Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka w ostatnim tysi¹cleciu

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. LIV, 14 SECTIO B 1999 Zak³ad Geografii Regionalnej Instytut Nauk o Ziemi UMCS Ewa SKOWRONEK Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka w ostatnim tysi¹cleciu Changes in the landscape in the Upper Wieprz river-basin under the influence of man's activity in the last millennium WSTÊP Dorzecze górnego Wieprza wchodzi w sk³ad Roztocza Szczebrzeszyñskiego i Tomaszowskiego (Buraczyñski 1997). Wielowiekowa ewolucja œrodowiska geograficznego w tej czêœci Polski, modyfikowana ingerencj¹ cz³owieka, nie doprowadzi³a do utraty wartoœci jego walorów przyrodniczych i krajobrazowych. W obu tych regionach stopieñ oddzia³ywania antropogenicznego jest jeszcze wzglêdnie niewielki (Skowronek 1998; Œwieca 1998). Analiz¹ objêto obszar miêdzy Krasnobrodem i Szczebrzeszynem. Teren, ograniczony wododzia³em ni szej rangi, zajmuje powierzchniê 214,1 km 2 (20,6% powierzchni dorzecza) (ryc. 1). Zamkniêty odcinek Wieprza od Krasnobrodu do Szczebrzeszyna ma d³ugoœæ oko³o 35 km (11,5% biegu rzeki). Obszar zbudowany jest ze ska³ górnokredowych (opoki, margle, gezy) z nieci¹g³¹ pokryw¹ utworów czwartorzêdowych. G³ówne ogniwa czwartorzêdu w obszarach miêdzydolinnych to: peryglacjalne utwory eluwialno-deluwialne (mu³ki, piaski lub gliny), zalegaj¹ce bezpoœrednio na pod³o u kredowym, gliny zwa³owe z rozdzielaj¹cymi je piaskami oraz utwory lessowe. Less tworzy ci¹g³¹ pokrywê na Roztoczu Szczebrzeszyñskim (o mi¹ szoœci maksymalnej do 20 m w rejonie Szczebrzeszyna) lub niewielkie p³aty na Roztoczu Tomaszo-

280 Ewa SKOWRONEK Ryc. 1. Po³o enie obszaru badañ The land covered for the analysis wskim (okolice Guciowa, Bondyrza). Utwory czwartorzêdowe w dolinie Wieprza, o maksymalnej mi¹ szoœci 30 70 m, reprezentowane s¹ przez plejstoceñskie osady wirowo-piaszczyste i mu³ki oraz holoceñskie deluwia piaszczyste i pylaste, a tak e osady mineralno-organiczne (Buraczyñski 1984, 1997). W ska³ach górnokredowych i utworach czwartorzêdowych wystêpuj¹ wody podziemne. Ich zwierciad³o zalega p³ytko w dnie doliny Wieprza, natomiast pod obszarami wierzchowin mi¹ szoœæ strefy aeracji wzrasta do kilkudziesiêciu metrów, miejscami przekracza 50 m (Michalczyk 1982). Ze ska³ami górnokredowymi zwi¹zany jest g³ówny, u ytkowy poziom wodonoœny, tzw. roztoczañ-

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 281 ski. Poziom ten drenowany jest przez Ÿród³a. W dolinie Wieprza miêdzy Krasnobrodem i Szczebrzeszynem zarejestrowano 27 czynnych Ÿróde³, w tym 22 wyp³ywy szczelinowo-warstwowe o ³¹cznej wydajnoœci oko³o 370 l/s (Bartoszewski, Michalczyk 1996). CEL I METODA BADAÑ W opracowaniu podjêto próbê oceny przeobra eñ krajobrazu dorzecza górnego Wieprza w ostatnim tysi¹cleciu, wywo³anych rozwojem osadnictwa i dzia- ³alnoœci¹ gospodarcz¹. W podjêtych badaniach wykorzystano opisy historyczne oraz materia³ kartograficzny w postaci planów i map. W studiach nad zmianami œrodowiska w ostatnich dwóch stuleciach wykorzystano zdjêcie wojskowo-topograficzne Wojenno-Topograficzieskogo Uprawlenia w podzia³ce 1:42 000 (pó³wiorstówka), opracowane w latach 1886 1893, powiêkszone w 1915 r. przez Niemców do skali 1 : 25 000, oraz mapê PPGK w skali 1 : 50 000 z 1981 r. (stan z 1974 r.). Porównanie wyników badañ kartometrycznych, przedstawionych na mapach zbiorowisk roœlinnych oraz elementów antropogenicznych, pozwoli³o na uchwycenie doœæ szczegó³owych zmian krajobrazu w czasie oraz tendencji w zagospodarowaniu dorzecza. Dynamikê przeobra eñ œrodowiska we wczeœniejszych wiekach okreœlono na podstawie materia³ów archiwalnych i danych z literatury, wed³ug metody zastosowanej w opracowaniach Maruszczaka (1974, 1988) i Skowronek (1997, 1998). Uzyskane wyniki badañ kartometrycznych, wzbogacone o historycznie udokumentowane dzia³ania ludzkie, pozwoli³y wyró niæ etapy przeobra eñ, które zachodzi³y w krajobrazie dorzecza od pocz¹tków tysi¹clecia. PRZEMIANY LUDNOŒCIOWE I GOSPODARCZE W DORZECZU GÓRNEGO WIEPRZA Najstarsze œlady pobytu cz³owieka na tym terenie pochodz¹ z póÿnego vistulianu (12 000 8000 BC). Prawdopodobnie w koñcowej fazie interstadia³u bölling (10 500 10 300 BC), w dolinie Wieprza (Bondyrz) pojawi³a siê grupa koczowników, reprezentuj¹ca póÿn¹ fazê osadnictwa magdaleñskiego (Libera 1992). W mezolicie (8000 4000 BC) przybyli tutaj ³owcy nale ¹cy do grupy kultury komornickiej i janis³awickiej (Libera 1992). Podczas neolitu (oko³o 3100 BC) gospodarowali w dorzeczu pasterze i rolnicy kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej (Nosek 1957; Gardawski, Su³owski 1974; Gurba 1978, 1985). Z wczesnej epoki br¹zu (1450 1200 BC) pocho-

