ROZDZIA VII WSPÓ CZESNE PRZYK ADY PRAKTYCZNE: ZAL KI NOWEJ EKONOMII

107 108 WSPÓ CZESNE PRZYK ADY PRAKTYCZNE: ZAL KI NOWEJ EKONOMII Przekszta³ceniu pieni¹dza obarczonego odsetkami w œrodek wymiany, który s³u y wszystkim, stoj¹ na drodze dwie trudnoœci: po pierwsze niewiele ludzi rozumie, gdzie tkwi problem w obecnym systemie pieniê nym, a po drugie liczba skutecznie wypróbowanych alternatyw jest znikomo ma³a w porównaniu do normalnego obrotu pieni¹dzem. Razem wziête, alternatywy te stanowi¹ jednak bogactwo sposobów, pokazuj¹cych, jak to przekszta³cenie mo e siê odbyæ od podstaw. Doœwiadczenia tych przedsiêwziêæ dowodz¹ równie, e ka dy jeden cz³owiek mo e pomóc i e, gdy wystarczaj¹co du o ludzi dostrzega problem i wspólnie podejm¹ siê jego rozwi¹zania, to dokonaæ siê mog¹ ogromne przemiany i nie potrzeba to tego rz¹du z ca³¹ jego administracj¹. Nastêpuj¹ce przyk³ady ró ni¹ siê od siebie zarówno funkcj¹ (oszczêdzanie i po yczanie pieni¹dza w jednym przypadku, wymiana i rozliczanie œwiadczeñ w bezgotówkowym systemie w innym przypadku), jak równie zakresem i rozmiarem od skali lokalnej do narodowej. LETS (Local Exchange and Trading System) pochodz¹cy z Kanady, to lokalny bezodsetkowy system pieniê ny dla ró norodnych grup, wspólnot, gmin wiejskich lub osiedli o wielkoœci od 20 do 5000 cz³onków. Szwajcarskie WIR (WIRtschaftsring-Genossenschaft), to przyk³ad praktycznie bezodsetkowego systemu rozliczeniowego, z którego korzyœci czerpi¹ ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa w ca³ym kraju. Trzecim przedstawianym tu alternatywnym rozwi¹zaniem jest duñski i szwedzki Bank Spó³dzielczy J.A.K., który oferuje bezodsetkowe lokaty i kredyty na warunkach du o korzystniejszych ni w tradycyjnych bankach. Te ró norodne przyk³ady dowodz¹, e systemy pieniê ne wolne od odsetek mog¹ równie w dzisiejszym globalnym ekonomicznym tyglu skutecznie funkcjonowaæ, przynosz¹c znaczne korzyœci dla uczestników tych wiêkszych i mniejszych inicjatyw. LETS W ka dej wsi, w ka dym mieœcie czy regionie mieszkaj¹ ludzie, dysponuj¹cy umiejêtnoœciami b¹dÿ dobrami, których z ró - nych przyczyn nie oferuj¹ w ramach tradycyjnego rynku. Tego typu us³ugi i dobra znalaz³yby zbyt, gdyby osoby ich potrzebuj¹ce wiedzia³y o ich istnieniu. Takie oferty mo na by opublikowaæ np. na tablicach informacyjnych, w czasopismach, internecie czy radiu, dziêki czemu oferuj¹cy i poszukuj¹cy znaleÿliby drogê do siebie. Nale a³oby jeszcze ustaliæ sposób rozliczania siê i ycie w skali lokalnej wzbogaci³oby siê niepomiernie, w najprawdziwszym tego s³owa znaczeniu. W ten sposób funkcjonuje LETS najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich modeli bezodsetkowej wymiany dóbr i us³ug. Setki inicjatyw LETS umo liwiaj¹ dziœ wymianê us³ug na skalê lokaln¹ w Ameryce Pó³nocnej, Europie, Australii, Nowej Zelandii i wielu innych krajach. Wszystko zaczê³o siê w styczniu 1983 roku w Comox Valley na wyspie Vancouver w Kanadzie z inicjatywy Michaela Lintona. W 1990 roku stowarzyszenie posiada³o 600 cz³onków, a obrót wyniós³ 325 tysiêcy zielonych dolarów. Owe zielone dolary stanowi¹ jednostkê p³atnicz¹ w systemie LETS, o wartoœci równej zwyk³emu dolarowi kanadyjskiemu. Istnieje ona tylko jako pieni¹dz ksiêgowy b¹dÿ wirtualny. Celem LETS jest mobilizacja i aktywizacja wymiany i u ytkowania lokalnych zasobów. Poni ej przedstawiana jest przyk³adowa umowa cz³onkowska z Courtney w Kanadzie.

