapotrzebowaniu rzeczywistym lecz prawdopodobnym. Bazuje na przypuszczalnym przebiegu zdarzeń losowych w okresie ubezpieczeniowym. Zaleta: Cena ubezpieczenia jest znana w momencie jego zawierania. Wady: rozłożenie ciężaru ubezpieczenia może być nieadekwatne do rzeczywistych zdarzeń, istnieje niebezpieczeństwo uiszczenia składki nadmiernej lub zbyt niskiej. 2
Struktura składki ubezpieczeniowej. Podstawową częścią składki ubezpieczeniowej jest składka czysta zwana często składką netto. Reprezentuje ona udział ubezpieczającego w podziale szkód, a suma tych składek tworzy fundusz ubezpieczeniowy na wypłatę świadczeń i odszkodowań. Składka czysta powiększona o różnego rodzaju dodatki oraz uwzględniająca różnego rodzaju korekty nosi nazwę składki całkowitej, lub brutto. Podstawowe dodatki powiększające składkę czystą obejmują: dodatek na koszty administracyjne organizacji ubezpieczeniowej, dodatek na koszty uzyskiwania ubezpieczeń, koszty akwizycji, dodatek na bezpieczeństwo, na ryzyko, dodatek na zysk. Podstawowe korekty z kolei to: korekta z tytułu osiągniętych dochodów inwestycyjnych, korekta inflacyjna, korekta reasekuracyjna. Dodatek na koszty administracyjne służy pokryciu wydatków ubezpieczyciela, wynikających z zarządzania wspólnotą ubezpieczeniową, dodatkowo obejmuje wydatki związane z obciążeniem publicznym na rzecz instytucji nadzorujących, finansowania funduszy gwarancyjnych itp. Dodatek na pozyskiwanie ubezpieczeń, koszty akwizycji, zależy od kanałów sprzedaży i stopnia agresywności prowadzonych badań rynkowych. Dodatek na działania prewencyjne służy finansowaniu przedsięwzięć mających na celu ograniczenie częstości lub skali występujących szkód. Dodatek bezpieczeństwa, na ryzyko służy gromadzeniu funduszy bezpieczeństwa przeznaczonego na pokrycie niekorzystnych odchyleń w przebiegu zdarzeń losowych, które nie były przewidziane przy kalkulacji składki czystej. Dodatek na zysk na zapewnić ubezpieczycielowi odpowiednią stopę zwrotu z wyłożonego kapitału. Korekta z tytułu osiągniętych dochodów inwestycyjnych oznacza, że im wyższy poziom dochodów tym większa możliwość obniżenia obciążeń składkowych. Korekta inflacyjna związana ze spadkiem realnej wartości zebranej składki w czasie. Przy wysokiej stopie inflacji konieczne może okazać się podwyższenie poziomu składki. Korekta reasekuracyjna podwyższa lub obniża składkę w zależności od oczekiwanego bilansu finansowego działalności reasekuracyjnej. 3
Mechanizmem mającym wpływ na kalkulację składek, używanym głównie w ubezpieczeniach majątkowych, ale także w ubezpieczeniach osobowych jest franszyza. Jest to z góry oznaczona wartość szkody, o którą ubezpieczyciel obniża odszkodowanie albo za którą w ogóle nie wypłaca odszkodowania. Występują dwa rodzaje franszyzy: Franszyza integralna (zwana warunkową), jeżeli ubezpieczyciel nie odpowiada za szkody, których wartość nie przekracza przyjętego w umowie minimum. Wysokość tego minimum może być oznaczona kwotowo albo jako procent sumy ubezpieczenia. Jeżeli szkoda jest wyższa od minimum, wówczas franszyzy integralnej nie stosuje się. Franszyza redukcyjna (zwana bezwarunkową), jeżeli ubezpieczyciel bez względu na wysokość szkody obniża odszkodowanie o część określoną w pieniądzu lub jako procent sumy ubezpieczenia. Uzasadnieniem franszyzy redukcyjnej jest potrzeba wyłączenia drobnych strat niezwiązanych ze szkodami losowymi, na przykład ubytki naturalne. Ma zachęcać ubezpieczonego do zapobiegania powstawaniu szkód i stąd funkcjonuje w praktyce pod nazwą udziału własnego. Kalkulacja składki czystej w ubezpieczeniach. krótkoterminowych, majątkowych i pozostałych osobowych. Składka wyznaczana jest na podstawie sumy składek czystych za dany okres ubezpieczenia określonego zbioru ryzyk i oczekiwanej sumy odszkodowania. Kalkulacja składek w ubezpieczeniach na życie. Opiera się ona na uśrednionym za cały okres ubezpieczenia ryzyku śmierci ubezpieczonego, oczekiwanej stopie zwrotu z lokat dokonywanych przez zakład ubezpieczeń w okresie trwania umowy ubezpieczeniowej i oczekiwanej sumy odszkodowania. Ryzyko śmierci ustalane jest w zależności od wieku, płci, stanu zdrowia na podstawie tablic umieralności określonych populacji. Zasady ustalania świadczeń i odszkodowań. Generalnie zasadą ubezpieczeniową w ubezpieczeniach majątkowych jest że suma ubezpieczenia nie może być wyższa od wartości ubezpieczeniowej : ubezpieczenia w pełnej wartości, niedoubezpieczenie lub podubezpieczenie, zakład ubezpieczeń odpowiada za szkodę proporcjonalnie do stosunku w jakim suma ubezpieczenia pozostaje do wartości. nadubezpieczenie (nadpłacona składka zostanie zmarnowana). W ubezpieczeniach majątkowych wyróżnia się system: ubezpieczenia w pełnej wartości, ubezpieczenia na pierwsze ryzyko. 4
System ubezpieczenia w pełnej wartości suma ubezpieczenia jest równa wartości ubezpieczeniowej, podstawą kalkulacji tego ubezpieczenia są: wartość ubezpieczenia (wartość ubezpieczonego ryzyka), suma ubezpieczenia, wysokość szkody. System ubezpieczeń na pierwsze ryzyko odszkodowanie równe jest poniesionej szkodzie rzeczywistej do granicy sumy ubezpieczenia bez względu na stosunek sumy ubezpieczenia i wartości ubezpieczenia. Polega na zgłoszeniu do ubezpieczenia takiej wartości mienia, która stanowi równowartość maksymalnej straty, jaką można doznać w następstwie jednego zdarzenia losowego. System ten stosuj wówczas, gdy z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że ryzyko wystąpienia całkowitej utraty mienia jest niewielkie i suma ubezpieczenia może być niższa od wartości majątku. W ubezpieczeniach osobowych nie jest możliwe oszacowanie wartości ubezpieczenia nie da się bowiem wycenić obiektywnie życia, zdrowia, zdolności do pracy. W efekcie wystąpienie zdarzenia losowego pociąga za sobą automatycznie wypłatę świadczenia pieniężnego w wysokości przyjętej w umowie sumy ubezpieczenia lub jej wielokrotności. Możliwa jest kumulacja świadczeń wynikających z faktu wieloletniego ubezpieczenia (co jest niedopuszczalne w ubezpieczeniach majątkowych). 5