282 Ewa SKOWRONEK dz¹ liczne znaleziska oraz du a iloœæ stanowisk kultury trzcinieckiej (Majdan Nowy, Guciów, Bondyrz, Kaczórki, Hutki) (Machnik 1961; Rogoziñska 1961; Wróbel 1991). W œrodkowym okresie tej epoki (1200 1000 BC) pojawi³ siê na Roztoczu lud kultury ³u yckiej (Bondyrz, Bli ów, Guciów) (Gurba 1985). W kolejnych stuleciach region ten by³ s³abo zaludniony. Dopiero od pocz¹tków wczesnego œredniowiecza (VI w.) nast¹pi³a wyraÿna poprawa sytuacji osadniczej. Wówczas na ca³ym Roztoczu by³o ju kilkanaœcie osiedli, w tym: Bondyrz, Guciów, Kaczórki, Szczebrzeszyn (Gurba 1965; Gardawski 1974; Kuty- ³owska 1990). W okresie wczesnopiastowskim obszar nale a³ do Grodów Czerwieñskich, o które rywalizowa³a Polska i Ruœ. Jego znaczenie podnosi³ równie szlak handlowy przebiegaj¹cy z Kijowa do Krakowa i Pragi Czeskiej (Wilgatowie 1954; W¹sowicz 1961; Myœliñski 1974). Przypuszcza siê, e nawi¹zywa³y do niego inne drogi, mniejszej rangi, przebiegaj¹ce przez Roztocze dolin¹ Wieprza. Wskazuje na to lokalizacja grodów w Guciowie i Kosobudach (Michalczuk 1996). Istniej¹ca sieæ osadnicza uleg³a zniszczeniu na skutek licznych najazdów, które wyst¹pi³y w wieku XIII. Jej odbudowê zapocz¹tkowano w kolejnym stuleciu (tab. 1). Po otrzymaniu dóbr szczebrzeskich, oko³o 1379 roku (Myœliñski 1981), do Dymitra Gorajskiego nale a³y Szczebrzeszyn, Kosobudy, Brody oraz Topólcza. Pod koniec XV wieku (1497 r.), na skutek nadañ Jana i Aleksandra Tarnowskich, ówczesnych w³aœcicieli w³oœci, powsta³a osada m³yñska Wyw³oczka (Stworzyñski 1834). Najwiêksze o ywienie i rozwój miejscowoœci przyniós³ ze sob¹ wiek XVI (tab. 1). W 1519 roku El bieta z Tarnowskich Kurozwêcka wydzieli³a czêœæ wsi Brody, zwanej od tej pory Brodem Starym (obecnie Brody Du e) i utworzy³a now¹ osadê lokowan¹ na prawie wo³oskim Bród Wo³oski (obecnie Brody Ma³e). Zamieszkali w niej osadnicy wo³oscy. W 1526 roku Stanis³aw Kmita, w³aœciciel Szczebrzeszyna, zmieni³ prawo obowi¹zuj¹ce we wsi z wo³oskiego na niemieckie. Mieszkañcy Brodów otrzymali zezwolenie na przemia³ zbo a w m³ynie Rudy; jest to pierwsza wzmianka o istnieniu wsi Rudka. Z roku 1593 pochodzi zapis o powstaniu osady przy hucie szk³a w Obroczy, wieœ zosta³a lokowana oko³o roku 1580 (Stworzyñski 1834). Inwentarz z 1564 roku informuje o istnieniu we w³oœci szczebrzeskiej Górków Turzyñca i urawnicy. Z 1593 roku pochodz¹ wzmianki o B³oniu i Kawêczynie (Stworzyñski 1834). W 1572 roku prawo miejskie uzyska³ Krasnobród (Czarnecki 1997). By³o to drugie, po Szczebrzeszynie, miasto na badanym obszarze. W 1593 roku Jan Zamoyski naby³ od Czarnkowskich, spadkobierców Górki, dobra szczebrzeskie i przynale - ne do nich lasy. W koñcu 1594 roku, z inicjatywy ordynata, w s¹siedztwie Rudki powsta³ Zwierzyniec (Czarnecki 1997). W pierwszej po³owie XVII wieku, w dobrach adamowskich hrabiów Tarnowskich, pojawi³ siê Bondyrz (Bon-

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 283 dyra 1993). W XVIII wieku powsta³a Panasówka (zwana wczeœniej Porêb¹) oraz Senderki, za³o one przez Tarnowskich w 1765 roku. Wiek XIX przyniós³ dalszy rozwój osiedli, z tego okresu pochodz¹: Bli ów, Guciów, Jacnia, Trzepieciny, Kaczórki, po³o one po lewej stronie Wieprza oraz Sochy, Szozdy, Florianka lokowane w lasach zwierzynieckich (Skowronek 1999) (tab. 1). Tab. 1. Chronologia miejscowoœci w dorzeczu górnego Wieprza Chronology of localities in the Upper Wieprz basin Okres od XIV do XIX wieku XIV XV XVI XVII XVIII XIX Brody Du e Kosobudy Szczebrzeszyn Topólcza Wyw³oczka B³onie Brody Ma³e Hutki Kawêczyn Kawêczynek Krasnobród Obrocz Rudka Turzyniec Zwierzyniec urawnica Bondyrz Podklasztor Stara Huta Panasówka Senderki Bli ów Borek Florianka Guciów Hucisko Jacnia Kaczórki Lasowce Sochy Szozdy Szperówka Trzepieciny Opracowanie w³asne na podstawie: Stworzyñski (1834), Sulimierski i in. (1880), Chlebowski (1919), Persowski (1962), Kuraœ (1983), Wojciechowski i in. (1986), Szczygie³ (1990), Bondyra (1993), Czarnecki (1997). Mieszkañcy powstaj¹cych osad trudnili siê nie tylko rolnictwem. W 1580 roku w Rudce pracowa³ m³yn z foluszem, tartak i tzw. ruda. W Obroczy znajdowa³a siê wspomniana ju huta szklana, a ponadto kuÿnia i tartak. M³yn i kolejna huta szklana pracowa³y miêdzy Kawêczynem i Topólcz¹. W Wyw³oczce w 1589 roku istnia³ browar z gorzelni¹, tartak, huta i kuÿnia. W kolejnym stuleciu Zamoyscy za³o yli w lasach zwierzynieckich hutê elaza, przy której z czasem lokowali wieœ zwan¹ Star¹ Hut¹ (Stworzyñski 1834; Skowronek 1999). Silne o ywienie w dziedzinie uprzemys³owienia przynios³y ze sob¹ druga po³owa XVIII wieku, a zw³aszcza wiek XIX. Lokalnym oœrodkiem przemys³u zosta³ Zwierzyniec. W 1805 r. Stanis³aw Zamoyski za³o y³ tutaj zak³ad mechaniczny produkuj¹cy narzêdzia rolnicze. W 1831 roku na terenie miejscowoœci pracowa³a równie gwoÿdziarnia i browar (Stworzyñski 1834; Tabaka 1962). Rozwija³ siê przemys³ rolno-spo ywczy. W pierwszej po³owie XIX wieku w dorzeczu znajdowa³o siê kilka m³ynów, m.in. w Obroczy, Rudce, Turzyñcu