109 110 UMOWA CZ ONKOWSKA W LETS W COURTNEY, KANADA (PA DZIERNIK 1984) 1. LETS jest stowarzyszeniem u ytecznoœci publicznej, nad którego prawami i obowi¹zkami pieczê sprawuje pe³nomocnik/organizator, reprezentuj¹cy jego cz³onków. LETS umo liwia wszystkim u ytkownikom wymianê informacji, dóbr i us³ug i ksiêguje te zdarzenia na ich yczenie. 2. Cz³onkowie stowarzyszenia musz¹ wykazywaæ chêæ prowadzenia swej dzia³alnoœci handlowej w green dollars. 3. Przelewu z jednego konta na drugie dokonuje pe³nomocnik wy- ³¹cznie na polecenie cz³onka, który chce uregulowaæ zap³atê za otrzymane œwiadczenie. 4. Organizator mo e odmówiæ zaksiêgowania wynagrodzenia, jeœli uzna on jego wysokoœæ za nieodpowiednia. 5. Jeden green dollar posiada wartoœæ jednego dolara. 6. Ka dy cz³onek stowarzyszenia ma prawo wgl¹du w stan konta i wysokoœæ obrotu innych cz³onków. 7. a) LETS nie jest odpowiedzialny za œwiadczenia podatkowe swoich cz³onków wobec urzêdu skarbowego. Odpowiedzialnoœæ za zobowi¹zania podatkowe wynikaj¹ce z uczestnictwa w LETS, ponosz¹ cz³onkowie prowadz¹cy dzia³alnoœæ gospodarcz¹ podlegaj¹c¹ opodatkowaniu, b) mimo, e poprzez LETS dochodzi do powi¹zañ handlowych miêdzy cz³onkami, stowarzyszenie nie rêczy za wartoœæ, stan oraz jakoœæ dóbr i us³ug, bêd¹cych przedmiotem wymiany, c) mimo, e wszystkie informacje na temat kont (oprócz wyci¹gów z kont i obrotu) traktowane s¹ jako osobiste i tajne, stowarzyszenie nie mo e zagwarantowaæ tej tajnoœci, tudzie nie mo e byæ z tego wzglêdu poci¹gniête do odpowiedzialnoœci prawnej. 8. Organizatorowi zleca siê, obci¹ yæ konta cz³onkowskie op³at¹ za ich prowadzenie. Wysokoœæ op³aty ustala organizator wspólnie z rad¹ stowarzyszenia. Od strony prawnej LETS nie wykracza przeciwko monopolowi pieniê nemu Kanady, Stanów Zjednoczonych, czy innych pañstw, gdy jest on jedynie scentralizowanym systemem ksiêgowym, poprzez który rozliczane s¹ przeró ne œwiadczenia. Tam, gdzie LETS zosta³ wprowadzony, wype³nia on luki pozostawione przez zglobalizowany system gospodarczy, który poszukuje zawsze najtañszych mo liwoœci produkcji, czym kruszy dobrze funkcjonuj¹ce lokalne, autonomiczne struktury ekonomiczne. Prawd¹ jest, e œwiatowy wolny rynek oferuje pewne korzyœci oraz e przyczyni³ siê do dobrobytu w wielu czêœciach œwiata. Jednak prawd¹ jest równie to, e odby³o siê to i odbywa na koszt ludzi w tak zwanych krajach taniej si³y roboczej, na drodze rabunku nieodnawialnych Ÿróde³ energii oraz zaburzenia stabilnoœci regionalnych struktur gospodarczych regionów w tych krajach. Z tych wzglêdów w³aœnie o ywienie lokalnej ekonomii jest tak istotne. Jedynie przy udziale silnej gospodarki wewnêtrznej regionów b¹dÿ innych lokalnych jednostek terytorialnych, stanowi¹cej stabilny system uzupe³niaj¹cy i równowa ¹cy globaln¹ wymianê dóbr, mo liwe jest przeciwdzia³anie zachwianiom rynku œwiatowego. Dobrze rozwiniête regionalne struktury ekonomiczne s¹ warunkiem trwa³ego i stabilnego funkcjonowania globalnej ekonomii. Im stabilniejszy jest ca³y system gospodarczy, tym silniejsze mog¹ byæ jego poszczególne elementy. LETS jest zatem pierwsz¹ odpowiedzi¹ na samowolê potê nych koncernów i obarczonych odsetkami pañstwowych systemów pieniê nych, które coraz rzadziej licz¹ siê z mniejszymi politycznymi i ekonomicznymi strukturami, wykorzystuj¹c swoj¹ pozycjê monopolisty. LETS jest odporny na narodowe i miêdzynarodowe recesje, odsetki od zad³u enia, kradzie czy te niedobór pieni¹dza. Ca³y œwiatowy system walutowy mo e siê za³amaæ, dolar lub z³oty w naszych portfelach zdewaluowaæ, a bezrobocie jeszcze silniej siê rozpleniæ (wzrosn¹æ), ale nowa waluta bêdzie trwa³a, bo ma ona stuprocentowe pokrycie w us³ugach oraz dobrach i funkcjonuje

