PSYCHOLOGIA OCHRONY 1. WYBRANE ZAGADNIENIA PROCESÓW POZNAWCZYCH. 1) ODBIÓR DANYCH. Dla prawidłowego funkcjonowania człowieka niezbędna jest umiejętność rozpoznawania i przewidywania zdarzeń zachodzących w środowisku zewnętrznym. Informacje o jego naturze odbierane są za pomocą narządów zmysłów (zbudowanych z tzw. komórek receptorowych) i odpowiadających im ośrodków w mózgu. Bodźce zewnętrzne działają na tzw. eksteroreceptory, odchodzące z wnętrza organizmu - interoreceptory. Należy pamiętać, że na organizm w sytuacji naturalnej nigdy nie działa tylko jeden rodzaj bodźców człowiek funkcjonuje w obrębie tzw. sytuacji bodźcowej. Dochodzące bodźce mogą mieć charakter falowy (bodźce świetlne, dźwiękowe, termiczne), mechaniczny (uderzenie, nacisk), chemiczny (skład płynów i gazów). Każdemu rodzajowi bodźca przyporządkowany jest specyficzny typ receptora (np. słuchowy bodźcom dźwiękowym, skórny dotykowym). Dla prawidłowego odbioru bodźców ma znaczenie siła, czas i sposób zadziałania bodźca. Aby narządy zmysłów odpowiedzialne za odbiór bodźców (receptory) w ogóle mogły wykryć działający bodziec, musi on osiągnąć pewną wielkość określaną mianem progu absolutnego. Bodźce poniżej tego progu (podprogowe) nie są wcale odbierane. Bodźce działające długo i jednostajnie przestają być zauważane (tzw. zjawisko adaptacji zmysłów). Dopływające do organizmu bodźce muszą zostać odebrane i odkodowane (tzw. proces percepcji). Analiza przekazów bodźcowych odbywa się na kilku etapach. Pierwszy etap, czyli odbiór danych, to praca receptorów (czyli narządów zmysłów) reagujących na określony typ stymulacji. Przetwarzają one odbierane informacje na impuls elektryczny wysyłany drogami nerwowymi do centralnego układu nerwowego. Receptory za pomocą tzw. detektorów cech rozpoznają tylko pewne specyficzne cechy bodźca. Pobudzeniu ulegają tylko określone komórki nerwowe, przekazujące impuls do stacji przekaźnikowych (odpowiednich struktur układu nerwowego) i dalej do komory mózgowej, gdzie powstają tzw. wrażenia zmysłowe (czyli odzwierciedlenia cech zmysłowych przedmiotów, np. wrażenie smaku, barwy, ruchu, temperatury, dotyku). 2) SPOSTRZEGANIE. Organizacja spostrzeżeń uzależniona jest od: a) charakteru bodźca największe szanse na zauważenie ma taki układ bodźców, który jest największy, najczęściej się powtarza oraz jest najbardziej żywy, ze względu na kształt, kontrastowość lub barwę. Zdecydowaną większość informacji o otaczającym świecie odbieramy za pomocą wzroku. Przetworzenie fal świetlnych w obraz tworzy tzw. wrażenia wzrokowe. Następnie odbywa się ich selekcja i interpretacja. W ten sposób powstaje subiektywny obraz rzeczywistości, czyli spostrzeżenie. Proces spostrzegania przebiega na dwóch poziomach: - sensomotorycznym (spostrzeganie pewnych całości przestrzenno-czasowych: punktów, brył, dźwięków) i semantyczno-operacyjnym (spostrzeganie przedmiotów, osób, sytuacji, a także znaków gestów, pisma, nadanie sensu temu, co spostrzegamy); b) tła lub otoczenia to, czy możemy odebrać spostrzeżenie wzrokowe, zależy zatem od prawidłowego działania wszystkich części analizatora wzrokowego. Istnieją pewne specyficzne warunki odbioru kiedy, pomimo iż części analizatora nie wykazują żadnych uszkodzeń spostrzeżenia mogą być błędne. Decydują o tym tzw. bodźcowe wyznaczniki percepcji, wywołujące złudzenia wzrokowe. Złudzenia wzrokowe mogą polegać na: błędnym odczytywaniu wielkości i koloru przedmiotów, ruchu, głębi oraz odległości. Złudzeniach ulegamy często w sytuacjach nowych i niejednoznacznych. Jeżeli jednak poznamy dobrze jakiś przedmiot, będziemy go zawsze spostrzegać
jednakowo niezależnie od oświetlenia, położenia i odległości z jakiej go obserwujemy. Zjawisko to nasi nazwę stałości spostrzegania. Figura ma zawsze kształt, jest bliżej od tła, jest podobna do jakiegoś przedmiotu i jest wyraźna, ma bardziej nasycona barwę, posiada kontur i tło wokół siebie. Na podstawie docierających do nas informacji staramy się zawsze stworzyć najlepszą figurę, jaką możemy. Uzupełniamy nawet brakujące jej części, aby uczynić ją bardziej stabilną, regularna i kompletną; c) wpływu uczuć osobistych, nastawień popędów, czyli czynników związanych z osobą obserwatora. Należą do nich: uprzednie nastawienia, przynależność do określonej