PROCES KARNY CZĘŚĆ OGÓLNA 2. WYDANIE redakcja naukowa Grażyna Artymiak Maciej Rogalski Monika Klejnowska Czesław Paweł Kłak Maciej Rogalski Zbigniew Sobolewski Piotr Krzysztof Sowiński Warszawa 2012
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 11 Wykaz podstawowej literatury... 15 Od autorów... 19 Rozdział pierwszy Zagadnienia wstępne... 21 1. Pojęcia podstawowe... 21 2. Cele procesu karnego... 27 3. Funkcje procesu karnego... 28 4. Źródła prawa karnego procesowego... 30 5. Gwarancje procesowe... 32 6. Wykładnia przepisów prawa karnego procesowego... 35 7. Obowiązywanie prawa karnego procesowego... 37 8. Nauka procesu karnego... 38 Literatura... 40 Rozdział drugi Naczelne zasady procesu karnego... 41 1. Pojęcie naczelnych zasad procesu karnego... 41 2. Zasada prawdy materialnej... 43 3. Zasada obiektywizmu... 46 4. Zasada swobodnej oceny dowodów... 49 5. Zasada bezpośredniości... 57 6. Zasada ścigania z urzędu... 62 7. Zasada legalizmu... 66 8. Zasada skargowości... 70 9. Zasada kontroli orzeczeń... 74 10. Zasada kontradyktoryjności... 75 11. Zasada równouprawnienia stron... 76 12. Zasada domniemania niewinności... 77 13. Zasada in dubio pro reo... 80 14. Zasada jawności... 81 15. Zasada ustności i pisemności... 85 16. Zasada koncentracji... 86 17. Zasada prawa do obrony... 88 5
18. Zasada rzetelności... 96 19. Zasada udziału czynnika społecznego... 98 20. Zasada ekonomii procesowej... 100 Literatura... 102 Rozdział trzeci Uczestnicy procesu karnego... 105 1. Zagadnienia wstępne... 105 2. Organy procesowe... 105 2.1. Prokuratura... 108 2.2. Sąd... 112 2.2.1. Struktura sądownictwa... 112 2.2.2. Właściwość sądu... 113 2.2.2.1. Właściwość rzeczowa... 113 2.2.2.2. Właściwość miejscowa... 115 2.2.2.3. Spory kompetencyjne... 129 2.2.2.4. Właściwość funkcjonalna... 130 2.2.2.5. Odstępstwa od zasady rozpoznania sprawy przezsądwłaściwy... 131 2.2.3. Skład sądu... 132 3. Strony procesowe... 136 3.1. Pojęcie strony procesowej oraz jej rodzaje... 136 3.2. Kumulacja ról procesowych... 138 3.3. Oskarżyciel publiczny... 139 3.4. Pokrzywdzony... 140 3.5. Oskarżyciel posiłkowy... 143 3.6. Oskarżyciel prywatny... 146 3.7. Powód cywilny... 147 3.8. Oskarżony... 150 4. Reprezentanci stron procesowych... 155 4.1. Obrońca... 155 4.2. Pełnomocnicy... 160 4.3. Przedstawiciele ustawowi... 161 5. Rzecznicy interesu społecznego... 161 6. Inni uczestnicy procesu... 163 Literatura... 165 Rozdział czwarty Przesłanki procesowe... 170 1. Zagadnienia ogólne... 170 1.1. Rozwój instytucji przesłanek procesu karnego... 170 1.2. Spór o istotę przesłanek procesu karnego... 172 1.3. Pojęcie przesłanki procesu karnego... 173 1.4. Podział przesłanek procesu karnego... 175 1.5. Zbieg ujemnych przesłanek procesowych... 180 6
1.6. Konsekwencje prawne zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej... 181 2. Poszczególne przesłanki procesu karnego... 183 2.1. Brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego... 183 2.2. Nieprzestępność czynu... 185 2.3. Znikomość społecznej szkodliwości czynu... 186 2.4. Niekaralność czynu... 188 2.5. Śmierć oskarżonego... 188 2.6. Przedawnienie karalności... 189 2.7. Powaga rzeczy osądzonej oraz zawisłość sporu... 192 2.8. Podsądność sprawy karnej... 201 2.9. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela... 203 2.10. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej... 205 2.11. Inna okoliczność wyłączająca ściganie... 206 Literatura... 208 Rozdział piąty Czynności procesowe... 211 1. Zagadnienie wstępne... 211 2. Klasyfikacje czynności procesowych... 212 3. Porządek czynności procesowych... 218 4. Terminy... 222 5. Protokoły... 226 6. Narada i głosowanie... 230 7. Doręczenia... 234 8. Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów... 238 Literatura... 241 Rozdział szósty Środki przymusu... 244 1. Środki przymusu w procesie karnym zagadnienia wprowadzające... 244 2. Zatrzymanie... 247 2.1. Ujęcie obywatelskie... 249 2.2. Zatrzymanie właściwe... 252 2.3. Zatrzymanie osoby podejrzanej na zarządzenie prokuratora... 257 2.4. Zatrzymanie podejrzanego lub oskarżonego w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa do organu procesowego... 258 2.5. Czas zatrzymania... 258 2.6. Obowiązki informacyjne organu zatrzymującego... 260 2.7. Zażalenie na zatrzymanie... 260 2.8. Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie... 263 3. Środki zapobiegawcze... 263 3.1. Pojęcie i podział środków zapobiegawczych... 263 3.2. Funkcje środków zapobiegawczych... 265 3.3. Stosowanie środków zapobiegawczych... 267 7