284 Ewa SKOWRONEK i Szczebrzeszynie. Inn¹ wa n¹ ga³êzi¹ gospodarki by³ przemys³ drzewny. Obejmowa³ on m.in. tartaki. W po³owie XIX wieku w Zwierzyñcu by³y dwa takie zak³ady, ponadto funkcjonowa³a tutaj równie gontarnia. Smolarnia, zwane tak- e maziarni¹, pracowa³a w Kaczórkach. Wytwarza³a ona w niewielkich iloœciach terpentynê i oleje, jak równie wêgiel drzewny. W ró nych okresach istnia³o kilka pota ni, najd³u ej w Zwierzyñcu (Stworzyñski 1834; Bondyra 1993). W 1873 roku w Zwierzyñcu za³o ono fabrykê posadzek i fornirów (Iskrzycki 1956). Rozwija³ siê równie przemys³ tkacki. Fabryki sukna znajdowa³y siê g³ównie w Szczebrzeszynie. Wszystkie wymienione manufaktury by³y przewa nie oparte na pracy pañszczyÿnianej i przymusowym najmie, co powodowa³o ich nisk¹ wydajnoœæ. W po³¹czeniu z brakiem rozeznania rynku oraz s³abym zapleczem surowcowym zak³ady te szybko upada³y (Iskrzycki 1956). Rozwojowi osadnictwa i gospodarki towarzyszy³ wzrost gêstoœci sieci dro nej, a nastêpnie równie kolejowej. Najstarszym traktem na omawianym obszarze by³ wczesnoœredniowieczny szlak handlowy biegn¹cy z Kijowa przez Czerwieñ Szczebrzeszyn Sutiejsk Zawichost Annopol do Krakowa i dalej do Pragi Czeskiej. W 1412 roku ustalono drogê z Lublina przez Bychawê i Turobin do Szczebrzeszyna, która wiod³a nastêpnie przez Lubaczów lub Tyszowce i Be³z do Lwowa. W po³owie XV wieku istnia³ równie szlak z Goraja przez Szczebrzeszyn do Hrubieszowa, stanowi¹cy alternatywê dla drogi wroc³awskolubelsko-lwowskiej. Nawi¹zywa³y do niego inne trakty lokalne (Su³ot 1984; Michalczuk 1996). Po utworzeniu Ordynacji Zamojskiej (w 1589 roku) wzros³a rola drogi z Zamoœcia przez Kosobudy, Zwierzyniec, Bi³goraj do Krzeszowa. Ten ostatni by³ portem rzecznym Ordynacji Zamojskiej, z którego sp³awiano zbo e do Gdañska. Zmianê funkcji dróg przyniós³ wiek XVIII. Po rozbiorach straci³y one rangê szlaków ogólnokrajowych, tranzytowych i pocztowo-handlowych. Jedynie droga z Zamoœcia przez Kosobudy, Zwierzyniec, Józefów do Tarnogrodu jeszcze w 1808 roku mia³a taki charakter (Su³ot 1984; Michalczuk 1996). Do 1870 roku wszystkie trakty by³y gruntowe. Do najwa niejszych nale a- ³y: Zamoœæ Zwierzyniec Bi³goraj, Zamoœæ Szczebrzeszyn Zwierzyniec, Zwierzyniec Józefów, Zwierzyniec Krasnobród, Zamoœæ Krasnobród. Pierwsza droga bita na tym obszarze pojawi³a siê w latach 1870 1914 i wiod³a z Zamoœcia przez Szczebrzeszyn, Zwierzyniec do Bi³goraja i dalej do Krzeszowa. Na pocz¹tku XIX wieku zosta³y zbudowane kolejowe linie w¹skotorowe ³¹cz¹ce Zwierzyniec, Szczebrzeszyn, Klemensów i kamienio³om w Bukownicy. W 1916 roku powsta³a te pierwsza kolej normalnotorowa z Rejowca do Be³ ca. Po II wojnie œwiatowej rozbudowano sieæ dróg i komunikacjê autobusow¹. W 1972 roku oddano do u ytku nowe po³¹czenie kolejowe: Zwierzyniec Bi³goraj. W 1976 roku rozpoczêto budowê Linii Hutniczo-Siarkowej, któr¹ uruchomiono w 1980 roku.

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 285 REKONSTRUKCJA ZMIAN ELEMENTÓW ŒRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO W DORZECZU GÓRNEGO WIEPRZA Wyniki pomiarów kartometrycznych zbiorowisk roœlinnych oraz elementów antropogenicznych: pastwisk, sadów, ogrodów, zabudowañ, gruntów ornych i nieu ytków na mapach z lat 1890 i 1974 pozwoli³y na okreœlenie zmian krajobrazu oraz tendencji w zagospodarowywaniu dorzecza górnego Wieprza (tab. 2). Tab. 2. Udzia³ g³ównych elementów œrodowiska geograficznego w dorzeczu górnego Wieprza w roku 1890 The share of the main elements of the environment in the Upper Wieprz river basin in 1890 1890 r. Pow. ogó³em 214,1 km 2 (100%) km 2 % Lasy 109,74 51,26 ¹ki 11,77 5,50 Krzaki 1,84 0,86 Wody stoj¹ce 0,32 0,15 Grunty orne 84,57 39,50 Pastwiska 0,91 0,42 Sady 0,74 0,34 Ogrody 2,01 0,94 Zabudowa 2,10 0,98 Nieu ytki 0,10 0,05 ród³o: zdjêcie wojskowo-topograficzne Wojenno-Topograficzieskogo Uprawlenia, w przeróbce niemieckiej na skalê 1 : 25 000 (1892). Analizuj¹c powy sze dane nale y stwierdziæ, e w badanym czasie ca³kowita powierzchnia lasów w³aœciwie nie zmieni³a siê. Ten stan nie oznacza jednak, e zasiêg poszczególnych powierzchni leœnych na tym obszarze nie uleg³ zmianie. W celu kartomertycznej analizy zmian powierzchni leœnych wykorzystano zdjêcie wojskowo-topograficzne Wojenno-Topograficzieskogo Uprawlenia i mapê PPGK oraz Topograficzn¹ Kartê Królestwa Polskiego, przedstawiaj¹c¹ zalesienie w roku 1830.