kultury, czynniki motywujące i osobowościowe (potrzeby, popędy), kontekst społeczny. Uprzednie nastawienie sprawia, że jesteśmy przygotowani do dostrzeżenia określonego bodźca, szybciej na niego reagujemy, ponieważ oczekujemy na jego pojawienie się. Również popędy wywołują w nas gotowość do spostrzegania w pewien określony sposób i sprawniejszego wychwytywania bodźców, które mogłyby te popędy zaspokoić (np. osoby głodne rysunki niejednoznaczne w treści interpretują jako przedstawiające artykuły spożywcze). Odwrotnie reagujemy na tzw. słowa tabu rozpoznajemy je gorzej i dłużej niż bodźce naturalne (zjawisko obronności percepcyjnej). Podobnie preferowane wartości i potrzeby decydują o tym, które i czy w ogóle przedmioty zostaną spostrzeżone, a także jak długo pozostaną w naszej pamięci. Na to, co spostrzegamy mają również wpływ sytuacje społeczne, np. nacisk grupy. Można zatem przyjąć, że szczególnie wtedy, kiedy warunki wizualne są złe, a bodziec jest niejednoznaczny, spostrzeganie jest pod silnym wpływem procesów wewnętrznych, rozumianych jako pragnienia, obawy, uprzedzenia, oczekiwania. 3) PRZETWARZANIE DANYCH. Po odbiorze bodźca przez receptory i przesłaniu informacji do mózgu rozpoczyna się etap przetwarzania informacji. Polega on na wyodrębnieniu i sprecyzowaniu danych pozyskanych na etapie wcześniejszym, czyli dokonaniu analizy i syntezy informacji. Dane sensoryczne (czyli zmysłowe) mogą zostać rozpoznane i zinterpretowane tylko dzięki równoczesnemu włączeniu się do analizy procesów pamięci, myślenia oraz procesów decyzyjnych. Rozpoznanie docierającego sygnału jest możliwe po skonfrontowaniu go z nagromadzonymi wcześniej w magazynie pamięci informacjami. Zachodzi wtedy proces identyfikacji i dyskryminacji. Identyfikacja to proces syntezy, uchwycenie cech wspólnych między przedmiotami z tej samej klasy (rozpoznanie przedmiotu co to jest?). Dyskryminacja natomiast to proces analizy, dostrzeganie różnic, które mogą wyłączyć przedmiot z danej klasy bądź kategorii (wyróżnienie wśród innych rzeczy czy to jest to?). Do analizy informacji sensorycznej wykorzystywane są dwa elementy: cechy sensoryczne bodźca i oczekiwania czyli wiedza o tym, czy sygnał ma być. Informacji tego rodzaju dostarcza kontekst zdarzenia, dzięki któremu wiemy, czego w danym momencie możemy oczekiwać. Jeżeli cechy sensoryczne i oczekiwania uzupełniają się, tworzy się jednolite spostrzeżenie. Jeżeli napływające informacje nie potwierdzają oczekiwania, jednostka jest aktywizowana do poszukiwania nowych danych, które zakończyłyby się wytworzeniem wyraźnego obrazu spostrzeżeniowego. 4) ZAPAMIĘTYWANIE. Pamięć to zdolność do tworzenia i magazynowania śladów uprzednich doznań i reakcji. Zapamiętywanie zatem to nie tylko przyswajanie informacji, ale również przechowywanie ich (pamiętanie) oraz odtwarzanie (przypomnienie lub rozpoznawanie). Pamięć charakteryzuje się następującymi cechami: trwałością (zdolność do przechowywania materiału przez dłuższy czas), gotowością (zdolność do szybkiego i łatwego odtwarzania), zakresem (ilość materiału, który jednocześnie może zostać objęty zapamiętywaniem). Wyróżniamy kilka rodzajów pamięci ze względu na rodzaj zapamiętywanych bodźców np.: pamięć wzrokową, słuchową, dotykową. Zapamiętywane są przedmioty, ich właściwości, relacje między nimi (jakościowe, przestrzenne, czasowe) oraz nasz emocjonalny stosunek do nich. Wiedzę o rzeczywistości i doświadczenie utrwalamy w pamięci w postaci językowej. Jest
to tzw. zapamiętywanie myślowe, stanowiące pośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości, umożliwiające zapamiętywanie treści, struktury i sensu materiału. Zapamiętywanie sensoryczne natomiast opiera się na mechanicznym zapamiętaniu materiału bodźcowego bez zrozumienia jego znaczenia. Zapamiętywać można w sposób dowolny (zamierzony) w toku świadomie zorganizowanego działania, którego celem jest zapamiętanie lub mimowolny (bez specjalnego zamiaru). Aby bodziec w ogóle został zauważony, musi dla danego osobnika nabrać znaczenia, czyli wywołać reakcję emocjonalną. Jeżeli jednak przekroczy on pewną granicę natężenia, zacznie wywierać hamujący wpływ na przebieg procesu zapamiętywania (stąd będąc w stanie wzburzenia emocjonalnego zapominamy wiele składników i istotnych szczegółów sytuacji). W zależności od trwałości przechowywanych w pamięci informacji wyróżniamy: pamięć krótkotrwałą (umożliwiającą bezpośrednio po jednorazowej prezentacji materiału odtworzenie 7±2 elementów) i pamięć długotrwałą (powstającą na wskutek wielokrotnej prezentacji materiału, dzięki czemu pozostaje on na dłużej w tzw. magazynie pamięci długotrwałej). Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na zapamiętywanie jest tzw. poprzednie doświadczenie człowieka. Decyduje ono w znacznym stopniu o przebiegu zapamiętywania nowych bodźców. Wiedza o przedmiotach stanowi integralny składnik spostrzegania ich im lepiej jest utrwalona w poprzednim doświadczeniu, tym łatwiej przebiega zapamiętywanie danego materiału. Na proces zapamiętywania ma wpływ również sam rodzaj materiału. Najłatwiej zapamiętujemy materiał konkretny, o prostej strukturze i wyraźnie wyodrębnionych składnikach. Techniki mnemoniczne. Podstawą większości z nich jest wykorzystanie już posiadanej wiedzy jako punktu oparcia czy kontekstu dla wiedzy nowo nabywanej: wykorzystanie istniejącej struktury jako schematu umożliwiającego uporządkowanie nowych informacji, np. ułożenie poszczególnych pozycji z listy w taki sposób, aby początkowe litery utworzyły znane słowo, zwiększenie sensowności, czyli nadanie określonego znaczenia względnie bezsensownemu materiałowi, np. tworzenie opowiadania z użyciem listy niepowiązanych ze sobą słów, wykorzystanie wyobraźni wzrokowej; technika ta jest szczególnie efektywna, gdy trzeba skojarzyć ze sobą niewielkie grupy sensownych elementów takich jak słowa; polega na wyobrażeniu sobie przedmiotów jako biorących udział w jakiejś żywej scenie; im bardziej osobliwe jest takie wyobrażenie tym lepiej. Techniki służące lepszemu przechowywaniu w pamięci wyuczonego materiału to: przeuczanie mimo bezbłędnego odtwarzania materiału powtarzamy go nadal (przeuczamy się), okresowe przeglądanie przeglądanie materiału co jakiś czas jest pomocne m.in. dlatego, że pozwala zwrócić uwagę na te części, które dotychczas nie były zbyt dobrze zapamiętane; okresowe przeglądanie zabiera stopniowo coraz mniej czasu, a pozwala stale zachować obraz w pamięci, aktywne powtarzanie z pamięci wypowiadanie na głos przyswajanego materiału umożliwia utrzymanie naszej uwagi czynnej oraz sprawia, że jesteśmy w stanie odtworzyć, a nie tylko rozpoznać dany materiał. Zjawiskiem towarzyszącym procesom przetwarzania i przechowywania informacji jest zapomnienie. Polega ono na zmniejszeniu się liczby zapamiętanych elementów. Zmiany zachodzące w procesie zapominania mogą mieć jednak charakter nie tylko ilościowy, ale i jakościowy (polegający na przekształceniach w zapamiętanym materiale). Zmiany jakościowe są odzwierciedleniem największego stopnia subiektywizacji obrazów pamięciowych. W przypadku tego rodzaju zmian podczas przypominania: może brakować niektórych składników,
mogą nastąpić przesunięcia (peryferyczne staje się centralne; to, co było wcześniej, zostaje odtworzone jako to, co było później; np. inna kolejność wchodzenia do pomieszczenia), mogą pojawić się przekształcenia składników uproszczenia lub pominięcia niektórych cech, np. zapamiętywanie elementu jako jednobarwnego zamiast wielobarwnego. Może też pojawić się zjawisko uzupełniania luk pamięciowych innymi fragmentami, tak aby prezentowany materiał stanowił całość. Proces taki jest nieuświadamiany przez jednostkę, w związku z czym jest ona pewna, ze mówi prawdę. 2. BUDOWA PORTRETU PAMIĘCIOWEGO. Jako świadek przestępstwa człowiek znajduje się zwykle w środowisku niesprzyjającym obserwacjom. Podlega działaniu wielu czynników, które ograniczają jego zdolność do dokładnego opisu zdarzeń lub zidentyfikowania osób biorących udział w przestępstwie. Proces spostrzegania może ulec zakłóceniu ze względu na: rodzaj oświetlenia, trudności w ocenie barwy, odległości od obiektu, tło, możliwość powstania złudzeń i deformacji wzrokowych. Na przebieg procesów psychicznych (zwłaszcza spostrzegania, koncentracji uwagi, zapamiętywania i myślenia) silnie modyfikujący wpływ ma stres, jaki towarzyszy zdarzeniu, a później sytuacji przesłuchania. Pod wpływem stresu lub bardzo silnych emocji obserwatorzy gorzej zapamiętują szczegóły wyglądu, ubranie, barwy. Czynnikiem