3.4. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych... 269 3.5. Podstawy stosowania środków zapobiegawczych... 272 3.6. Tymczasowe aresztowanie... 279 3.7. Nieizolacyjne środki zapobiegawcze... 290 3.7.1. Pojęcie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych... 290 3.7.2. Poręczenie majątkowe... 290 3.7.3. Poręczenie społeczne... 294 3.7.4. Poręczenie indywidualne... 296 3.7.5. Dozór Policji... 296 3.7.6. Opuszczenie lokalu mieszkalnego zamieszkiwanego wspólnie z pokrzywdzonym... 298 3.7.7. Nakazy i zakazy z art. 276 k.p.k.... 300 3.7.8. Zakaz opuszczania kraju... 300 4. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy... 301 5. List żelazny... 302 6. Środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych... 304 6.1. Uwagi wprowadzające... 304 6.2. Kary porządkowe... 305 6.3. Przymusowe doprowadzenie do organu procesowego... 308 6.4. Obciążenie dodatkowymi kosztami postępowania... 308 6.5. Immunitety w zakresie środków wymuszających spełnienie obowiązków procesowych... 308 7. Środki wymuszające zachowanie porządku podczas rozprawy... 309 8. Zabezpieczenie majątkowe... 310 Literatura... 313 Rozdział siódmy Dowodzenie... 316 1. Istota dowodzenia... 316 2. Pojęcie dowodu... 317 3. Warunki dopuszczalności dowodu... 318 4. Zakazy dowodowe... 323 4.1. Definicja zakazu dowodowego... 323 4.2. Bezwzględne zakazy dowodowe... 324 4.3. Względne zakazy dowodowe... 339 5. Systematyka dowodów... 347 6. Postępowanie dowodowe... 348 6.1. Uwagi wprowadzające... 348 6.2. Przedmiot postępowania dowodowego (dowodzenia)... 348 6.3. Udowodnienie i uprawdopodobnienie... 349 6.4. Ciężar dowodu... 350 6.5. Ułatwienia w postępowaniu dowodowym... 352 6.6. Tryb dowodzenia... 353 6.6.1. Czynności zmierzające do znalezienia oraz zabezpieczenia dowodu... 353 6.6.2. Włączenie dowodu do procesu... 361 8
6.6.3. Sposoby przeprowadzania dowodów... 363 6.6.4. Ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych... 371 7. Klasyczne źródła i środki dowodowe... 372 7.1. Oskarżony i jego wyjaśnienia... 372 7.2. Świadek i jego zeznania... 374 7.3. Biegły i jego opinia... 392 7.4. Dowód rzeczowy... 398 7.5. Dokument... 400 7.6. Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego... 405 8. Nowe metody dowodzenia... 406 Literatura... 408 9
WYKAZ SKRÓTÓW Źródła prawa instrukcja dochodzeniowo- -śledcza zarządzenienr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców (Dz. Urz. KGP z 2005 r. Nr 1, poz. 1) k.c. ustawaz dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) KE Konwencjao ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.k. ustawaz dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.s. ustawaz dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) k.k.w. ustawaz dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP KonstytucjaRzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawaz dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawaz dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenieprezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313) k.p.k. z 1969 r. ustawaz dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) k.r.o. ustawaz dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) nowela z 2003 r. ustawaz dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karne- 11
go, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155 z późn. zm.) p.u.s.p. ustawaz dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) reg. prok. rozporządzenieministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrzny urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 49, poz. 296) u.o.p. ustawaz dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 z późn. zm.) ustawa o SN ustawaz dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.) u.ś.k. ustawaz dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232 z późn. zm.) Czasopisma i inne publikatory Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska w Lublinie Apel.-Gd. Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Apel.-W-wa Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie AUL Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica AUW Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego Biul. SA Biuletyn Sądu Apelacyjnego Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych EP Edukacja Prawnicza GS Gazeta Sądowa GSP Gdańskie Studia Prawnicze GSP-Prz. Orz. Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP Państwo i Prawo PPK Problemy Prawa Karnego Probl. Krym. Problemy Kryminalistyki Probl. Praw. Problemy Praworządności 12