286 Ewa SKOWRONEK Tab. 3. Udzia³ g³ównych elementów œrodowiska geograficznego w dorzeczu górnego Wieprza w roku 1974 The share of the main elements of the environment in the Upper Wieprz river basin in 1974 Pow. ogó³em 214,1 km 2 (100%) 1974 r. km 2 % Lasy 110,134 51,44 ¹ki 12,17 5,68 Krzaki 0,11 0,05 Wody stoj¹ce 0,60 0,28 Grunty orne 85,73 40,04 Pastwiska 0,27 0,13 Sady 0,51 0,24 Ogrody Zabudowa 4,58 2,14 Nieu ytki Kategoria niewydzielona na mapie Ÿród³owej, w³¹czona w obrêb innych u ytków. ród³o: mapa PPGK, arkusze: Zamoœæ Po³udnie, Frampol, Józefów 1 : 50 000 (1974). Zmiany lesistoœci w okresie 1890 1974 przedstawia³y siê nastêpuj¹co: wzros³a powierzchnia lasów miêdzy Szczebrzeszynem a B³oniem, gdzie poros³y one suche doliny i w¹wozy. Nieco dalej na po³udnie w Kawêczynie ich powierzchnia wokó³ wsi nieznacznie zmala³a. Podobna sytuacja mia³a miejsce w lasach na zachód od Wyw³oczki i Wygwizdowa. Wylesieniu uleg³ równie pó³nocny stok Piaskowej Góry oraz klin lasu przylegaj¹cego do drogi Sochy Zwierzyniec. Niewielki wylesiony teren pojawi³ siê wokó³ zabudowañ nad stawami Echo. Du e zmiany lesistoœci mia³y miejsce w okolicach Szozd, gdzie od pó³nocnego zachodu lasy wkroczy³y w suche doliny i w¹wozy, natomiast wykarczowano lasy w bezpoœrednim s¹siedztwie wsi, zw³aszcza te po³o one na po³udnie i wschód od tej miejscowoœci. Znaczny wzrost powierzchni leœnej wyst¹pi³ wokó³ by³ej leœniczówki i folwarku we Floriance, zaœ jej ubytek przy terenach stacji kolejowej Bia³y S³up w Zwierzyñcu, zw³aszcza na po³udnie od niej. Wahania powierzchni lasów wyst¹pi³y przy Obroczy, gdzie wykarczowano m³ode lasy w centralnej czêœci, wylesionego ju wczeœniej (prawdopodobnie w XVI wieku) obszaru, natomiast lasy przylegaj¹ce obecnie do rezerwatów Nart i Czerkies zwiêkszy³y swój area³. Powierzchnie leœne wokó³ Lasowców i Starej Huty w³aœciwie siê nie zmieni³y. Wylesienia mia³y miejsce na obszarze wsi Guciów i Bondyrz, po obu stronach Wieprza (najwiêksze wokó³ fabryki mebli w Bondyrzu). Ich zasiêg koñczy³ siê jednak przy wschodniej granicy obecnego rezerwatu im. Z. Czubiñskiego, gdzie zaznaczy³ siê w tym okresie

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 287 wzrost lesistoœci, podobnie jak w s¹siednich rezerwatach: Stoki i Bór Sosnowy na Stokach. W rezerwacie Stoki nad Wieprzem istnia³a na pocz¹tku XX wieku osada o tej samej nazwie. Zniknê³a ona w latach czterdziestych tego stulecia, a jej obszar zalesiono. W tym samym czasie zalesiono równie tereny by³ej osady S³upy przy leœniczówce Jarugi (Tittenbrun 1997). Niewielkie ubytki wyst¹pi³y na pó³nocny wschód od Rudki oraz na zajêtych pod zabudowê terenach rozwijaj¹cego siê w kierunku pó³nocnym Zwierzyñca. Wzros³a powierzchnia lasów na wschód od Bagna, a zmniejszy³a siê wokó³ miejscowoœci Borek. Niewielki wzrost zaznaczy³ siê równie na po³udnie od urawnicy, a ubytek przy najdalej na pó³noc wysuniêtych zabudowaniach wsi, po prawej stronie drogi, prowadz¹cej do Szczebrzeszyna. We wschodniej czêœci badanego fragmentu dorzecza, miêdzy Bondyrzem a Krasnobrodem, zaznaczy³y siê nastêpuj¹ce zmiany lesistoœci. Lasy pojawi³y siê przy drodze prowadz¹cej z Bondyrza do Trzepiecin oraz wokó³ Kotulej Góry, ubytki zaœ powsta³y miêdzy Bli owem i Wojd¹. Wzrost powierzchni lasów wyst¹pi³ na po³udnie i pó³noc od miejscowoœci Hutki, gdzie lasy zajê³y miejsce dawnych stawów. Na podstawie powy szej analizy mo na stwierdziæ, e fragment dorzecza po³o ony miêdzy Szczebrzeszynem i Kawêczynem by³ na prze³omie XIX i XX wieku stale zalesiany (wzrost powierzchni leœnych w latach 1830 1890 1930), a niewielkie ubytki lasów wyst¹pi³y po II wojnie œwiatowej. Dalszy fragment dorzecza, po³o ony po lewej stronie Wieprza miêdzy Topólcz¹ i Zwierzyñcem, by³ w tym czasie stale pokryty lasami. Niewielkie zmiany mia³y miejsce w latach powojennych. Znacznie bardziej skomplikowana sytuacja panowa³a w lasach zwierzynieckich, gdzie niektóre fragmenty lasów odrasta³y po wczeœniejszych, jeszcze XVI- i XVII-wiecznych zniszczeniach, inne zalesiano po roku 1830, a kolejne by³y w tym czasie wylesiane, a po roku 1890 zalesiane ponownie. Ostateczny obraz wspó³czesnego stanu lesistoœci na badanym terenie zosta³ ustalony po wojnie, a wraz z za³o eniem na tych obszarach Roztoczañskiego Parku Narodowego obserwujemy tendencjê wzrostu powierzchni leœnych. Kolejnym elementem poddanym analizie porównawczej s¹ ³¹ki. Ogólna ich powierzchnia jest obecnie oko³o 40 ha wiêksza. Porównuj¹c mapy wspó³czesn¹ i przedstawiaj¹c¹ stan z koñca XIX wieku dostrzegamy wzrost ich obszaru miêdzy B³oniem a Kawêczynkiem, gdzie wczeœniej znajdowa³y siê grunty orne. Ta tradycja wykorzystywania teras pod uprawê siêga XVI i XVII wieku. Wynika³a ona z trudnoœci przystosowania siê ówczesnych rolników do uprawy na stromych stokach lessowych. W XVII wieku o polach nale ¹cych do wsi Kawêczyn pisano, e s¹ to...grunta glinkowe i górzyste maj¹ce w sobie kamienie... (Stworzyñski 1834). Jedynie yzne nanosy w dolinie Wieprza pozwala³y na uprawê zbó. Tu jednak tereny czêsto by³y wilgotne i bagienne, o czym