wpływającym na to, co świadek zauważy i zapamięta jest naturalna skłonność człowieka do koncentracji uwagi na bodźcach najbardziej widocznych (intensywnych, jaskrawych, nietypowych) lub mających w danej chwili największe dla niego znaczenie (dlatego świadkowie dłużej przyglądają się broni, niż twarzy napastnika tzw. zjawisko zogniskowania na broni). Uczestnik zdarzenia pamięta jaskrawe ubranie, nietypową fryzurę, ale nie jest w stanie przypomnieć sobie rysów twarzy. Podobnie negatywny skutek na efektywność procesów percepcji wywiera nadmiar bodźców oddziałujących jednocześnie na kilka narządów zmysłów. Rozpraszają one tak silnie uwagę, że obserwator nie może stworzyć sobie jednolitego i pełnego obrazu spostrzeżeniowego. Odmienną sytuacją jest takie działanie przestępcy, dzięki któremu staje się on tłem. Jest to metoda uniformizacji, która umożliwia wtopienie się w otoczenie i uniknięcie rozpoznania. Jak wynika z badań naocznych świadków jedynie wzrost napastnika oceniany był blisko wartości rzeczywistej. Źle oceniono czas trwania incydentu, wagę i wiek sprawcy. Tylko 40% badanych rozpoznało napastnika na zdjęciu. 100 świadków naocznych przestępstwa podało tak mało wiarygodne opisy wyglądu sprawcy, że gdyby Policja na nich polegała szukano by niewłaściwej osoby. Sytuacja przestępcza zawsze powoduje napięcie emocjonalne, które pociąga za sobą zwężenie pola świadomości oraz zmniejszenie zdolności koncentracji uwagi i zapamiętywania. Wraz z upływem czasu od zdarzenia do składania zeznań, elementy dostrzeżone ulegają dalszym przekształceniom i zapominaniu. Każdy nowo zapamiętany fakt wprowadza zafałszowanie magazynowanych informacji, co sprawia, że końcowe wspomnienia mogą stać się mieszanką starych i nowych danych. Ponadto obserwator może ulec złudzeniu polegającemu na tym, że wydaje mu się, iż coś widział (podczas gdy w rzeczywistości elementy te nigdy się nie pojawiły) lub że rozpoznaje jakiś szczegół czy szczegóły, które na wskutek nieprawidłowej generalizacji identyfikuje z uprzednio spostrzeganym obiektem. Wpływ na zniekształcenie przypomnień może mieć skłonności danej osoby do wypełnienia luk pamięciowych. Świadek nie pamięta szczegółów, ale przypomina sobie to, co chciałby widzieć zgodnie ze swoim poprzednim doświadczeniem czy stereotypem wyglądu napastnika powstałym pod wpływem filmów lub literatury. Przy tego typu złudzeniach bardzo często występuje poczucie pewności przypomnień, czyli przekonanie, że widziało się coś naprawdę. Obok prawidłowości procesów emocjonalnych (wpływających modyfikująco na percepcje i reprodukcję zdarzeń) o wiarygodności zeznań świadka decyduje sytuacja zbierania danych i przesłuchania. Procesy pamięci mogą zostać wtedy zdezorganizowane przez zadziałanie sugestii otoczenia. Sugestii (czyli
przekonaniu o istnieniu jakiegoś faktu nie wynikającemu z naszych spostrzeżeń) ulega się najczęściej pod wpływem autorytetu (osoby, która w jakiś sposób imponuje lub wzbudza zaufanie). W sytuacji przesłuchania nacisk najczęściej wywoływany jest za pomocą komunikacji pozawerbalnej (intonacji, mimiki, gestykulacji) oraz logicznej i składniowej konstrukcji pytań (np. pytania sugerujące). Osobom profesjonalnie zajmującym się obserwacją, a więc także pracownikom ochrony, zaleca się stosowanie specjalnych technik obserwacyjnych, które ułatwiają wierne i dokładne zapamiętywanie poszczególnych elementów, a w konsekwencji powiązanie ich w logiczną całość, stanowią pewien schemat poznawczy. Sposób kodowania materiału oparty jest na technikach mnemonicznych, dzięki czemu odtworzenie jednego obrazu pociąga za sobą dalsze przypomnienia. 3. NAPIĘCIA EMOCJONALNE ZWIĄZANE Z PRACĄ W OCHRONIE. Pracownik ochrony przeszkolony pod kątem psychologicznym, w krytycznej sytuacji potrafi włączyć odpowiednie mechanizmy obronne. Jest to szczególnie konieczne w przypadkach występowania przykrych napięć emocjonalnych, takich jak: LĘK; STRACH; AGRESJA; STRES. 