111 112 tylko wraz z zaistnieniem ekonomicznych powi¹zañ miêdzy ludÿmi. Jej mocn¹ stron¹ jest to, e s³u y ona wzajemnej i sprawiedliwej wymianie, a nie spekulacji czy jednostronnemu bogaceniu siê nielicznych. W tym tkwi si³a tego alternatywnego pieni¹dza. Z powstaniem pierwszych nale noœci powstaj¹ pierwsze d³ugi. Sumê, któr¹ jeden jest gotów zap³aciæ za jakieœ œwiadczenie zapisuje siê na dobro tego, który je dostarczy³, a odejmuje temu pierwszemu, zapisuj¹c jako d³ug. Pieni¹dz powstaje zatem poprzez wymianê, ale ani dla d³ugu ani dla posiadanego na koncie wynagrodzenia nie liczone s¹ odsetki. Jednak kto d³ugo pozwala swym le eæ pieni¹dzom, traci równolegle z inflacj¹, bo green dollars sprzê one s¹ z oficjaln¹ walut¹. Ten niewielki uszczerbek na wartoœci pieni¹dza, w tym wypadku inflacja, jest wiêc gwarantem obiegu pieni¹dza. Poniewa wszyscy u ytkownicy systemu dop³acaj¹, gdy jeden z nich nie nad¹ a ze sp³at¹ d³ugów, by³oby wskazane, aby uczestnicy znali siê i darzyli wzajemnie zaufaniem. Rozs¹dnie jest ograniczyæ obszar funkcjonowania systemu do czasu, gdy jego u ytkownicy naucz¹ siê obchodziæ z t¹ wszystkich wi¹ ¹c¹ odpowiedzialnoœci¹. Rozliczanie siê z urzêdem skarbowym nie jest dotychczas mo - liwe. Gdyby do tego dosz³o, wówczas gminy lub powiaty mog³yby uczestniczyæ w LETS, finansuj¹c publiczne inwestycje walut¹ lokaln¹. Korzyœci z tego p³yn¹ce s¹ widoczne go³ym okiem: wyp³acalnoœæ wszystkich uczestników wzros³aby, a gmina b¹dÿ pañstwo dysponowa³yby niezwykle tanim programem walki z bezrobociem. Zaleta LETS jest to, e ogranicza go jedynie iloœæ czasu i energii, które uczestnicy s¹ gotowi zainwestowaæ. To kryterium mo e okazaæ siê decyduj¹cym dla wprowadzenia LETS, przy niskiej poda y pieni¹dza i wysokich stopach procentowych. Analizuj¹c dzia³anie LETS wydaje siê, e w³aœnie ci ludzie, którzy w oficjalnym yciu gospodarczym nie znaleÿli miejsca, rozwi- jaj¹ w LETS nadzwyczajne talenta. Najwiêkszym popytem ciesz¹ siê przede wszystkim krótkoetatowe zajêcia: od opieki nad dzieæmi przez przycinanie drzew i krzewów, do pomocy przy pisaniu listów mi³osnych, mycia okien, porz¹dkach wiosennych czy przy konserwowaniu owoców. W swych pocz¹tkach LETS napotka³ szeroki opór zarówno ze strony prawicy jak i lewicy. Niektórzy biznesmeni wêszyli w LETS podstêp, obawiaj¹c siê o swój maj¹tek. Podczas gdy wiêkszoœæ mê czyzn ustosunkowana by³a nieufnie wobec lokalnej waluty, kobiety okaza³y siê du o bardziej pragmatyczne, postêpuj¹c wed³ug motta: zobaczymy, jak to funkcjonuje i jeœli zadzia³a, to dlaczego nie?. Wiêkszoœæ u ytkowników fascynuje prostota i przejrzystoœæ tego systemu, który w istocie nie trudno zrozumieæ i u ywaæ. Reguluje on siê sam: roœnie lub maleje wraz z transakcjami, do których dochodzi. Mo na go bez problemu po³¹czyæ z istniej¹cym oficjalnym systemem pieniê nym. Zielonych dolarów nie mo na sfa³szowaæ, zdewaluowaæ, ukraœæ, zgubiæ czy tezauryzowaæ (u ywaæ do oszczêdzania przyp. red.), poniewa istniej¹ one jedynie w ksiêgach. S¹ wiêc niematerialne. Nikt nie mo e ich gromadziæ i po yczaæ, licz¹c na odsetki. Oznacza to, ze pieni¹dz ten nie staje siê samodzielny i nie jest podatny na spekulacje. Powstaje on w sposób zdecentralizowany, czyli w miejscu powstania œwiadczenia i jest przez to bezpoœrednio zwi¹zany ze swym Ÿród³em prac¹ i kreatywnoœci¹ cz³owieka. Green dollar nie mo e opuœciæ lokalnej przestrzeni gospodarczej, aby s³u yæ zakupowi samochodów z Japonii lub ubrañ z Hongkongu, dlatego ka da transakcja zawarta w tej walucie wspomaga rozwój regionalnych zasobów. Pewna bezrobotna matka w Courtney wyrazi³a to w ten sposób: [LETS] daje mi poczucie czynienia czegoœ dla naszej wspólnoty, poniewa ilekroæ kupujê coœ za green dollars, wiem, e przyczyniam siê do poprawy sytuacji materialnej innych osób.