288 Ewa SKOWRONEK œwiadczyæ mo e nazwa miejscowoœci Bagno. Rozwój metod uprawy ziemi, a zw³aszcza zwiêkszaj¹ca siê stale liczba mieszkañców, silne rozdrobnienie gospodarstw i g³ód ziemi, który bardzo silnie zaznaczy³ siê na prze³omie XIX i XX stulecia, doprowadzi³y do wykorzystywania pod uprawy ka dego produktywnego kawa³ka ziemi. Ten stan przedstawia mapa z 1890 roku. Stan obecny u ytkowania ziemi jest wynikiem zmniejszonego wspó³czeœnie popytu na grunty orne, wynikaj¹cego ze zmiany zajêæ ludnoœci oraz migracji m³odych ludzi do miast. Ponadto nale y podkreœliæ, e upraw¹ objête s¹ g³ównie zbocza i wierzchowiny lessowe. Odmiennie przedstawia siê sytuacja w Turzyñcu, gdzie w miejscu ³¹k pojawi³y siê grunty orne. Jest to wynikiem akumulacji deluwiów oraz melioracji w dolinie Wieprza. Skutkiem orki u wylotu suchych dolin s¹ liczne sto ki nap³ywowe oraz podzboczowe deluwia, miêdzy Kawêczynem i Topólcz¹, wkraczaj¹ce na równinê zalewow¹ (Buraczyñski 1989/90, 1997). Sto ki te wyd³u aj¹ stok i sprawiaj¹, e jest on ³agodniejszy. Dodatkowo deluwia i sto ki maj¹ du ¹ mi¹ szoœæ poziomu próchnicznego oraz dobre warunki glebowe. Znaczny wzrost powierzchni ³¹k wyst¹pi³ wokó³ miejscowoœci Bagno i urawnica, po prawej stronie doliny. Jest to efekt melioracji, zw³aszcza osuszenia podmok³ych, zaroœniêtych krzewami terenów. Spadek powierzchni zajêtych przez ³¹ki na badanym fragmencie dorzecza towarzyszy lasom. Wkroczy³y one na tereny ³¹k przy granicach rezerwatu im. Z. Czubiñskiego oraz przy leœniczówce Jarugi. Z kolei w Hutkach miejsce by³ych ³¹k przeznaczono pod stawy. Pastwiska zajmowa³y niewielk¹ powierzchniê badanego fragmentu dorzecza: stanowi³y one zaledwie 0,42% jego terytorium. Obecnie ich wielkoœæ zmala³a prawie trzykrotnie. Miejsca, w których wystêpowa³y s¹ wykorzystane jako grunty orne i ³¹ki (Turzyniec, Kawêczyn, Rudka, Guciów, Bondyrz). Nieco inne zmiany zasz³y w Zwierzyñcu, gdzie na terenach podmok³ych i zabagnionych pastwisk utworzono stawy Echo. Wykopano je w 1929 roku w miejscu zwanym Wielkie Bagno. Maj¹ one powierzchniê 42 ha i g³êbokoœæ do 1,5 m. Ich kubatura wynosi ok. 630 tys. m 3. Pastwiska po³o one w obrêbie miejscowoœci zosta³y zajête pod zabudowê, drogi i zieleñ miejsk¹. W badanym okresie wyst¹pi³ znaczny, prawie dwukrotny wzrost powierzchni wód stoj¹cych. W XIX wieku istnia³y stawy w Wyw³oczce, Rudce, Zwierzyñcu, Kaczórkach i Hutkach. M³yny pracowa³y w Szczebrzeszynie, Kawêczynie, Wyw³oczce, Rudce, Bondyrzu, Kaczórkach i Hutkach (obecnie istniej¹ one tylko w Szczebrzeszynie, Bondyrzu i Kaczórkach). Od koñca XIX wieku zaznaczy³ siê spadek powierzchni tak zwanych m³ynówek. Powsta³y zaœ nowe zbiorniki, o du ych powierzchniach. S¹ to wspomniane wczeœniej stawy Echo, zbiornik na Wieprzu w Rudce o powierzchni 6,6 ha i œredniej g³êbokoœci 2,4 m, ponadto powiêkszono znacznie zbiorniki w Hutkach. Osuszono natomiast zbiornik po³o ony w Lesie Palikupka, na pó³noc od Hutek, gdzie miejsce dawnych stawów zaj¹³ las.

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 289 Wspó³czeœnie o ponad 100 ha wzros³a powierzchnia gruntów ornych i ponad dwukrotnie powiêkszy³ siê obszar zajêty pod zabudowê. Zmiany te zasz³y kosztem u ytków otaczaj¹cych osiedla: pastwisk, sadów, ogrodów, ale tak e nieu ytków. Ciekawym elementem krajobrazu analizowanego fragmentu dorzecza s¹ sady. Ich powierzchnia od koñca XIX wieku zmniejszy³a siê o 23 ha. Zachowa³y siê one po lewej stronie Wieprza, miêdzy B³oniem a Topólcz¹. Maj¹ tutaj swoj¹ tradycjê, która siêga œredniowiecza. Inwentarze z pocz¹tków XVIII wieku wymieniaj¹ sady w Kawêczynku, w których ros³y jab³onie, grusze, œliwy, orzechy w³oskie i brzoskwinie (Stworzyñski 1834). Obecnie prawie zanik³y sady w okolicach Szczebrzeszyna, Topólczy, Turzyñca czy Zwierzyñca. Ich miejsce zajê³a g³ównie zabudowa i grunty orne. W powy szych badaniach nie zamieszczono zmian powierzchni nieu ytków oraz ogródków przydomowych. Analiza taka jest niemo liwa ze wzglêdu na brak przedstawienia tych u ytków na wspó³czesnej mapie topograficznej. Niemniej ich udzia³ obejmuje zaledwie 1% powierzchni mierzonej, co nie ma wp³ywu na zamieszczone porównanie. PODSUMOWANIE Na postawie wykonanych pomiarów oraz wiadomoœci zaczerpniêtych z archiwalnych i publikowanych Ÿróde³, zawieraj¹cych informacje na temat liczby ludnoœci w dorzeczu oraz historii rozwoju gospodarczego regionu, wykonano próbê rekonstrukcji zmian krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza (tab. 4). Tab. 4. Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza w ci¹gu ostatniego tysi¹clecia The changes in the landscape of the Upper Wieprz river basin during the last thousand years Wiek rok Elementy naturalne % pow. Elementy kulturowe % pow. Szacunkowa liczba ludnoœci Œrednia gêstoœæ zaludnienia os./km 2 Powierzchnia przeobra ona ha/os. 1000 r. 92,5* 7,5* 320 1,5* 5,0* XIV w. 81,1* 18,9* 960 4,5* 4,2* XVI w. 67,2* 32,8* 2800 13,1* 2,5* XVIII w. 61,0* 39,0* 4400 20,6* 1,9* 1890 r 57,8 42,3 7400 34,6* 1,2* 1921 r. 43,0* 57,0* 17 400 81,3 0,7* 1974 r. 57,5 42,5 15 000 71,0 0,6 * Dane szacunkowe; Ÿród³o: badania w³asne oraz Tabella Miast, Wsi i Osad Królestwa Polskiego (1827), Stworzyñski (1834), Sulimierski i in. (1880), Skorowidz miejscowoœci RP (1924), adogórski (1968), Maruszczak (1974), Kumor (1978, 1979), Kuraœ (1983), Maruszczak (1988), Szczygie³ (1990), Rocznik statystyczny województwa zamojskiego (1990), Bondyra (1993), Rejestr gruntów miasta i gminy Zwierzyniec (1996), Rejestr gruntów miasta i gminy Szczebrzeszyn (1996).