1) POJĘCIE LĘKU. Lęk jest wyrażeniem wieloznacznym, dlatego też wielu autorów zajmujących się ta problematyką próbuje w różny sposób go określić, wymieniając przy tym specyficzne właściwości reakcji lękowych. Podczas rozważań, większość autorów jest zgodna co do tego, że lęk jest grupą reakcji emocjonalnych wyzwalanych przez bodźce z zewnątrz lub wewnątrz organizmu. Natomiast rzeczą charakterystyczną dla tych reakcji jest to, że: - mają specyficzne i przykre zabarwienia, które prawie każdy z nas zna z własnego doświadczenia; - osoba doświadcza je jako coś przykrego i uporczywego, czego nie może się pozbyć; - duża część ludzi czyje się wobec nich bezradna i ma poczucie irracjonalności; - u niektórych jednostek związane są z wyzwalaniem reakcji fizjologicznych organizmu. Dla przykładu można przytoczyć, iż psychoanalitycy wyróżniają, biorąc pod uwagę pochodzenie lęku i jego źródła, trzy rodzaje leku: lęk realny, lęk neurotyczny i lęk moralny. Lęk realny jest przykrym emocjonalnym przeżyciem spowodowanym percepcją jakiegoś niebezpieczeństwa grożącego z zewnątrz. Zdolność do percepcji i do wyzwalania się napięcia, mobilizacji organizmu charakterystycznego dla lęku moralnego jest wrodzona. Natomiast tego, czego należy się bać uczy się dziecko i człowiek w ciągu swego życia. Lęk neurotyczny jest przykrą reakcją emocjonalną wyzwalaną przez percepcję niebezpieczeństwa ze strony własnych instynktów i popędów jednostki. Możemy wyróżnić trzy typy tego lęku: a) płynny, nieokreślony lęk lub niepokój, b) fobie, c) reakcje paniczne lub zbliżone do reakcji panicznych. Płynny nieokreślony niepokój charakteryzuje się stanem lękliwego oczekiwania, że stanie się coś złego, że zagraża jakieś nieokreślone niebezpieczeństwo. Jednostka zachowuje się tak, jakby bała się własnego cienia. Charakterystyczne dla neurotycznego lęku zwanego fobią jest to, że jest on nieproporcjonalny w stosunku do realnie istniejącego niebezpieczeństwa.
Lęk moralny jest przykrym emocjonalnym przeżyciem, które określa się jako poczucie winy lub wstydu za swoje zachowanie. Człowiek przeżywający poczucie winy czuje się winny w wielu sytuacjach. Na przykład może myśleć, że stało się coś złego przez niego, że znajomi nie odwiedzają go z powodu jakiegoś jego przewinienia, że ktoś chce się z nim zobaczyć bo coś złego zrobił, itp. Człowiek taki nieustanie usprawiedliwia się przed sobą i przed innymi. Przeszywa męczący lęk przed tym, że inni go zdemaskują, odkryją jego prawdziwą naturę. Tak więc lęk spowodowany określonym wydarzeniem, sytuacją, przedmiotem, czynnikami - tzw. obiektywnie zagrażającymi to inaczej mówiąc lęk rzeczywisty, umotywowany lub strach. Natomiast lęk, którego źródło jest nieznane lub nie daje się obiektywnie zinterpretować jako rzeczywiste niebezpieczeństwo to inaczej lęk nieumotywowany nerwicowy. Cztery główne techniki obrony siebie przed lekiem. Racjonalizacja człowiek broniący się przed irracjonalnym napływem leku wynajduje, nie zdając sobie z tego sprawy, jakieś w miarę logiczne oraz racjonalne powody, tłumaczące w jego oczach lęk o siebie lub o jakiejś drogiej mu osobie lub rzeczy. Zaprzeczanie jednostka zachowuje się tak, jakby zaprzeczała istnieniu dręczących ją lęków. Stosuje swoisty mechanizm obronny polegający na wypieraniu, tłumaczeniu i inicjowaniu takiego zachowania, które likwiduje zewnętrzne reakcje lękowe. Takie automatyczne usuwanie lęku ze świadomości, powoduje takie skutki, że lęk wyraża się za pomocą innych reakcji organizmu, pozornie nie mających nic wspólnego z lękiem. Narkotyzowanie i oszałamianie się może polegać na zażywaniu jakiegoś narkotyku, który chwilowo oszałamia i zmniejsza reakcje lękowe. Inną formą obrony przed lękiem jest rzucenie się w wir aktywności, działalności dla innych ludzi, po to, aby nie być samotnym i niepotrzebnym. U niektórych osób można zaobserwować również skłonność do częstego i długiego spania. Tą samą funkcją obronną przed lekiem jest intensywne onanizowanie się lub intensywne życie seksualne. Unikanie polega na tym, że unika się tych wszystkich sytuacji, myśli i uczuć, które mogą wyzwolić reakcje lękowe. Po pierwsze unika się wykonywania jakieś czynności, która wyzwala reakcje lękowe, po drugie ujawnia się reakcje zahamowania. Typowe reakcje dla lekowych neurotyków: niespokojny, nerwowy; czuje się osamotniony; chciałby rzucić to wszystko, co go otacza i wynieść się gdzieś; przeżywa ciągłe zmartwienia; zachowuje się niekiedy głupio, niezdarnie, robi i mówi głupstwa; wykonuje nerwowe ruchy, np. nerwowo przerabia palcami po stole; czuje się przygnębiony i upadły na duchu; jest podniecony; przeżywa głupie, bezpodstawne lęki; jest nastawiony do wszystkiego fatalistycznie; nie ma do siebie zaufania; jest poirytowany; wali mu głośno serce, kiedy jest poirytowany; łatwo rozprasza swoją uwagę; marzy na jawie; czuje się napięty; czuje się tak, jakby miał się za chwilę rozpłakać; ma szybkie tętno;