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prok. i Pr.-wkł. Prokuratura i Prawo wkładka Prz. Pod. Przegląd Podatkowy Prz. Pol. Przegląd Policyjny PS Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny St. Iur. Studia Iuridica St. Praw. Studia Prawnicze TPP Transformacje Prawa Prywatnego WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUŁ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Inne ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny TS Trybunał Stanu 13
WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, red. M. Płachta, Gdańsk 2003 Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2005 Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Z. Gostyński, t. 1, Warszawa 2004 Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Z. Gostyński, t. 2, Warszawa 2004 Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Z. Gostyński, t. 3, Warszawa 2004 Blusiewicz A., Jeż-Ludwichowska M., Kala D., Osowska D., Przebieg procesu karnego, Toruń 2003 Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984 Daszkiewicz W., Prawo karne procesowe zagadnienia ogólne, t. 1, Bydgoszcz2000 Daszkiewicz W., Prawo karne procesowe zagadnienia ogólne, t. 2, Bydgoszcz 2001 Doda Z., Gaberle A., Dowody w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, Warszawa 1996 Doda Z., Gaberle A., Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, Warszawa 1997 Grajewski J., Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001 Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Kraków 2003 Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Kraków 2003 Grajewski J., Paprzycki L.K., Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Kraków 2005 Grajewski J., Paprzycki L.K., Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Kraków 2005 Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005 Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005 Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011 Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003 Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2004 15
Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Warszawa 2004 Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 3, Warszawa 2004 Hofmański P., Zabłocki S., Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kraków 2006 Kalinowski S., Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1979 Kmiecik R., Skrętowicz E., Proces karny. Część ogólna, Kraków 2006 Kompensacyjna funkcja prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Gostyńskiego, red. S. Waltoś, B. Nita, P. Trzaski, M. Żurek, CzPKiNP 2002, rok VI, z. 2, Kraków 2002 Lipczyńska M., Polski proces karny. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986 Lipczyńska M., Kordik A., Kegel E., Świda-Łagiewska Z., Polski proces karny, Warszawa 1975 Marszał K., Stachowiak S., Zgryzek K., Proces karny, Katowice 2003 Murzynowski A., Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994 Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 1997 1999 Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. L. Bogunia, Wrocław 1997 2005 Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. T. Nowak, Poznań 1999 Nowicki M.A., Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 1998 Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa. Materiały konferencji naukowej, Lublin 1997 Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993 Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, Cz.P. Kłak, Kraków 2004 Prusak F., Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. 1, Warszawa 1999 Prusak F., Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. 2, Warszawa 1999 Rzeteleny proces karny. Ksiega jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009 Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody, red. S. Waltoś, A. Gaberle, Kraków 2000 U progu nowych kodyfikacji karnych. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Leonowi Tyszkiewiczowi, red. O. Górniok, Katowice 1999 W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005 Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005 Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Blusiewicza, red. A. Marek, Toruń 2004 Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Kazimierza Marszała, red. P. Hofmański, K. Zgryzek, Katowice 2003 Współczesny polski proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. S. Stachowiak, Poznań 2000 16