290 Ewa SKOWRONEK Przedstawiona wy ej analiza naturalnych i antropogenicznych sk³adników krajobrazu oraz dane zamieszczone w tabelach daj¹ ogólny pogl¹d na rozwój badanego obszaru i przemiany jego krajobrazu zwi¹zane z zagospo-darowaniem. 1. Pierwszy, zauwa alny przyrost liczby osiedli w dorzeczu górnego Wieprza mia³ miejsce we wczesnym œredniowieczu (VI XIII w.). Zosta³ on zahamowany w wyniku najazdów tatarskich, jaæwieskich i litewskich. Odbudowê sieci osadniczej rozpoczêto w wieku XIV. W maj¹tku Dymitra Gorajskiego powsta³y wtedy: Szczebrzeszyn, Kosobudy, Brody i Topólcza. W XVI wieku zaznaczy³ siê kolejny, tym razem znaczny, wzrost liczby miejscowoœci zwi¹zany z dzia³alnoœci¹ osadnicz¹ Tarnowskich, a nastêpnie Jana Zamoyskiego. Nastêpny etap przypad³ na koniec XVIII i pocz¹tek XIX wieku. Rozwój osiedli nasili³ siê wówczas wraz ze zmian¹ struktury w³asnoœci ziem. 2. Pierwsze znaczne karczunki leœne mia³y miejsce od XIV do XVI wieku. Zwi¹zane by³y z intensywnym zasiedlaniem oraz przekszta³caniem powierzchni leœnych dla potrzeb lokalnego przemys³u metalowego czy szklanego, który rozwija³ siê w Rudce, Obroczy, Kawêczynie i Wyw³oczce. Dla pozyskania du ych iloœci drewna bukowego eksploatowano okoliczne lasy, zmieniaj¹c mieszane drzewostany jod³owo-bukowe w lite jedliny. Drewno wykorzystywano równie do przerobu na pota, smo³ê, wêgiel drzewny i dziegieæ; by³o tak e podstawowym noœnikiem energii w gospodarstwach domowych (Tittenbrun 1997). Jak wszêdzie w tym czasie, las dostarcza³ surowca dla potrzeb lokalnego budownictwa. W powstaj¹cych osadach wraz ze wzrostem liczby gospodarstw coraz wiêcej po³aci leœnych zamieniano w grunty orne, pastwiska i tereny przeznaczone pod zabudowê. 3. W okresie od XIV do XVI wieku nast¹pi³a zmiana w uk³adzie równowagi œrodowiska geograficznego. Wzrost liczby ludnoœci i gêstoœci zaludnienia spowodowa³ znaczny przyrost udzia³u elementów kulturowych, wprowadzonych do krajobrazu przez cz³owieka. 4. Zró nicowane w czasie i przestrzeni procesy zasiedlania dorzecza wywar³y olbrzymi wp³yw na ró norodnoœæ jego krajobrazu. Wczeœniej zajête pod osadnictwo tereny miêdzy Szczebrzeszynem i Zwierzyñcem maj¹ krajobraz rolniczy. Pozosta³a czêœæ po³o ona miêdzy Rudk¹ i Hutkami charakteryzuje siê przewag¹ krajobrazów naturalnych. 5. Niewielkie zmiany wielkoœci elementów naturalnych i kulturowych z XIX i XX wieku zawdziêczamy w du ej mierze Ordynacji Zamojskiej, która prowadzi³a zachowawcz¹ gospodarkê leœn¹. Przyczyni³y siê do tego zalesienia rozpoczête przez leœników ordynackich i kontynuowane przez nadleœnictwa w Zwierzyñcu i Kosobudach, a nastêpnie od 1974 roku przez Roztoczañski Park Narodowy. Ju w 1934 roku utworzono w tym celu rezerwaty: Bukowa Góra oraz Kamienna Góra ko³o Florianki. Obszarem umownie chronionym by-

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 291 ³a Góra Nart. W 1939 roku planowano za³o enie parku narodowego na terenach lasów ordynackich Roztocza wraz z przylegaj¹cymi Do³ami Turzynieckimi oraz dolin¹ Wieprza od Krasnobrodu do Kawêczynka. II wojna zniweczy³a te plany. Jednak e dzia³ania maj¹ce na celu ochronê lasów na badanym obszarze przetrwa³y, czego efektem sta³o siê powo³anie rezerwatów: Bukowa Góra (1957), Obrocz (1957), Nart-Czerkies (1957), Bór Sosnowy na Stokach (1962), Stoki nad Wieprzem (1963), Kamienna Góra (1969), Zwierzyniec (1972), im. Z. Czubiñskiego (1973) oraz utworzenie w 1974 roku Roztoczañskiego Parku Narodowego (Skowronek 1994). 6. Nale y podkreœliæ, e w ostatnim tysi¹cleciu udzia³ elementów naturalnych w krajobrazie dorzecza nie spad³ poni ej 40%, mimo znacznego przyrostu ludnoœci. Jednak e utrzymanie powierzchni leœnych, przy stale powiêkszaj¹cej siê liczbie ludnoœci, doprowadzi³o do bardzo silnego rozdrobnieniu gruntów. Powszechne sta³o siê uprawianie ziemi porozrzucanej niejednokrotnie w kilku lub kilkunastu kawa³kach na terenie jednej wsi lub nawet w s¹siednich miejscowoœciach. 7. Do wybuchu II wojny œwiatowej nastêpowa³ systematyczny proces antropogenicznych przemian œrodowiska. Dynamicznie wzrasta³a liczba mieszkañców, wsie by³y przeludnione, a gêstoœæ zaludnienia osi¹gnê³a najwiêksz¹ wartoœæ w ci¹gu dziejów. Na jednego mieszkañca przypada³o zaledwie oko³o 0,7 ha powierzchni uprawowej. Elementy naturalne stanowi³y 43% powierzchni, a przeobra enie krajobrazu by³o najwy sze w historii obszaru badañ. 8. Druga wojna œwiatowa i jej d³ugofalowe skutki zdecydowanie zmieni³y sytuacjê demograficzn¹ i gospodarcz¹ dorzecza. Nast¹pi³o odwrócenie dotychczasowych tendencji w przemianach zachodz¹cych w krajobrazie regionu. 9. Lata powojenne charakteryzowa³a szybka odbudowa zniszczonych miast i wsi. Wzrasta³o zaludnienie. W 1974 roku liczba ludnoœci zbli y³a siê do stanu z pierwszej po³owy XX wieku. Temu wzrostowi demograficznemu nie towarzyszy³a poprawa sytuacji ekonomicznej w dorzeczu. Wielkoœæ powierzchni uprawowej przypadaj¹cej na 1 mieszkañca zmniejszy³a siê, podobnie jak udzia³ elementów kulturowych (42,5%). Sytuacja taka by³a skutkiem wzrostu lesistoœci (sprzyja³o temu m.in. utworzenie w 1974 roku Roztoczañskiego Parku Narodowego). Nie nast¹pi³o jednak ponowne rozdrobnienie i zubo enie gospodarstw. Zadecydowa³y o tym zmiany w zatrudnieniu ludnoœci, dla której uprawa ziemi przesta³a byæ g³ównym Ÿród³em utrzymania. Powszechny sta³ siê w okresie od lat szeœædziesi¹tych do osiemdziesi¹tych status ch³opa-robotnika, kiedy to czêœæ rolników pracowa³a w mieœcie i jednoczeœnie uprawia³a ziemiê w gospodarstwach, rzadko kiedy przekraczaj¹cych 1 ha. Znaczn¹ rolê spe³ni³a tutaj równie migracja ludnoœci do miast. 10. W latach dziewiêædziesi¹tych zakoñczy³ siê ten chwilowy etap stabilizacji gospodarczej w regionie. Upad³y liczne, drobne zak³ady zatrudniaj¹ce