łatwo staje się zakłopotany i skrępowany; miewa zimne dreszcze; przeżywa zmienne nastroje; łatwo wpada w krańcowe uczucia, np. z miłości w nienawiść; nie może się skupić; łatwo się meczy. 2) POJĘCIE STRACHU. Strach to elementarna przykra emocja mająca charakter wrodzony, występująca u człowieka dorosłego niemal wyłącznie w sytuacjach zagrożenia bezpośredniego lub wobec nagłego zadziałania zewnętrznych bodźców na człowieka, który nie zdąży ocenić sytuacji. Przyczyny występowania strachu: niska wewnętrzna dyscyplina; brak autorytetów; poczucie osamotnienia; niewiara we własne możliwości i sprzęt; bezczynność w obliczu niebezpieczeństwa; nowe nagłe zjawiska, niesamowitości; brak kontaktów, informacji, łączności; pojawienie się różnych zakłóceń (nowe elementy, które mogą nam zakłócić dane zadanie pojawienie się ich). Metody zwalczania strachu. 1. Znajomość istoty strachu pomaga zwyciężyć go. 2. Posiadanie autorytetów, przykładów osobistych dotyczących trudnych sytuacji. 3. Rozwijanie samodzielności w działaniu, pomysłowości, przebiegłości. 4. Troska o regenerowanie siły fizycznej, psychicznej (sen, wyżywienie, pomoc medyczna, humor, dobry nastrój, wiara we własne siły, optymizm, itp.). 5. Eliminowanie poczucia osamotnienia (np. kontakt wzrokowy z kolegą, łączność). 6. Uodpornienie na bodźce wzrokowe, słuchowe, węchowe. 7. Dbałość o stale zajęcie się (czymś), zaangażowanie w akcji (akcja rozprasza strach). 8. Znajomość istoty działania i mogących wystąpić zagrożeń ze strony innych ludzi. 9. Zabiegi psychoterapeutyczne. 10. Znajomość położenia zmniejsza strach. 11. Nawyk zmniejsza uczucie strachu. 12. Spokój i opanowanie zmniejsza strach (zimna krew można trenować). 13. Humor eliminuje strach. 14. Znajomość danych statystycznych pomaga zwalczyć strach. 15. Lojalność pomaga zwalczyć strach. 16. Dobry stan fizyczny (tężyzna, wysportowanie) przeciwdziała strachowi. Jeżeli pracownik ochrony nauczy się lub wytworzy w sobie silne przeświadczenie, że poradzi sobie w sytuacji niebezpieczeństwa w/w metodami, to emocje w postaci strachu i lęku mogą nie wystąpić.
3) POJĘCIE AGRESJI. Agresja definiowana jest jako zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowanie z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia (wyrządzenia fizycznej bądź psychicznej szkody). Mówiąc ogólnie, agresja to wszelkie działania, których celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej bądź symbolicznej jakości, osobie lub czemuś, co ją zastępuje lub sobie samemu. Natomiast przez autoagresję rozumie się zachowanie, które w sposób świadomy lub nie w pełni świadomy podmiotu działania ukierunkowuje na szkodzenie samemu sobie lub na niszczenie samego siebie. Syndrom agresji (poziomy): 1. Samoagresja emocjonalna. 2. Samoagresja fizyczna. 3. Wrogość wobec otoczenia. 4. Nieuświadomienie skłonności agresywnych. 5. Agresja przemieszczona. 6. Agresja pośrednia. 7. Agresja słowna. 8. Agresja fizyczna. Najczęściej wyróżnia się agresję fizyczną, słowną i pośrednią. Agresja fizyczna bezpośrednia napaść w postaci bójki, uderzenia pięścią lub jakimś przedmiotem użytym jako broń, rzucanie przedmiotów w celu wyrządzenia komuś krzywdy. Zachowanie takie ma za zadanie sprawienie bólu czy przykrości, a więc szarpanie, wyrywanie przedmiotów innym, ciągnięcie, szczypanie, duszenie, plucie, gryzienie przeciwnika, wszelkie ataki przy pomocy nóg jak kopanie, podstawianie nogi, następowanie na coś lub na kogoś. Do tej kategorii zachowań zaliczamy także zachowania destrukcyjne psucie, darcie, brudzenie, tłuczenie. Agresja werbalna czyli wszelkie formy ataku wymagające interakcji twarzą w twarz, niemaskowanie napaści lub wzywanie do buntu. A więc rzucanie pod adresem innej osoby wyzwisk i obelg, odmowa posłuszeństwa dorosłym czy przełożonym, dotkliwe wyrazy krytyki jednak pod warunkiem, że zostały wypowiedziane do osoby przeciw której były wypowiedziane. Poza tym groźne straszenie, odpędzanie, wypowiedzi