Na egzamin! HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI w pigułce szybko zwięźle i na temat Wydawnictwo C.H.Beck
HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI w pigułce
Inne w tej serii: Prawo cywilne w pigułce Postępowanie cywilne w pigułce Prawo karne w pigułce Postępowanie karne w pigułce Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce Prawo handlowe w pigułce Prawo gospodarcze publiczne w pigułce Prawo finansowe w pigułce Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce Prawo konstytucyjne w pigułce Prawo rzymskie w pigułce Logika w pigułce Powszechna historia państwa i prawa w pigułce Prawo Unii Europejskiej w pigułce Polecamy inne nasze publikacje: M. Lipska-Toumi HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI DO 1939 R. ĆWICZENIA Skrypty Becka T. Maciejewski HISTORIA ADMINISTRACJI i MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ. CZASY NOWOŻYTNE i WSPÓŁCZESNE Podręczniki prawnicze www.ksiegarnia.beck.pl
HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI w pigułce WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2014
Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Wykorzystano materiały autorstwa prof. zw. dr. hab. Tadeusza Maciejewskiego Wydawnictwo C.H.Beck 2014 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Drukarnia Perfekt S.A. ISBN 978-83-255-6259-5 ISBN e-book 978-83-255-6260-1
Spis treści Wstęp... XI DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.... 1 Rozdział I. Monarchia patrymonialna... 3 Część I. Powstanie państwa polskiego... 3 Część II. Ustrój polityczny... 5 Część III. Sądownictwo... 9 Część IV. Organizacja Kościoła... 12 Część V. Ustrój społeczny... 13 Rozdział II. Monarchia stanowa (1320 1454)... 22 Część I. Korona Królestwa Polskiego... 22 Część II. Organizacja i prawa stanów... 23 Część III. Ustrój polityczny... 26 Część IV. Sądownictwo... 30 Część V. Organizacja Kościoła... 32 Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454 1764)... 34 Część I. Demokracja szlachecka charakterystyka ustroju... 34 Część II. Stany... 37 Część III. Kościół i duchowieństwo... 40 Część IV. Monarcha... 42 Część V. Sejm walny... 44 Część VI. Sejmiki... 48 Część VII. Konfederacje i rokosze... 50 Część VIII. Urzędy centralne i lokalne... 50 Część IX. Unie państwowe... 51 Część X. Sądownictwo... 52
VI Spis treści Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764 1795)... 57 Część I. Reformy sejmu z lat 1764 1766... 57 Część II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767 1768... 58 Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773 1776... 59 Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego... 61 Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793)... 71 Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794)... 72 Część VII. Rozbiory... 74 DZIAŁ DRUGI. PRAWO DAWNEJ POLSKI (DO 1795 R.)... 75 Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza... 77 Część I. Cechy charakterystyczne... 77 Część II. Źródła historiograficzne... 80 Część III. Księgi uposażeń... 80 Część IV. Dokumenty... 80 Część V. Prawo polskie prawo ziemskie... 81 Część VI. Prawo kanoniczne... 85 Część VII. Prawo miejskie... 86 Część VIII. Prawo wiejskie... 91 Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych... 92 Część I. Prawo ziemskie koronne... 92 Część II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej... 99 Część III. Prawo kanoniczne... 101 Część IV. Prawo miejskie... 101 Część V. Prawo wiejskie... 104 Część VI. Prawo rzymskie... 105 Rozdział III. Prawo prywatne... 107 Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne... 107 Część II. Prawo rzeczowe... 114 Część III. Prawo spadkowe... 123 Część IV. Prawo zobowiązań... 125 Rozdział IV. Prawo karne... 132 Część I. Przestępstwo... 132 Część II. Kara... 139
Spis treści VII Rozdział V. Postępowanie sądowe... 143 Część I. Proces ziemski... 143 Część II. Proces miejski... 152 Część III. Proces wiejski... 156 Część IV. Procesy specjalne... 157 DZIAŁ TRZECI. USTRÓJ ZIEM POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.)... 159 Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów... 161 Część I. Zabór rosyjski... 161 Część II. Zabór pruski... 162 Część III. Zabór austriacki... 163 Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807 1813)... 166 Część I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska... 166 Część II. Ustrój polityczny... 166 Część III. Sądownictwo... 167 Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807 1815)... 169 Część I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa Warszawskiego... 169 Część II. Ustrój polityczny... 170 Część III. Ustrój społeczny... 172 Część IV. Sądownictwo... 173 Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815 1915)... 176 Część I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja... 176 Część II. Ustrój polityczny... 177 Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich... 181 Część IV. Sądownictwo... 183 Rozdział V. Zabór pruski (1815 1914)... 184 Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego... 184 Część II. Organizacja administracji... 186 Część III. Ustrój społeczny... 188 Część IV. Sądownictwo... 189 Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815 1846)... 191 Część I. Powstanie i upadek... 191 Część II. Ustrój polityczny... 191 Część III. Ustrój społeczny... 193 Część IV. Sądownictwo... 194