113 114 SIEÆ WIR I JEJ PODOBNE STOWARZYSZENIA Od 1934 roku istnieje w Szwajcarii ogólnokrajowa sieæ wymiany gospodarczej, udostêpniaj¹ca ma³ym i œrednim przedsiêbiorstwom korzystne kredyty i dziêki temu umo liwiaj¹ca osi¹gniêcie wiêkszych obrotów i dochodów. WIRtschaftsring-Genossenschaft zosta³a powo³ana do ycia przez zwolenników wolnego (od odsetek i inflacji) pieni¹dza w czasie œwiatowego kryzysu gospodarczego lat 30-tych i kierowa³a siê celami tzw. Gesellianów czy te wolnych ekonomistów d¹ ¹cych do reformy pieni¹dza. WIR funkcjonuje na identycznych zasadach, jak LETS i wszystkie kluby barterowe: uczestnicy rozliczaj¹ siê miêdzy sob¹ bezgotówkowo poprzez centraln¹ komórkê prowadz¹c¹ konta; pobranie gotówki z konta jest niemo liwe, dziêki czemu kredyty udostêpnione s¹ bez odsetek lub s¹ bardzo nisko oprocentowane. W 1990 roku 53 730 cz³onków nale a³o do stowarzyszenia. Organizacja prowadzi³a 16 788 oficjalnych kont i do po³owy roku 1990 osi¹gnê³a obrót 800 milionów WIRów, waluty sprzê onej z frankiem szwajcarskim. Do sprawnej wymiany pomiêdzy uczestnikami mo e dojœæ tylko wówczas, gdy popyt prêdko znajdzie poda i na odwrót. W tym celu wydawane jest miesiêcznie czasopismo zawieraj¹ce potrzebne informacje oraz trzy katalogi obejmuj¹ce bran e, miejscowoœci i hotele przynale ¹ce do WIR. Stowarzyszenie definiuje siê jako organizacja wspieraj¹ca ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa w konkurencji z du ymi korporacjami i w uniezale nieniu siê od w³adczego i interweniuj¹cego pañstwa. WIR zorganizowany jest podobnie jak bank. Posiada g³ówn¹ siedzibê w Bazylei i szeœæ oddzia³ów regionalnych ze 110 zatrudnionymi. W systemie p³aci siê zleceniami ksiêgowymi, które s¹ niczym innym, jak czekami bankowymi. Mo na te p³aciæ kartami kredytowymi lub poprzez odpowiednie formularze, a w bliskiej przysz³oœci bezpoœrednio przelewem, gdy tylko wprowadzone zostan¹ terminale do rozliczeñ. Wszelkie operacje s¹ zapisywane w centrali na dobro konta lub obci¹ aj¹ je. Kapita³ zapisany na koncie nie podlega oprocentowaniu a d³ugi, w zale noœci od rozmiaru, s¹ obarczone niewielkimi op³atami. Wraz z transakcj¹ powstaje pieni¹dz, tak jak w LETS, tyle, e tu uczestnikami s¹ przedsiêbiorstwa, a system nie ogranicza siê do regionu, lecz obejmuje ca³y kraj. WIR finansuje siê ze sk³adek cz³onkowskich oraz z op³at za transakcje, wynosz¹ce 0,6 0,8% przelewanej sumy. Ka dy uczestnik mo e bez ograniczeñ dysponowaæ swym kontem. Mimo 60-siêcioletniej skutecznej dzia³alnoœci w Szwajcarii, ten spó³dzielczy system nie doczeka³ siê dotychczas ani jednego wydania na tak¹ skalê w innych krajach. Stan ten ma wiele przyczyn. W Niemczech na przyk³ad powsta³y w latach 30-tych XX w. liczne izby rozrachunkowe, towarzystwa rozliczeniowe, banki wymiany, komórki dokonuj¹ce rozliczeñ wszystkich transakcji wymiany dóbr i us³ug, które funkcjonowa³y na zasadach podobnych do WIRu i by³y odpowiedzi¹ na kryzys gospodarczy tamtych czasów. W 1933 roku komisja dochodzeniowa pod przewodnictwem prezesa banku Rzeszy Niemieckiej Schachta przygotowa³a projekt Ustawy przeciw nadu yciu bezgotówkowego systemu p³atniczego. Paragraf 3 tej ustawy zakazuje istnienie systemu rozliczeniowego, w którym pobieranie gotówki jest utrudnione b¹dÿ niemo liwe. W konsekwencji sieci wymiany barterowej zawiesi³y dzia³alnoœæ. W obliczu tej niekorzystnej sytuacji prawnej, niespodziank¹ by³o powstanie pierwszego klubu barterowego w³aœnie we Frankfurcie nad Menem g³ównym centrum finansów w Republice Federalnej Niemiec. Tak jak WIR równie BCI (Barter Information and Clearing) oferuje korzyœci wynikaj¹ce z bezgotówkowej wymiany i tanie kredyty, ale wycenia swe us³ugi du o wy ej jak WIR. Zamiast 32 franków, czyli ok. 18 dolarów, BCI pobieraj¹ ok. 300 dolarów w