292 Ewa SKOWRONEK okoliczn¹ ludnoœæ, nasili³o siê bezrobocie. Handel produktami rolnymi czy uprawa niewielkich pól nie daje podstaw utrzymania. Wynikiem tych procesów jest masowa ucieczka ludzi m³odych do miast, a tym samym starzenie siê i wyludnienie po³o onych w dorzeczu wsi (odzwierciedleniem takich zjawisk w krajobrazie jest coraz czêstsze pojawianie siê le ¹cych od³ogiem lub zarastaj¹cych pól, zw³aszcza w czêœci dorzecza po³o onej na Roztoczu Tomaszowskim). 11. Dla poprawy z³ej sytuacji ekonomicznej w³adze regionu podejmuj¹ dzia³ania maj¹ce na celu wykorzystania przyrodniczych i krajobrazowych walorów terenu, zw³aszcza w czêœci o dobrze zachowanym naturalnym krajobrazie. Coraz czêœciej grunty we wsiach (szczególnie w okolicach Zwierzyñca i Krasnobrodu) sprzedawane s¹ z przeznaczeniem na dzia³ki letniskowe. Inn¹ form¹ prowadzonych dzia³añ s¹ planowe akcje scalania silnie rozdrobnionych pól, co stwarza warunki dla poprawy ich produktywnoœci. W 1980 roku objêto nimi Wyw³oczkê, a w roku 1997 scalono grunty wsi urawnica. LITERATURA B a r t o s z e w s k i S., M i c h a l c z y k Z. 1996: Dorzecze górnego Wieprza. [W:] ród³a Roztocza, red. Z. Michalczyk. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 93 97. Bondyra W. 1993: S³ownik historyczny miejscowoœci województwa zamojskiego, seria: Dzieje Zamojszczyzny. Lublin Zamoœæ. Buraczyñski J. 1984: Wp³yw tektoniki na rozwój dolin strefy krawêdziowej Roztocza. Annales Soc. Geol. Poloniae, 54, 1 2, Kraków: 205 206. Buraczyñski J. 1989/90: Rozwój w¹wozów na Roztoczu Gorajskim w ostatnim tysi¹cleciu. Annales UMCS, B, 44/45, Lublin: 95 104. Buraczyñski J. 1997: Roztocze. Zak³ad Geografii Regionalnej, UMCS, Lublin. C h a ³ u b i ñ s k a A., W i l g a t T. 1954: Podzia³ fizjograficzny województwa lubelskiego. Przewodnik V Ogólnopolskiego Zjazdu, PTG, Lublin: 3 45. C h l e b o w s k i B. 1919: Zamoœæ, Ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski. Zygmunt Pomarañski i Spó³ka, Zamoœæ: 18 23. Czarnecki W. 1997: Przemiany osadnictwa ziemi che³mskiej od po³owy XIV do koñca XVI wieku, praca doktorska (mps). UMCS, Lublin. G a r d a w s k i A., S u ³ o w s k i Z. 1974: Najdawniejsze dzieje. [W:] Dzieje Lubelszczyzny, red. T. Mencel, t. I. PWN, Warszawa: 70 139. G u r b a J. 1961: Neolityczne osadnictwo na obszarach lessowych Wy yny Lubelskiej. Annales UMCS, B, 15: 215 232. G u r b a J. 1978: Staro ytne i wczesnoœredniowieczne osadnictwo Lubelszczyzny. [W:] Z zagadnieñ kultury ludowej, t. I. Muzeum Wsi Lubelskiej, Lublin: 7 35.

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 293 G u r b a J. 1983: Uwarunkowania œrodowiskowe osadnictwa spo³eczeñstw wczesnoœredniowiecznych na przyk³adzie Lubelszczyzny. [W:] Cz³owiek i œrodowisko w pradziejach. PWN, Warszawa: 322 327. G u r b a J. 1985: Zarys dziejów Roztoczañskiego Parku Narodowego. [W:] Roztoczañski Park Narodowy, red. T. Wilgat. KAW, Lublin: 7 9. I s k r z y c k i A. 1956: Dzieje Zamoœcia i po³udniowej Lubelszczyzny. Muzeum Lubelskie, Lublin. K u m o r B. 1978: Spis wojskowy ludnoœci Galicji z 1808 roku, Przesz³oœæ Demograficzna Polski, 10, PAN, Warszawa Poznañ: 39 143. K u m o r B. 1979: Spis wojskowy ludnoœci Galicji z 1808 roku. Przesz³oœæ Demograficzna Polski, 11, PAN, Warszawa Poznañ: 107 191. K u r a œ S. 1983: S³ownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w œredniowieczu. [W:] Dzieje Lubelszczyzny, t. III. PWN, Warszawa. K u t y ³ o w s k a I. 1990: Rozwój Lublina w VI XIV wieku na tle urbanizacji miêdzyrzecza œrodkowej Wis³y i Bugu, praca habilitacyjna (mps). UMCS, Lublin. Libera J. 1992: PóŸny paleolit i mezolit Polski po³udniowo-wschodniej. Archeologiczne Listy, 2, Lublin. adogórski T. 1968: Studia nad zaludnieniem Polski XIX wieku. Ossolineum, Wroc³aw. M a c h n i k J. 1961: Badania archeologiczne na Roztoczu Lubelskim w 1959 roku. Sprawozdania Archeologiczne, t. XII. Ossolineum, Wroc³aw Warszawa Kraków. Ma³y rocznik statystyczny, 1933; GUS RP, Warszawa. Maruszczak H. 1952: Stan i zmiany lesistoœci województwa lubelskiego w XIX i XX wieku. Annales UMCS, B, 5: 109 164. Maruszczak H. 1974: Próba okreœlenia rozmiarów przeobra enia œrodowiska przyrodniczego przez cz³owieka. [W:] Dzieje Lubelszczyzny, red. T. Mencel, t. I. PWN, Warszawa: 48 54. Maruszczak H. 1988: Zmiany œrodowiska przyrodniczego kraju w czasach historycznych. [W:] Przemiany œrodowiska geograficznego Polski, red. L. Starkel. Ossolineum, Wroc³aw: 109 147. M a t ³ a w s k a H. 1991: Zwierzyniec. Rada Miejska i RPN, Zwierzyniec. M i c h a l c z u k W. 1996: Historyczne aspekty zasobów kulturowych Roztoczañskiego Parku Narodowego i otuliny (mps). WBPP, Zamoœæ. M i c h a l c z y k Z. 1982: Zró nicowanie odp³ywu w dorzeczu Wieprza. Ann. UMCS, B, 37. M i c h a l c z y k Z. 1996: ród³a Roztocza. Monografia hydrologiczna. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 46 47. M y œ l i ñ s k i K. 1974: W pañstwie piastowskim. [W:] Dzieje Lubelszczyzny, red. T. Mencel, t. I. PWN, Warszawa: 143 180. N o s e k S. 1957: Materia³y do badañ nad histori¹ staro ytn¹ i wczesnoœredniowieczn¹ miêdzyrzecza Wis³y i Bugu. Ann. UMCS, F, 6. P e r s o w s k i F. 1962: Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X XI w. Ossolineum, Wroc- ³aw Warszawa Kraków, mapa. Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r., województwo lubelskie. Warszawa, GUS RP, 1927. Rejestr gruntów miasta i gminy Zwierzyniec, 1996. Rejestr gruntów miasta i gminy Szczebrzeszyn, 1996. Rocznik statystyczny województwa tarnobrzeskiego 1990. GUS, Warszawa.