VIII Spis treści Rozdział VII. Zabór austriacki (1809 1914)... 195 Część I. Ustrój Galicji w latach 1809 1861... 195 Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.)... 196 Część III. Sądownictwo... 198 Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej... 199 Część I. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej... 199 Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej i październikowej... 201 Część III. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie... 202 DZIAŁ CZWARTY. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.)... 203 Rozdział I. Źródła prawa... 205 Część I. Prawo cywilne... 205 Część II. Prawo handlowe... 208 Część III. Prawo pracy... 209 Część IV. Prawo karne... 210 Część V. Postępowanie cywilne... 212 Część VI. Postępowanie karne... 213 Rozdział II. Prawo cywilne... 216 Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze... 216 Część II. Prawo rzeczowe... 219 Część III. Prawo spadkowe... 221 Część IV. Prawo zobowiązań... 222 Rozdział III. Prawo karne... 224 Część I. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej... 224 Część II. Przestępstwo... 225 Część III. Kara... 227 Rozdział IV. Postępowanie sądowe... 230 Część I. Proces cywilny... 230 Część II. Proces karny... 232
Spis treści IX DZIAŁ PIĄTY. USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ... 237 Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918 1939)... 239 Część I. Ustrój polityczny w latach 1918 1921... 239 Część II. Ustrój polityczny w latach 1921 1926... 243 Część III. Ustrój polityczny w latach 1926 1935... 245 Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935 1939... 247 Część V. Administracja II Rzeczypospolitej... 250 Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości... 255 Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920 1939)... 258 Część I. Geneza, terytorium i ludność... 258 Część II. Ustrój polityczny... 258 Część III. Sądownictwo... 259 Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej (1939 1945)... 261 Część I. Ustrój ziem okupowanych... 261 Część II. Władze polskie na emigracji... 266 Część III. Polskie Państwo Podziemne... 268 DZIAŁ SZÓSTY. PRAWO II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ... 271 Rozdział I. Źródła prawa... 273 Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej... 273 Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej... 277 Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne... 279 Część I. Zagadnienia ogólne... 279 Część II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie... 279 Część III. Prawo rzeczowe... 280 Część IV. Prawo spadkowe... 281 Część V. Prawo zobowiązań... 281 Część VI. Prawo handlowe... 282 Część VII. Postępowanie cywilne... 283 Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne... 285 Część I. Prawo karne materialne... 285 Część II. Postępowanie karne... 287
X Spis treści Rozdział IV. Prawo pracy... 288 Część I. Stosunek pracy... 288 Część II. Układy taryfowe i regulaminy pracy... 288 Część III. Ochrona prawna pracowników... 289 Część IV. Związki pracowników... 290 DZIAŁ SIÓDMY. USTRÓJ W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (1944 1989)... 291 Rozdział I. Polska Ludowa (1944 1952)... 293 Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez komunistów (1944 1947)... 293 Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.)... 297 Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952 1989)... 300 Część I. Konstytucja z 22.7.1952 r.... 300 Część II. Naczelne organy władzy państwowej... 301 Część III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK)... 302 Część IV. Naczelne organy administracji państwowej Rada Ministrów... 303 Część V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej... 304 Część VI. Wymiar sprawiedliwości... 305 Część VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie... 308 DZIAŁ ÓSMY. PRAWO W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (PO 1944 R.)... 309 Rozdział I. Źródła prawa... 311 Część I. Zagadnienia ogólne... 311 Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne... 311 Część III. Prawo karne materialne i postępowanie karne... 314 Część IV. Prawo pracy... 315 Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie... 317 Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne... 317 Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne... 320 Część III. Prawo pracy... 322
Wstęp Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompaktowe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem. Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki. Powodzenia! Redakcja
DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.