115 116 pierwszym roku cz³onkostwa. Op³aty za transakcje wynosz¹ nie 0,6 0,8, ale 1 2%. Mimo to system ten odnosi sukcesy. Kluby barterowe nie s¹ postrzegane jako banki przez niemieck¹ w³adzê nadzorcz¹, poniewa obracaj¹ one jedynie towarami i us³ugami u ywaj¹c pieni¹dza tylko do okreœlenia wartoœci transakcji. W 1990 roku obrót BCI wyniós³ 102 miliony marek, z czego 30 milionów przypad³o na op³aty barterowe. W przeciwieñstwie do WIR, kluby barterowe zapewniaj¹ doradztwo klientom i sprawuj¹ pieczê nad ich saldami, które nie powinny przez d³ugi czas wykazywaæ ujemnego salda. Ujemne salda musz¹ byæ wyrównane w markach z koñcem roku. Ta procedura umo liwia wydanie pieniêdzy w oficjalnej walucie tym, którzy na koniec roku wykazuj¹ wysokie nadwy ki na koncie i zamierzaj¹ wyst¹piæ z BCI. W ten sposób zosta³ pokonany problem utrudnionej zamiany jednostek rozliczeniowych na oficjaln¹ walutê, dziêki czemu BCI nie jest sprzeczne z prawem, a w szczególnoœci z wy ej wspomnianym paragrafem 3. BANK SPÓ DZIELCZY J.A.K. Litery J.A.K. znacz¹ Jord, Arbete, Kapital ze szwedzkiego: ziemia, praca, kapita³ (rozumiany jako budynki, maszyny, itp.). Za tymi inicja³ami kryje siê równie ruch, jaki rozwin¹³ siê w latach 30-tych XX w. w Danii. Wiêkszoœæ rolników, mimo wysokiej produktywnoœci, by³a w tych czasach zad³u ona i traci³a z dnia na dzieñ swój maj¹tek. Rolnicy ci po³¹czyli si³y z producentami i handlowcami i utworzyli w³asn¹ bezodsetkow¹ walutê oraz system rozliczeñ. Po krótkim czasie uniezale nili siê od wyzyskowej gospodarki narodowej, a ich praca na nowo przynosi³a zarobek. System ten zosta³ jednak zakazany przez rz¹d w latach 1934 38. Mimo trudnoœci ruch ten uda³o siê odbudowaæ i w latach 50-tych w Danii i w 60-tych w Szwecji powsta³y nowe banki spó³dzielcze J.A.K. Organizacje te s¹ w obu krajach podobne, oferuj¹c po yczki na niezwykle korzystnych warunkach; jednak ró ni¹ siê one form¹. W Danii s¹ to ma³e banki spó³dzielcze oferuj¹ce standardowe us³ugi, podczas gdy w Szwecji ca³y obrót p³atniczy odbywa siê na zasadzie obrotu wekslowego. D³ugofalowym celem szwedzkiego banku jest zniesienie odsetek od kredytu i tym sposobem przekszta³cenie obecnej gospodarki w tak¹, która nie zna inflacji ani bezrobocia i funkcjonuje w harmonii z natur¹. J.A.K.-bank nie jest systemem lokalnym. Jego cz³onkowie rozproszeni s¹ po ca³ym kraju. Ich liczba wynosi³a na pocz¹tku 1991 roku 3,9 tysiêcy, a obrót osi¹gn¹³ 34 miliony koron szwedzkich (~ 15 milionów dolarów). Ju w roku 1993 dane te wzros³y odpowiednio do 38 tysiêcy cz³onków i 600 milionów koron obrotu. Rys. 19 i 20 pokazuj¹ przyk³ady dwóch ro nych lokat w banku J.A.K. i w zwyczajnym banku. Jak widaæ go³ym okiem, oszczêdzanie i po yczanie bez odsetek wychodzi wszystkim na dobre. Udzia³ w systemie tego banku spó³dzielczego na zasadzie zgromadzenia oszczêdnoœci wy szych lub równych po yczanej kwocie bez w¹tpienia ma sens. Niektórzy oszczêdzaj¹ dobrowolnie ponad wymagan¹ sumê, umo liwiaj¹c po yczkê tym, którzy jej potrzebuj¹ zanim sami zaoszczêdz¹. Jak pokazuj¹ te obydwa przyk³ady, najmniej korzystne s¹ niskie i krótkoterminowe po yczki (przyk³ad 1: 17 tysiêcy koron na 3 lata). Mimo to, s¹ one tañsze (3,4% koszt po yczki) od po yczek bankowych o tej samej wysokoœci i identycznym czasie sp³aty (16,1% koszt po yczki). Koszty wysokiej po yczki (400 tysiêcy koron) na dwadzieœcia lub wiêcej lat wynosz¹ w tym systemie 1,7%, natomiast 13,1% w normalnym banku. Ró nica wynika z tego, ze nak³ad pracy (sprawdzenie wyp³acalnoœci, utworzenie specjalnego konta, itd.) przy du ych d³ugoterminowych po yczkach stanowi znikomy procent po yczonej sumy. W obydwu przypadkach kredytobiorcy w J.A.K. otrzymuj¹ po yczkê nie tylko na dogodniejszych warunkach, ale posiadaj¹ po pe³nej sp³acie kredytu (wliczaj¹c oszczêdnoœci popo yczkowe) dodatkowo pokaÿne oszczêdnoœci w wysokoœci ok. 60% pobranej po yczki.