Zasada prawdy materialnej. Materiały konferencji naukowej Krasiczyn 2005, red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, Kraków 2006 Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, red. A. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000 17
OD AUTORÓW Podręcznik stanowi wykład podstawowych wiadomości z zakresu prawa karnego procesowego, dotyczących zagadnień zarówno części ogólnej procesu karnego, jak i części szczególnej. Składa się z dwóch części: Proces karny. Część ogólna oraz Proces karny. Część szczególna. Instytucje procesu karnego zostały omówione według stanu prawnego obowiązującego na dzień 1 stycznia 2012 r. Książka zawiera omówienie poszczególnych uregulowań kodeksu postępowania karnego, a także przedstawia poglądy doktryny oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. Podręcznik jest adresowany przede wszystkim do studentów prawa, ale może również stanowić pomoc dla aplikantów przygotowujących się do zawodów prawniczych oraz praktyków działających w organach ścigania i wymiaru sprawiedliwości, tym bardziej że jego autorzy są nie tylko pracownikami naukowo-dydaktycznymi, lecz także osobami czynnie wykonującymi zawody prawnicze. 19
Rozdział pierwszy ZAGADNIENIA WSTĘPNE 1. Pojęcia podstawowe 1. Prawo karne procesowe jest jedną z dyscyplin prawa obowiązującego w Polsce. Stanowi ono część szeroko rozumianego prawa karnego. Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje prawo karne materialne, prawo karne procesowe i prawo karne wykonawcze. Dla każdej z tych dziedzin prawa źródłem ustawowym jest odpowiednio: kodeks karny, kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny wykonawczy. Prawo karne materialne (prawo karne) określa czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiące przestępstwa oraz skutki prawne w postaci kar i środków karnych, stosowanych w związku z naruszeniem prawa karnego, a także normuje zasady odpowiedzialności za ich popełnienie 1. Prawo karne wykonawcze reguluje natomiast wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym oraz w innych postępowaniach. Zgodnie z art. 1 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.), wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności odbywa się według przepisów kodeksu karnego wykonawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej. 2. W doktrynie pojęcia postępowanie karne oraz proces karny są z reguły używane zamiennie. Niekiedy jednak, są one odmiennie rozumiane. Mianem procesu karnego określa się całą działalność zmierzającą do realizacji prawa karnego materialnego. Termin postępowanie karne jest natomiast zarezerwowane dla określenia jego etapów, tj. postępowania przygotowawczego czy odwoławczego. Wskazać należy, że podstawowy akt normujący tę dziedzinę prawa nosi nazwę kodeks postępowania karnego, prawo karne w szerokim znaczeniu prawo karne materialne prawo karne wykonawcze proces karny a postępowanie karne 1 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 41; K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 27 i n.; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2008, s. 1 i n.; K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998, s. 7 9; A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 1999, s. 15 i n. 21
proces karny ogólne i konkretne znaczenie nazwy proces prawo karne procesowe a proces karny procedura karna natomiast termin proces ma zastosowanie praktycznie tylko jako przymiotnikowe określenie czynności postępowania 2. Proces karny stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, a w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność do uniewinnienia oskarżonego 3. Proces karny jest zjawiskiem dynamicznym, gdyż czynności jego uczestników zmierzają do określonego celu, którym jest ustalenie istnienia lub nieistnienia odpowiedzialności za konkretny czyn przestępny. Proces karny tworzą zachowania jego uczestników, którzy podejmują przewidziane przepisami czynności, w celu wykazania określonej tezy. Stanowi on pewien zamknięty układ, gdyż można stwierdzić jego początek i koniec. Z uwagi na rozbudowanie tego rodzaju procesu, można wyróżnić poszczególne etapy, składające się na tok procesu. Proces jest zawsze określoną, zamierzoną