szkodzące dobremu imieniu innych, podawanie fałszywych informacji, wypowiedzi poniżające, przezywanie, wyśmiewanie. Agresja pośrednia (forma agresji werbalnej) charakteryzuje się następującymi cechami: otwarte manifestowanie agresji werbalnej czuli zniesławienie, odmowa przysługi, mająca na celu sfrustrowanie proszącego o nią (często stosowany sposób okazywania niechęci) i podburzanie innych do agresji. Do tej kategorii zalicza się bardzie symboliczne czyny niż słowa: okazywanie komuś wzgardy, odcięcie w celu okazania niechęci do towarzystwa danej osoby oraz wszelkie przypadki agresji przemieszczonej, skierowanej na obiekt nie będący człowiekiem, np. trzaskanie drzwiami. Gniew niekiedy pobudza agresję, jest złożoną reakcją emocjonalną, na którą składają się specyficzne komponenty ekspresji mimicznej, reakcji mięśniowej sterowane głównie autonomicznym układem nerwowym. Wrogość podobnie jak i gniew jest częścią reakcji agresywnośći. Jest to reakcja nawykowa, polegająca na ujawnieniu za pomocą słów negatywnych uczuć (złej woli) jak i ocen wobec ludzi i zdarzeń. Okrucieństwo ekstremalna forma agresji:
mimowolne; z ciekawości; dla zabawy; dla sprawdzenia samego siebie(jak reagujemy); chęć panowania nad innymi; lęk przed konsekwencjami dokonywanych czynów. Trzy prądy, które wzbudzają agresję to teoria: popędu, frustracji i uczenia się agresji. Agresja może być również wyuczona. Uczenie się społecznych zachowań następuje poprzez obserwację i naśladownictwo innych ludzi (modeli). Ludzie naśladują zachowania agresywne szczególnie wtedy, gdy model nie został ukarany i osiągnął sukces. Istotnym czynnikiem potęgującym agresywne zachowanie jest zmiana stosunku względem osoby, wobec której dopuszczamy się aktu otwartej agresji. Wykazanie nastawienia bardziej negatywnego, zwiększa szansę użycia wobec niej przemocy. Uruchamiamy wtedy pewne procesy poznawcze, których celem jest usprawiedliwienie wyrządzonego zła. Agresja przejawia się w postaci aktu przemocy zazwyczaj na skutek dwuetapowego procesu. Pierwszy polega na działaniu jednej z osób uznaną przez drugą za prowokację. Drugi eskalacja i konfrontacja. Każda z osób reaguje nie tylko na to, co faktycznie robi przeciwnik, ale na spostrzegane przez siebie intencje tego czynu, podnosząc w ten sposób poziom agresywności. Eskalacja ta kończy się konfrontacją (pchnięcie za pchnięcie), o ile żadna ze stron nie przerwie tej sekwencji. Interakcje między pracownikami służb ochrony a obywatelami przebiegają najczęściej właśnie według tego schematu. Próby pracowników ochrony stają się w końcu rozkazami, potem groźbami lub próbą zatrzymania. Aresztowany z kolei przechodzi do oporu i zniewag słownych, potem próby ucieczki lub napaści. Zatem jedną z oczywistych przyczyn agresji jest chęć odwetu w momencie, kiedy spotykamy się z agresywnym zachowaniem ze strony innych. Jednak nie zawsze odpowiadamy odwetem na prowokację. Podjęciu działań rewanżowych sprzyja bowiem zamierzona prowokacja. Agresja zwrotna rzadziej pojawia się natomiast wówczas, gdy znane są nam pewne okoliczności łagodzące kiedy wiemy dlaczego kto nas prowokuje i usiłuje rozzłościć. Przemoc może mieć również formę zinstytucjonalizowaną i zbiorową. Ma ona wtedy instrumentalny charakter i staje się środkiem do osiągnięcia celu (np. przemoc stosowana przez policję w celu utrzymania porządku). Zachowaniom agresywnym sprzyjają również takie zjawiska, jak: anonimowość uwalnia od konwencjonalnych ograniczeń pod względem zachowania; niekiedy ludzie celowo stwarzają sobie sytuację anonimowości (np. podczas koncertów, zgromadzeń); dezindywidualizacja i dehumanizacja polega na utrzymywaniu jedynie powierzchownych i nieosobistych kontaktów, przedmiotowym traktowaniu innych co obniża opór przed dokonywaniem ataków agresji i zwiększa prawdopodobieństwo ich pojawienia się w przyszłości; dyfuzja odpowiedzialności paradoks polegający na tym, że im więcej osób może przyjść z pomocą, tym o nią trudniej; im więcej świadków obecnych było przy zdarzeniu, tym później udzielono pomocy lub zawiadomiono o przestępstwie; posłuszeństwo wobec autorytetu jednostka spostrzega siły społeczne jako tak silnie ja wiążące, że podejmuje działania agresywne (np. na rozkaz) bez względu na to czy uważa je za słuszne, czy nie.