Rozdział I. Monarchia patrymonialna Część I. Powstanie państwa polskiego 1. Plemiona prapolskie. Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian zachodnich. Na tereny leżące między rzekami Odrą i Bugiem oraz Karpatami i Morzem Bałtyckim przybyły w okresie wędrówki ludów, najprawdopodobniej w VI w. a. Ród. Podstawową jednostką organizacji społecznej Słowian był ród. Pierwotnie ród obejmował wszystkich pochodzących od wspólnego przodka (agnatyczny), z czasem większe znaczenie zyskał ród skupiający zarówno krewnych ze strony ojca, jak i matki (kognatyczny). Pełnił funkcje religijne, wojskowe, gospodarcze, społeczne i ochronne. Z reguły członkowie rodu zamieszkiwali jedną osadę. W obrębie rodu występowały rodziny. b. Plemię. Większa liczba rodów łączyła się w plemię, które również opierało się na zasadzie wspólnego pochodzenia, ale dodatkowo pełniło jeszcze funkcje państwowe. Proces kształtowania się państwa zaczął się dokonywać najpierw w obrębie tzw. małych plemion, zamieszkujących obszar od tysiąca do 10 tys. km 2. Łączyły się one w wyższą formę organizacyjną, jaką było tzw. wielkie plemię, stanowiące luźny związek wielu małych plemion. Proces ten nasilił się zwłaszcza w VIII w. Powstałe w ten sposób związki plemienne zajmowały obszar do 40 tys. km 2. Najważniejszymi związkami plemiennymi byli: Wiślanie, Polanie, Goplanie, Lędzianie, Ślęzanie, Mazowszanie i Pomorzanie. c. Wiec. Naczelnym organem władzy w małym państwie plemiennym był wiec. Obejmował on wszystkich wolnych i zdolnych do noszenia broni, a więc wyłącznie męskich współplemieńców. Decydowali oni o najważniejszych sprawach państwa: wypowiedzeniu wojny i pokoju, sądownictwie oraz wyborze księcia.
4 Rozdział I. Monarchia patrymonialna d. Opole. Postęp gospodarczy, migracje ludności i wytworzenie się własności prywatnej zapoczątkowały w VII w. rozpad wspólnoty rodowej i zastąpienie jej wspólnotą terytorialną opartą na więzach sąsiedzkich. Nowo powstały związek terytorialny zaczęto nazywać opolem. Obejmowało ono obszar od 40 do 400 km 2, na którym znajdował się gród oraz liczne wsie i osady. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo i hodowla. Jednolita społecznie ludność uległa z czasem podziałowi, a indywidualna własność ziemi zaczęła w przypadku starszyzny i wodzów nabierać cech własności wielkiej, co zróżnicowało dotychczasową strukturę, wyodrębniając warstwę możnych od ogółu bezpośrednich producentów. 2. Początki państwowości polskiej. Większe organizacje terytorialne, oparte na wspomnianych wyżej plemionach, wytworzyły się na ziemiach polskich w IX w. a. Polanie. Najsilniejsze państewko plemienne stworzyli Polanie, którzy podporządkowali sobie sąsiednie plemiona. Prawdopodobnie w połowie IX w. w państwie Polan doszło do obalenia rządzącej dynastii, której ostatnim przedstawicielem był Popiel, a władzę przejęli Piastowicze, którzy posiadając Wielkopolskę i Kujawy opanowali następnie ziemię sieradzką, łęczycką, sandomierską i Mazowsze, tworząc zręby państwa polskiego. b. Wiślanie. Innym ważnym organizmem było państwo Wiślan, które jednak w IX w. uległo państwu Wielkomorawskiemu, a po jego upadku weszło w obręb państwa czeskiego. Włączył je ponownie do państwa polskiego wraz ze Śląskiem dopiero pod koniec swoich rządów Mieszko I. Za panowania pierwszych Piastów państwo polskie liczyło 250 tys. km 2 i ok. 1 mln ludności. 3. Patrymonialny charakter państwa. Monarchia patrymonialna wykształciła się w państwach germańskich powstałych po rozpadzie imperium rzymskiego. Koncepcję tę przyjęto następnie w pozostałych państwach powstałych w okresie średniowiecza, w tym w Polsce. Oznaczała ona, że państwo jest rzeczą prywatnoprawną, stanowiącą własność monarchy, który może swobodnie dysponować nim jako całością, jego poszczególnymi ziemiami i ludnością, co wiązało się z wykonywaniem prawa książęcego (ius ducale). W pojęciu tym brakowało rozróżnienia między majątkiem prywatnym (patrimonium) monarchy a sprawowaną przez niego władzą publiczną. Koncepcja taka utrzymała się aż do powstania monarchii stanowej.