294 Ewa SKOWRONEK Rocznik statystyczny województwa zamojskiego 1990. GUS, Warszawa. Rogoziñska R. 1961: Sprawozdanie z badañ kurhanów kultury trzcinieckiej w Guciowie powiat zamojski. Sprawozdania Archeologiczne, t. XIII, Ossolineum, Wroc³aw Warszawa Kraków. Skorowidz miejscowoœci Rzeczpospolitej Polskiej (spis z 30.09.1921 r.), t. 4: województwo lubelskie, 1924; GUS RP, Warszawa. S k o w r o n e k E. 1994: Historia ochrony przyrody na Roztoczu. Chroñmy przyrodê ojczyst¹, L, 3. S k o w r o n e k E. 1996: Rozwój osadnictwa na Wy ynie Lubelskiej i Roztoczu. Czasopismo Geograficzne, 67, 2. S k o w r o n e k E. 1997: Zmiany krajobrazu w dorzeczu Bia³ej ady pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka w ostatnim tysi¹cleciu. Ann. UMCS, B, 52, 13: 185 202. S k o w r o n e k E. 1998: Antropogeniczne zmiany krajobrazu naturalnego na Roztoczu Gorajskim na przyk³adzie wsi Bononia i Huta Turobiñska. Acta Geographica Lodziensia, 74: 207 214. S k o w r o n e k E. 1999: Antropogeniczne przemiany krajobrazu Roztocza na przyk³adzie dorzeczy Bia³ej ady i górnego Wieprza. Praca doktorska (maszynopis). Biblioteka G³ówna UMCS, Lublin. S t w o r z y ñ s k i M. 1834: Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamoyskiej. Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamoyskiej, rêkopis (mps zbiory APL w Lublinie). S u l i m i e r s k i F., C h l e b o w s k i B., W a l e w s k i W. 1880: S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów S³owiañskich, Województwo Lubelskie, wyci¹g hase³. PTG, Zak³ad Kartografii INoZ, UMCS, Lublin. S u ³ o t L. 1984: Historia drogownictwa Lubelszczyzny do 1983 r. Wydanie DODP, Lublin (ksero). S z c z y g i e ³ R. 1990: Lokacje miast w Polsce w XVI wieku. Praca habilitacyjna (mps). UMCS, Lublin. Œwieca A. 1998: Wp³yw czynników antropogenicznych na rzeczny odp³yw roztworów i zawiesin na miêdzyrzeczu Wis³y i Bugu. Wydawnictwo UMCS, Lublin. T a b a k a Z. 1962: Przemys³ spo ywczy Ordynacji Zamojskiej w pierwszej po³owie XIX wieku. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne, 9, Kraków: 121 139. Tabella Miast, Wsi i Osad Królestwa Polskiego, z wyra eniem ich po³o enia i ludnoœci, alfabetycznie u³o ona w Biórze Kommisyi Rz¹dowej Spraw Wewnêtrznych i Policyi, 1827; Warszawa. Tittenbrun A. 1997: Dawna gospodarka leœna na obecnym obszarze Roztoczañskiego Parku Narodowego i jej przyrodnicze konsekwencje. RPN (mps), Zwierzyniec. W ¹ s o w i c z T. 1961: Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnoœredniowiecznego na LubelszczyŸnie. Archeologia Polski, 6: 203 250. W i l g a t K. i T. 1954: Po³o enie i rozwój Lublina. [W:] Przewodnik V Ogólnopolskiego Zjazdu. PTG, Lublin: 67 87. W i l g a t T., M i c h a l c z y k Z. 1994: Wody w rejonie Roztoczañskiego Parku Narodowego. [W:] Roztoczañski Park Narodowy, red. T. Wilgat. Kraków: 78. W o j c i e c h o w s k i S. 1966: Atlas historyczny Polski, Województwo lubelskie w II po³owie XVI wieku. PWN, Warszawa. W r ó b e l H. 1991: Badania nad osadnictwem kultury trzcinieckiej. Lubelskie Materia³y Archeologiczne, IV, UMCS, Lublin: 209 253.

Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka... 295 SUMMARY The article presents the transformations of the landscape in the Upper Wieprz river basin, between Szczebrzeszyn and Krasnobród, during the last thousand years. That area was penetrated and inhabited yet in the prehistoric period. There are numerous traces indicating that the area was inhabited in the early Middle Ages. However, this period of settlement did not bring about many changes in the landscape of the Upper Wieprz river basin. It was not until the 14 th century that the transformations started. They applied both to the western part of the area in focus; to the Dymitr Gorajski possessions where Szczebrzeszyn, Kosobudy, Brody and Topólcza came into being and, in the 16 th century, to the eastern part of the river basin. This eastern part belonged almost entirely to the Zamojski Estate and was situated between Zwierzyniec and Krasnobród. This settlement's action was accompanied by extensive grubbing that was connected with the rapid settlement and also with the changes of the forest area to meet requirements of local industry. Together with the increase in the number of the village farms, more and more forests were changed into arable lands, pastures and building grounds. Between the 14 th and the 16 th centuries another change in the ecological balance of the environment took place. One can observe the increase of human interference with the environment and the rise in the density of population. Different settlement processes of the river basin within the period of long time considerably influenced the variety of this landscape. The area between Szczebrzeszyn and Zwierzyniec taken before for the settlement has the agricultural landscape whereas the rest, between Rudka and Hutki, retained more natural landscape. Some minor changes in natural and cultural elements from the 19 th and the 20 th century are due to the sustainable forest management of Zamoyski Estate. It involved forestation started by the estate forest rangers. Then it was continued by the forest inspectorate in Zwierzyniec and Kosobudy, and from 1974 it was taken over by Roztoczanski National Park. It should be stressed here that during the whole period analysed the share of natural elements was not below 40% (despite the large growth of population). By the beginning of the World War II the regular process of anthropogenical environment transformations took place. There was a dynamic growth in the number of inhabitants, villages were overpopulated and the population density was highest. The natural elements constituted 43% of the area and the transformations of the landscape were the most significant during the whole period analysed. The World War II and its results diametrically changed the demographic and economic situation of the river basin. The reversal of the current trends in the changes of the landscape took place. Despite the steady population growth, the share of the natural elements also increased. It was as a result of depopulation and ageing of the village inhabitants of those rural areas in the river basin. Those processes are reflected in the landscape where the uncultivated land is left unattended or it is handled by forest rangers. Those processes apply mainly to the eastern part of the river basin located in the Roztocze Tomaszowskie.