działalnością ludzką, a więc działalnością celową. Jest instytucją prawną, powołaną świadomie przez ustawodawcę do osiągnięcia określonych celów i świadomie w tym zakresie wykorzystywaną 4. Określenie proces karny może być używane w znaczeniu ogólnym oraz w znaczeniu konkretnym. Proces karny w znaczeniu konkretnym oznacza przewidzianą przepisami prawa działalność określonych uczestników, odbywającą się w oznaczonym czasie i miejscu, która dotyczy konkretnego przestępstwa, tj. oznaczonego czynu określonej osoby. Proces karny w znaczeniu ogólnym to działalność przewidziana w obowiązujących przepisach prawa, której celem jest wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków. Należy odróżnić pojęcie postępowania karnego od prawa karnego procesowego. Prawo karne procesowe to ogół norm prawnych regulujący postępowanie karne. Proces karny dotyczy natomiast sfery aktywności uczestników postępowania karnego. Od terminów proces karny i postępowanie karne należy także odróżnić procedurę karną. Przez pojęcie procedury karnej rozumie się określoną przez prawo karne procesowe drogę postępowania prawnego. Czasami jednak procedurę karną traktuje się, zwłaszcza w rozumieniu potocznym, jako synonim prawa karnego procesowego, jednakże nie są to pojęcia tożsame 5. 3. W doktrynie procesu karnego wyodrębnia się pojęcie istoty procesu karnego. Pojęcie to definiowane jest za pomocą wielu cech procesu karnego. Na istotę procesu karnego składają się następujące cechy charakterystyczne: 2 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 48. 3 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 14. 4 Tamże, s. 14; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 9 i n. 5 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2005, s. 22. 22
1) proces jest działalnością niezawisłego sądu, współdziałających z nim organów ścigania karnego oraz wszystkich innych uczestników postępowania karnego; 2) proces stanowi działalność uregulowaną przez przepisy prawa procesowego; 3) działalność procesowa przebiega w ramach stosunków procesowych; 4) proces karny jest podejmowany i prowadzony w określonym celu 6. Istotą procesu karnego jest więc to, iż stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych oraz innych jego uczestników, których celem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby, której zapewnia się prawo do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie końcowe odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości 7. 4. Poszczególne czynności procesowe są realizowane w toku postępowania karnego przez jego uczestników. Uczestnikiem postępowania karnego jest każda osoba (fizyczna, prawna, a także instytucja nieposiadająca osobowości prawnej), która uczestniczy w postępowaniu w roli określonej przez prawo. Uczestnikami postępowania są organy procesowe, strony, przedstawiciele społeczni, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi oraz osobowe źródła dowodowe. Czynności procesowe realizowane przez uczestników postępowania karnego powodują powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunków procesowych. Stosunki te są odmianą stosunków prawnych, powstają na podstawie określonej normy prawnej, pomiędzy co najmniej dwoma uczestnikami postępowania i obejmują odpowiedni układ uprawnień i obowiązków. 5. Prawo karne procesowe określa porządek wykonania poszczególnych czynności procesowych, układających się w porządku chronologicznym. W związku z tym można wyodrębnić stadia procesowe, które stanowią zespoły następujących po sobie pod względem czasowym czynności procesowych. Wyodrębnia się następujące stadia procesowe: 1) postępowanie przygotowawcze; 2) postępowanie główne; 3) postępowanie odwoławcze; 4) postępowanie wykonawcze. W teorii procesu karnego wyróżnia się także postępowanie obejmujące sporządzenie i wniesienie do sądu aktu oskarżenia oraz jego wstępną sądową kontrolę (tzw. oddanie pod sąd). Oddanie pod sąd sensu largo oznacza akt procesowy określonej władzy lub osoby, który powoduje postawienie konkretnej osoby przed sądem orzekającym na rozprawie głównej. Natomiast oddanie pod sąd sensu stricto to jedynie kontrola zasadności (faktycznej) aktu istota procesu karnego uczestnicy postępowania karnego stosunki procesowe stadia procesowe oddanie pod sąd 6 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces..., s. 22. 7 Tamże, s. 21; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 27. 23