117 W styczniu 1990 roku Ministerstwo ds. Islamu w Kuwejcie potwierdzi³o, e system J.A.K. zgodny jest z ekonomicznymi zasadami islamu, w nastêpstwie czego bank pozyska³ znaczn¹ liczbê cz³onków pochodzenia arabskiego. Od strony prawnej bank funkcjonuje legalnie, poniewa jako zarejestrowany zwi¹zek u ytecznoœci publicznej jest uprawniony do rozliczania transakcji. W ten sposób ominiêto monopol banków na gospodarowanie oszczêdnoœciami. ZALETY I WADY SYSTEMU ALTERNATYWNEGO PIENI DZA I PO YCZEK Sieci wymiany, kluby barterowe, towarzystwa po yczek i oszczêdnoœci stanowi¹ podstawê nowej ekonomii, poniewa maj¹ one bezcenne zalety (mimo kosztów wynikaj¹cych z prowadzenia sieci informacyjnej, które s¹ wy sze ni w normalnym systemie pieniê nym). Dobra i us³ugi o wartoœci 2 miliardów dolarów s¹ barterowane ka dego roku w USA. Jeœli spojrzy siê na rozwój poœredniej lub bezpoœredniej wymiany barterowej, miêdzy Wschodem i Zachodem, Pó³noc¹ a Po³udniem, której udzia³ w miêdzynarodowym handlu szacuje siê na 10 30%, mo na dostrzec, e barter umo - liwia dodatkow¹ wymianê, która w oficjalnym systemie monetarnym nie dosz³aby do skutku. Podstawowe cechy ka dego systemu wymiany barterowej s¹ podobne: wszyscy u ytkownicy posiadaj¹ w centrali konto rozliczeniowe rozliczenia prowadzone s¹ w fikcyjnej walucie ( green dollars, WIR, jednostki barterowe, itd.), których wartoœæ równa jest oficjalnej walucie kraju; debet jest dozwolony do okreœlonej wysokoœci; uczestnicy z saldem dodatnim s¹ wobec tych z saldem ujemnym de facto kredytodawcami lokaty nie s¹ oprocentowane; kredyty udzielane s¹ przy zero- 118 wym lub bardzo niskim oprocentowaniu (w porównaniu ze stop¹ rynkow¹). wp³ata gotówki jest w niektórych systemach dozwolona, natomiast pobranie gotówki jest w zasadzie niedozwolone lub podlega ograniczeniom. centrala dokonuje rozliczeñ po otrzymaniu telefonicznej, pisemnej lub elektronicznej wiadomoœci o zaistnia³ej transakcji centrala op³acana jest przez roczne wk³ady uczestników b¹dÿ przez op³aty za transakcje uczestnicy sami okreœlaj¹ cenê jednostki rozliczeniowej centrala mo e otworzyæ fundusz rezerw dla zabezpieczenia niesp³aconych kredytów, dla wyp³acenia kapita³u pieniê nego w razie rezygnacji jednego z cz³onków lub jako ochrona przed nadu yciami; mo e tez ubezpieczyæ siê poza systemem zadaniem centrali jest, oprócz prowadzenia kont, informowanie uczestników o popycie i poda y. Systemy barterowe i inne organizacje, które za cel postawi³y sobie poœredniczenie w skali lokalnej, narodowej czy miêdzynarodowej, korzystaj¹ bardzo z rozwoju nowych technologii informacyjnych. Pomys³ wolnej wymiany towarów i us³ug, tak jak opisa³ go Gesell czy Proudhon, nie jest w dzisiejszych czasach adn¹ utopi¹ ekonomiczn¹, ale najzwyczajniejsz¹ rzeczywistoœci¹. Broeckers przedstawia opiniê: Zasada dzia³ania klubów barterowych jest odwrotna do zasady dzia³ania banków: wynagradza tych, którzy inwestuj¹ (poprzez bezgotówkowy kredyt), a karze tych, którzy chomikuj¹; pozostawienie swych przychodów na koncie barterowym jest nieop³acalne odsetek siê tu nie nalicza. Jeœli udzia³ w barterowej wymianie jest reprezentatywny w skali ca³ego rynku, to jego funkcjonowanie mo na sobie wyobraziæ na zasadzie mikrokosmosu stanowi¹cego czêœæ wiêkszego systemu. Gospodarka sk³adaj¹ca siê z setek autonomicznie prowadzonych klubów barterowych ponosi³aby jedynie koszty za us³ugi informacyjne i rozliczeniowe tych klubów zamiast kosztów potê nego balastu odsetek.