Część II. Ustrój polityczny 5 Część II. Ustrój polityczny 1. Monarcha. Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego monarcha uważany był zarówno za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. Z reguły władcy Polski w okresie monarchii wczesnofeudalnej nosili tytuł książęcy, gdyż do 1138 r. zaledwie trzech uzyskało tytuł królewski: Bolesław Chrobry (1025), Mieszko II (1025) i Bolesław Śmiały (1076). Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władcy zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz państwa, podkreślając jego jedność i niezależność. W okresie rozdrobnienia feudalnego koronacji zaniechano i przywrócono ją dopiero w 1295 r. (Przemysław II). Obok tytulatury, formą umocnienia władzy monarszej było zapewnienie jej ciągłości dynastycznej. Uprawnionymi do objęcia tronu byli męscy spadkobiercy władcy, najpierw w linii prostej, a następnie bocznej. Zakres władzy królewskiej w okresie państwa scentralizowanego i jednolitego był znaczny, co występowało zwłaszcza za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Później widać jej stopniowe osłabienie, ale zdarzało się, że czasowo podlegała ona ponownemu wzmocnieniu (Bolesław Śmiały). Ogół praw monarchy obejmował sprawowanie władzy: ustawodawczej, wykonawczej, wojskowej i sądowniczej. a. Czynniki decentralizacyjne. Kryzys władzy monarszej powodowały czynniki decentralizacyjne, reprezentowane zwłaszcza przez obdarzone stanowiskami, przywilejami i immunitetami możnowładztwo, które uzyskawszy samodzielność ekonomiczną, starało się również uniezależnić politycznie. Nakładały się na to kłótnie, a nawet walki wewnętrzne o tron książęcy między zwaśnionymi synami, jak również zatargi z duchowieństwem. Obrazu dopełniały powstania ludowe. Ważniejsze kryzysy władzy państwowej wystąpiły zwłaszcza za panowania: Mieszka II (powstanie ludowe i walka o tron z Bezprymem), Bolesława Śmiałego (wewnątrzkrajowa opozycja z Władysławem Hermanem i biskupem krakowskim Stanisławem na czele), Bolesława Krzywoustego (wojna domowa ze Zbigniewem, następnie opozycja wojewody Skarbimira). b. Podział państwa. Nasilenie tendencji decentralistycznych miało miejsce zwłaszcza na przełomie XI/XII w. Efektem tego był pierwszy nietrwały podział państwa na dzielnice, dokonany przez Władysława Hermana w 1097 r., który zostawiając sobie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze, przekazał starszemu
6 Rozdział I. Monarchia patrymonialna synowi Zbigniewowi w zarząd Wielkopolskę i Kujawy, a młodszemu Bolesławowi Śląsk i Małopolskę. Umierając w 1102 r. Władysław Herman zostawił Polskę podzieloną. Konflikty między synami doprowadziły do wojny domowej połączonej z interwencją cesarza Henryka V, zakończonej na szczęście ponownym scaleniem państwa. Natomiast trwałego podziału państwa dokonał sam Bolesław Krzywousty, wydając w 1138 r. tzw. testament (statut), będący aktem regulującym sprawy następstwa tronu i organizacji władzy. c. Testament Krzywoustego. Testament wprowadził w Polsce zasadę senioratu. Zgodnie z nią władza zwierzchnia została podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa), którym miał być każdorazowo najstarszy w rodzie książę, oraz podległych mu książąt dzielnicowych (juniorów). Princeps obok dzielnicy własnej uzyskał również dzielnicę pryncypacką, przechodnią i formalnie niepodzielną, obejmującą ziemię krakowską, sieradzką, łęczycką oraz zapewne część Wielkopolski z Gnieznem, Pomorze Gdańskie, a także zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. Każdy z pełnoletnich synów Krzywoustego