Zapobieganie agresji. 1. Komunikowanie się z ludźmi oparte o nowe tłumaczenie, przekonywanie, namawianie. 2. Techniki psychoterapeutyczne (uczenie odreagowania). 3. Wykazanie zainteresowania przedmiotami agresji. 4. Tworzenie liczebnej przewagi lub wyposażenia technicznego. 5. Postura i sprawność (ograniczona agresja). 6. Błyskawiczna reakcja. 7. Silna osobowość (silna przeszkoda). 8. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego (obezwładnienie). 9. Agresja na agresję (druga silniejsza). 10. Lęk przed niepowodzeniem własnej agresji. 4) POJĘCIE STRESU. Mianem stresu psychologicznego określa się zespół zmian zachodzących w czynnościach oraz psychologicznych systemach regulacji pojawiających się pod wpływem różnego rodzaju sytuacji trudnych. Objawom stresu psychologicznego towarzyszy zawsze stres biologiczny czyli zespół fizjologicznych zmian organizmu, występujących pod wpływem szkodliwych bodźców, tzw. stresorów. Stresory przejawiają się najczęściej w postaci: zagrożeń fizycznych groźba utraty zdrowia, życia; zagrożeń społecznych krytyka, kompromitacja; zakłóceń utrudnienia lub uniemożliwienia realizacji podejmowanych działań; deprywacji niemożność zaspokojenia potrzeb lub osiągnięcia celów. Stan stresu charakteryzuje się podwyższeniem ogólnego poziomu aktywacji organizmu, pojawieniem się emocji mających z reguły zabarwienie negatywne oraz motywacji do przezwyciężenia stresu. Reakcja na stresory przebiega zazwyczaj według schematu: 1) stadium reakcji alarmowej: a) Bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego, tzw. faza szoku, b) Przeciwdziałanie szokowi (pojawiają się reakcje wskazujące na mobilizację organizmu do wysiłków obronnych); 2) stadium odporności organizm względnie dobrze znosi czynniki szkodliwe, słabiej zaś toleruje bodźce poprzednio obojętne; 3) stadium wyczerpania organizm nie jest w stanie dłużej przeciwstawiać się stresorom, dochodzi do rozregulowania funkcji fizjologicznych i utraty zdolności obronnych. Następstwem wystąpienia stanu stresu jest pojawienie się u człowieka rozmaitych zmian w zachowaniu pozytywnych (polepszenie poziomu wykonywania czynności, zwiększenie oryginalności pomysłów) albo przeciwnie negatywnych (pogorszenie efektywności działania). Narastający stres wywołuje także zmiany w dziedzinie ekspresji emocjonalnej. Może dojść do wystąpienia gwałtownych wybuchów emocjonalnych i działania w sposób niezgodny z aprobowanymi przez siebie normami zachowania.
Sposoby radzenia sobie w sytuacjach stresujących. Długotrwałe bądź powtarzające się obciążenie psychologicznych mechanizmów regulujących może doprowadzić do ich wyczerpania lub uszkodzenia. Obok tego rodzaju skutków obserwuje się również takie, które mają charakter pozytywny i prowadzą do adaptacji do stresu. Człowiek radzi sobie w sytuacjach trudnych, stosując dwa różne mechanizmy psychologiczne. Jeden z nich polega na oswajaniu się z nowym zadaniem, nabywaniu doświadczenia i wprawy w dokonywaniu go, dzięki czemu zmniejsza się stopień jego trudności. Drugi mechanizm wymaga dokonania wybiórczych zmian w obrębie emocjonalności, czyli w natężeniu oraz jakościowym charakterze emocji wywoływanych przez powtarzające się sytuacje stresowe. Zdolność przewidywania zdarzeń sprawia, że maksymalne natężenie emocji pojawia się wcześniej niż rzeczywiste zagrożenia. Umożliwia to utrzymanie sprawności działania właśnie wtedy, gdy jest to najbardziej potrzebne. Adaptacja do stresu dokonuje się więc dzięki zmniejszeniu wrażliwości na stresy, przesunięciu czasu, w którym pojawiają się silne emocje negatywne w stosunku do czasu pojawienia się zagrożenia, uczeniu się hamowania powstających emocji i niedopuszczeniu do tego, żeby wpływały dezorganizująco. Techniki kontroli emocjonalnej mogą mieć charakter: świadomie podjętych działań (człowiek oczekuje pojawienia się określonych reakcji oraz ma czas na ich zmodyfikowanie poprzez np. zdeprecjonowanie niebezpieczeństwa, koncentrację bezpośrednio na zdarzeniu i czynnościach potrzebnych do jego wykonania, stworzenie atmosfery zabawy odwracającej uwagę od oczekiwanego zdarzenia); tłumienia objawów (usuwanie doznań ze świadomości; zabiegi tego rodzaju na dłuższą metę mają negatywne konsekwencje dla zdrowia jednostki, ale doraźnie chronią przed dezorganizacją działania). Stres długotrwały może wywierać niekorzystny wpływ na społeczne i psychologiczne funkcjonowanie jednostki, prowadząc do pojawienia się rozmaitych zaburzeń (lęku bezprzedmiotowego, fobii, depresji, zaburzeń psychosomatycznych). Jednak zastosowanie odpowiednich technik walki ze stresem może nauczyć sprawnego realizowania czynności mimo obciążenia psychologicznego.