119 Porównanie po yczek w systemie J.A.K. oraz w tradycyjnym banku. Przyk³ad 1 JAK Bank 120 Porównanie po yczek w systemie J.A.K. oraz w tradycyjnym banku. Przyk³ad 2 JAK Bank Oszczêdnoœci miesiêczne w SEK 500 500 Okres oszczêdzania w miesi¹cach 12 12 Suma oszczêdnoœci w SEK 6,000 6,000 Uzyskane odsetki (10% w przypadku banku) w SEK 0 325 Pomniejszone o podatek w SEK 0-97 Fundusze dostêpne w SEK 6,000 6,228 Wysokoœæ po yczki w SEK 12,000 11,336 Koszty po yczki odliczone przy wyp³acie -636-200 Kwota dostêpna w SEK 17,364 17,364 Odsetki (14% w przypadku banku) w SEK 0 2,741 Koszty netto po odliczeniach w SEK 445 1,191 Koszty us³ugi, organizacji w SEK 0 380 Koszty ca³kowite w SEK 445 2,299 Efektywna stopa procentowa (w % rocznie) 3,4 16,1 Raty kwartalne w SEK 1,000 776-1,133* Oszczêdnoœci w czasie sp³aty w SEK 834 0 Wp³aty kwartalne w SEK 1,834 1,188 (611,33 SEK miesiêcznie w przypadku J.A.K.) Wp³aty kwartalne po odliczeniu podatku (œrednio) 1,818 1,120 Okres sp³aty w miesi¹cach 36 36 Wyp³ata do kredytobiorcy 39 miesiêcy po wyp³aceniu po yczki w SEK (12x 834 SEK w przypadku J.A.K.) 10,008 0 * Wysokoœæ kolejnych wp³at ulega zmianie w trakcie sp³aty kredytu ratalnego. ród³o: Per Almgren, J.A.K. An interest-free Savings and Loan Association in Sweden, Tumba, 1990. Rysunek 19. Oszczêdnoœci miesiêczne w SEK 2,000 2,000 Okres oszczêdzania w miesi¹cach 72 72 Suma oszczêdnoœci w SEK 144,000 144,000 Uzyskane odsetki (10% w przypadku banku) w SEK 0 48,840 Pomniejszone o podatek w SEK 0-14,651 Fundusze dostêpne w SEK 144,000 178,189 Wysokoœæ po yczki w SEK 308,000 221,651 Koszty po yczki odliczone przy wyp³acie -52,360-200 Kwota dostêpna w SEK 399,640 399,640 Odsetki (13% w przypadku banku) w SEK 0 465,319 Koszty netto po odliczeniach w SEK 36,652 327,273 Koszty us³ugi, organizacji w SEK 0 1,550 Koszty ca³kowite w SEK 36,652 327,273 Efektywna stopa procentowa (w % rocznie) 1,7 13,1 Raty kwartalne w SEK 3,423 429-7,133* Oszczêdnoœci w czasie sp³aty w SEK 2,995 0 Wp³aty kwartalne w SEK 6,418 7, 648 (2.139,33 SEK miesiêcznie w przypadku J.A.K.) Wp³aty kwartalne po odliczeniu podatku (œrednio) 6,011 6,114 Okres sp³aty w miesi¹cach 270 270 Wyp³ata do kredytobiorcy 273 miesi¹ce po wyp³aceniu po yczki w SEK (90x 2.995 SEK w przypadku J.A.K.) 269,550 0 * Wysokoœæ kolejnych wp³at ulega zmianie w trakcie sp³aty kredytu ratalnego. Podsumowanie: finansowanie w systemie J.A.K. daje ni sze koszty, czêsto ni sze lub równe wp³aty miesiêczne, wiêcej te zostaje po sp³acie kredytu. Rysunek 20.