otrzymał, zgodnie z testamentem, dzielnicę własną, która była dziedziczna i mogła ulegać podziałowi (Władysław II, będący seniorem Śląsk, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze i Kujawy, Mieszko III Wielkopolskę). Książę zwierzchni princeps posiadał uprawnienia o charakterze ogólnopaństwowym. Należały do nich: prowadzenie polityki zagranicznej, naczelne dowództwo wojskowe, mianowanie urzędników kościelnych i państwowych oraz utrzymywanie załóg w grodach juniorów. d. Próby zjednoczenia. Próba przeciwstawienia się testamentowi i przywrócenia jednowładztwa przez Władysława II nie powiodła się, a księcia wygnano (1146). Podobny los spotkał dążącego do wzmocnienia rządów Mieszka III Starego (1177). Czasy rządzącego po nim Kazimierza Sprawiedliwego (do 1194 r.) były ostatnim okresem utrzymywania się stabilnej władzy zwierzchniej i funkcjonowania zjazdów ogólnopaństwowych. Jego śmierć otworzyła nowy etap walk o tron krakowski, doprowadzając do zaniku władzy princepsa i usamodzielnienia się poszczególnych dzielnic w odrębne organizmy państwowe. Polska po 1227 r. weszła w stan trwałego rozdrobnienia feudalnego, który utrzymał się faktycznie do 1320 r., chociaż już w drugiej połowie XIII w. pojawiły się procesy zjednoczeniowe. W okresie tym następowało dalsze skrępowanie władzy książąt dzielnicowych na rzecz możnowładztwa i duchowieństwa. Za panowania
Część II. Ustrój polityczny 7 Henryka IV Probusa (koniec XIII w.) sformułowano też oficjalnie prawo oporu (ius resistendi), pozwalające na pozbawienie władcy tronu za nieprzestrzeganie praw lub naruszenie zobowiązań, która to instytucja funkcjonowała w praktyce już od pierwszej połowy XI w. (Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel). Podstawowymi zasadami ustrojowymi państwa polskiego za pierwszych Piastów były: monarchiczna forma rządów, suwerenność, powiązanie państwa z Kościołem, koncentracja władzy w osobie monarchy oraz dziedziczność tronu. 2. Administracja centralna. Zarząd państwa polskiego opierał się generalnie na wzorach przejętych z administracji karolińskiej, z uwzględnieniem własnej specyfiki. Urzędy centralne ukształtowały się w dobie monarchii wczesnofeudalnej, zaś rozbicie jedynie upowszechniło istniejący układ w każdej dzielnicy. Urzędników zajmujących wyższe stanowiska określano początkowo terminem komes lub polskim odpowiednikiem żupan. Niższych nazywano komornikami. Z czasem pojęcia te stały się jedynie tytułami honorowymi, oznaczającymi osoby wysoko postawione. Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej był brak rozróżnienia między urzędami państwowymi a dworskimi. Najważniejszym urzędnikiem w okresie XI XIII w. był komes pałacowy (comes palatinus). Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą. Wojewoda był faktycznym zastępcą monarchy, zwłaszcza w zakresie sądownictwa i zarządu państwa oraz wojskowości. Pozycja wojewody wzrosła w okresie rozdrobnienia, kiedy to starał się on samodzielnie przejąć kompetencje księcia, a jego znaczenie miała podkreślać tytulatura z użyciem formuły z bożej łaski. Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Zachodnim marszałek. Kolejne miejsce w hierarchii zajmował kanclerz (cancellarius). W źródłach urząd ten występuje od początku XII w. Najczęściej sprawowała go osoba duchowna, gdyż wymagał on umiejętności pisania i czytania. Do jego zadań należało sporządzanie dokumentów publicznych i ich pieczętowanie. Z czasem przy urzędzie powołano kancelarię książęcą nadzorowaną przez protonotariusza, któremu podporządkowani byli redagujący dyplomy notariusze.