121 122 Doœwiadczenia wykazuj¹, e nadmierne udzielanie kredytów mo e byæ równie niebezpieczne, jak nadmierna iloœæ kapita³u, którego nie mo na up³ynniæ. Dlatego niezbêdne jest ustalenie terminów wyrównania ekstremalnych pozytywnych i negatywnych sald i sp³aty d³ugów, ewentualnie wyp³aty dobra w walucie oficjalnej, w celu zachowania równowagi w systemie. Zamiast tego systemy alternatywnego pieni¹dza mo na po³¹czyæ z bankiem. Aby u³atwiæ posiadaczom wiêkszego kapita³u zbyt na ten kapita³, mo naby utworzyæ bank, funkcjonuj¹cy jak ka dy inny, z t¹ ró nic¹, e obraca³oby siê tam green dollars lub inn¹, podobn¹ walut¹. Wiêksze, ryzykowne po yczki nale a³oby odpowiednio oceniæ i pokryæ ubezpieczeniem i premiami oraz wyrównaæ w odpowiednim stosunku z kapita³em na kontach. Aby w³aœciciele pieniêdzy nie trzymali pieniêdzy za d³ugo na koncie, nale a³oby wprowadziæ op³atê u ytkowa. Poniewa dotychczas jej nie stosowano, wiêkszoœæ sieci wymiany ma tendencje do stagnacji z powodu za du ej iloœci uczestników z du ym kapita³em. LETS w Comox Valley i innych miejscach rosn¹ do pewnego momentu i popadaj¹ nagle w stagnacjê, kiedy brakuje mo liwoœci sensownego ulokowania lub wydania uzbieranego kapita³u. Poprzez gwarancjê obiegu, jak¹ daje op³ata u ytkowa mo na by siê pozbyæ tego problemu. Gdy istnieje mo liwoœæ podjêcia kredytów, które prowadz¹ do nowych ekonomicznych czynnoœci, ca³y system o ywa. To znaczy, e wynagrodzeniem dla poszczególnych w³aœcicieli kapita³u pieniê nego nie s¹ odsetki z tytu³u jego posiadania, ale bezkryzysowa ekonomia i harmonijnie yj¹ce i gospodaruj¹ce otoczenie (wspólnota ludzka). W ten sposób zachêta do wprowadzania pieni¹dza w obieg wystêpuj¹ca w formie op³aty u ytkowej (dos³ownie: op³ata parkingowa przyp. red. ) utrzymuje koniunkturê, podobnie jak odsetki, ale bez ich dwóch efektów ubocznych: wielokrotnej sp³aty po yczonej sumy i przez to chorego wzrostu gospodarczego oraz mo liwoœci jednostronnych korzyœci, których posiadaczom kapita³u dostarczaj¹ odsetki w tradycyjnym systemie pieniê nym. Dotychczas nie istnieje jeszcze kombinacja sieci wymiany z towarzystwem po yczkowooszczêdnoœciowym na bazie waluty rozliczeniowej objêtej gwarancj¹ obiegow¹. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby te systemy uzupe³ni³y siê nawzajem. Eksperymenty z alternatywnym pieni¹dzem maj¹ dlatego sens, e mo emy dziêki nim zrozumieæ, jak funkcjonuje pieni¹dz i jakim celom powinien s³u yæ. Doœwiadczenia przy tym powsta³e dodaj¹ odwagi do wprowadzenia zmian na wiêksz¹ skalê, co jest niezbêdne. aden z tych ma³ych eksperymentów nie zwalcza jednak wielkich œwiatowych problemów, wywo³anych przez dzisiejszy system monetarny. Dlatego nie powinniœmy nigdy straciæ z oczu obszerniejszego celu, jakim jest wprowadzenie zmian w skali narodowej i miêdzynarodowej. Nale y wspomnieæ jeszcze dwa problemy, jakie wi¹ ¹ siê z wprowadzeniem alternatywnego pieni¹dza. Pierwszy dotyczy malwersacji podatkowych. Szczególnie w USA w komercyjnych klubach barterowych nabra³y one znacznych rozmiarów, do tego stopnia, e ustawodawca uprawni³ urzêdy skarbowe do wgl¹du w konta wszystkich cz³onków klubów. I tu powstaje drugi problem, mianowicie, e wraz z precyzyjnie szczelnym narodowym systemem rozliczeniowym (który od strony technicznej jest jak najbardziej mo liwy do skonstruowania) powstaæ mo e nie tylko idealne narzêdzie rachunku dla ekonomii narodowej, ale równie perfekcyjny system kontroli dla totalitarnego pañstwa. Taka sieæ scalaj¹ca informacje iloœciowe i jakoœciowe interesowa³a urzêdników zarówno na Wschodzie jak i Zachodzie. Ju w 1897 roku niejaki Solvay proponowa³ wprowadzenie bezgotówkowego narodowego systemu rozliczeniowego, podkreœlaj¹c przy tym prawdziw¹ funkcjê takiej ksiêgowoœci, która mia³aby rejestrowaæ stan sytuacji socjalnej ka dej osoby, ukazywa³aby wykres aktywnego ycia obywateli, ich prawdziwych zale noœci i stosunków.

123 W tamtych czasach system nie móg³by istnieæ z przyczyn technicznych, ale dziœ sytuacja wygl¹da inaczej. Dlatego musimy byæ œwiadomi (szczególnie ze wzglêdu na wywo³an¹ odsetkami asymetriê pieni¹dza i w³adzy, które znajduj¹ siê w rêkach ma³ej grupki) niebezpieczeñstwa utworzenia pañstwa totalitarnego, próbuj¹c wprowadziæ system alternatywnego pieni¹dza bez odsetek i inflacji. Przemoc Hitlera lub Stalina nie by³aby dzisiaj potrzebna. Taki re im da³oby siê wprowadziæ upowszechniaj¹c karty kredytowe, poprzez które wszelkie transakcje mog³yby byæ zapisywane na odpowiednim koncie, ukazuj¹c wykres aktywnego ycia obywateli i umo liwiaj¹c jego kontrolê. Dlatego monopol pieniê ny w po³¹czeniu z czysto bezgotówkowym obrotem pieni¹dza kryje ogromne niebezpieczeñstwo dla wolnoœci osobistej ka dego cz³owieka. Z tego nale y zdawaæ sobie sprawê. t³um. z niemieckiego Jêdrzej Sulmowski, paÿdziernik 2003