Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła 117-118 ROK XXIII (XIX) 2013 nr 5-6
DYREKTOR Claudio Gentili WICEDYREKTOR Mario Toso SEKRETARZ REDAKCJI Davide Vicentini PREZES FUNDACJI GIUSEPPE TONIOLO Adriano Vincenzi REDAKTOR NACZELNY EDYCJI POLSKIEJ Zbigniew Borowik WYDAWCA Wersja włoska: FUNDACJA GIUSEPPE TONIOLO, WERONA, ITALIA http://www.fondazionetoniolo.it/ Wersja polska: KATOLICKIE STOWARZYSZENIE CIVITAS CHRISTIANA, WARSZAWA http://civitaschristiana.pl/ ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Paweł Borkowski, sekretarz redakcji Zbigniew Borowik, redaktor naczelny Adam Wieczorek Tadeusz Żeleźnik ADRES REDAKCJI: ul. Wspólna 25, 00-519 Warszawa, tel. 22 58 65 142 e-mail: spoleczenstwo@iwpax.com.pl http://www.spoleczenstwo.civitaschristiana.pl WYDAWCA: Grupa Inco S.A. Instytut Wydawniczy Pax ul. Wspólna 25, 00-519 Warszawa tel. 22 58 65 142 e-mail: iwpax@inco.pl http://www.iwpax.pl Nakład: 450 egz. Druk i oprawa: Drukarnia im. Adama Półtawskiego ul. Krakowska 62, 25-701 Kielce
REDAKCJA A. Albertini / N. Ancora / V. Antonelli / A. Balsamo / O. Bazzichi / P. Borkowski / Z. Borowik / C. Carrara / P. Cerocchi / F. Cucculeli / C. Di Francesco / G. Mauri / F. Mazzocchio / M. Merigo / M. Orsi / M. Placido / E. Preziosi / L. Santolini / P. Sassi / G. Sturzo / D. Vincentini / L. Viscardi / G. M. Zanoni KOMITET NAUKOWY S. Bernal Restrepo, Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym / U. Bernardi, Uniwersytet w Wenecji / V. Buonomo, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / J. Y. Calvez, Centre Sevres, Paryż / G. Campanini, Uniwersytet w Parmie / P. Carlotti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / C. Cavalleri, Studi Cattolici, Mediolan / M. R. Cirianni, Papieski Fakultet Nauk o Wychowaniu Auxilium, Rzym / E. Colom, Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym / F. Compagnoni, Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza, Rzym / G. De Simone, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / G. Dal Ferro, Instytut Nauk Społecznych N. Rezzara, Vicenza / S. Fel, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / G. Gatti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / F. Gentile, Uniwersytet w Padwie / P. Gheddo, Papieski Instytut Misji Zewnętrznych, Rzym / G. Goisis, Uniwersytet w Wenecji / O. Ike, CIDJAP, Enugu, Nigeria / P. Jarecki, Biskup pomocniczy Archidiecezji Warszawskiej / J. Kupny, Arcybiskup metropolita wrocławski / S. Martelli, Uniwersytet w Palermo / J. Mejía, Archiwista i Bibliotekarz Biblioteki Watykańskiej / D. Melé, IESE Business School, Barcelona / F. McHugh, Von Huegel Institut, St Edmund s College, Cambridge / C. Moreda da Lecea, Uniwersytet Nawarry, Pamplona / I. Musu, Uniwersytet w Wenecji / A. Nicora, Przewodniczący APSA, Watykan / A. Poppi, Uniwersytet w Wenecji / V. Possenti, Uniwersytet w Wenecji / J. Schasching, Katolicka Akademia Społeczna, Wiedeń / M. Schooyanhs, Katolicki Uniwersytet w Louvain / M. Spieker, Uniwersytet w Osnabrück / K. Wroczyński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / S. Zamagni, Uniwersytet w Bolonii / S. Zaniinelli, Katolicki Uniwersytet Najświętszego Serca, Mediolan KORESPONDENCI S. Gregg, Grand Rapids, Michigan / J. Jelenic, Zagrzeb / T. Kim, Seul / S. Košč, Trnawa / S. Cornish, Sydney / V. Piesenko, Rostów nad Donem / E. Sotoniakova, Ostrawa / D. Valdés, Pinar del Rio / K. G. Michel, Würzburg
SPIS TREŚCI Od Redakcji Zbigniew Borowik 11 Nierówności i różnice Claudio Gentili 13 III Festiwal Nauki Społecznej Kościoła i adhortacja Evangelii gaudium Prace badawcze Kard. Óscar Andrés Rodriguez Maradiaga 19 Jaki rozwój dla sprawiedliwości społecznej? Bp Mario Toso 37 Demokratyczna utopia papieża Franciszka Flavio Felice 53 Nauka społeczna Kościoła w zaangażowaniu na rzecz globalnego pokoju i rozwoju Studia Bruno Di Giacomo Russo 67 Zasada pomocniczości w porządku prawnym i społecznym Antonio Campati 85 Przestrzeń, czas i polityka Forum Abp Michele Pennisi 95 Społeczne promieniowanie wiary Bp Giuseppe Zenti 101 Homilia na zakończenie III Festiwalu Nauki Społecznej Kościoła w Weronie Savino Pezzotta 107 Obecność katolików w polityce Ks. Roberto Repole 121 Związek wiary z historią Mario Ciampi 125 Autonomia rzeczywistości doczesnej Mauro Magatti 131 Kryzys, rozwój, wartości
5 Rocco Pezzimenti 139 Myśl czy nauka społeczna Kościoła? Ks. Robert Nęcek 145 Wychowanie do poszanowania seniorów Paweł Borkowski 151 Rozum świecki i rozum wierzący Kronika Zbigniew Borowik 159 O wierze i społeczeństwie na Dziedzińcu Dialogu (Warszawa, 12 października 2013 r.) Dokumenty Ojciec Święty Franciszek 163 Solidarność między pokoleniami. Przesłanie z okazji 47. Tygodnia Społecznego Katolików Włoskich (11 września 2013 r.) Ojciec Święty Franciszek 167 Tylko społeczeństwo dbające o sprawiedliwość cieszy się pokojem. Przemówienie na audiencji dla uczestników obchodów 50. rocznicy ogłoszenia encykliki Pacem in terris (3 października 2013 r.) Ojciec Święty Franciszek 171 W rodzinie uczymy się kochać i bronić życia. Przemówienie na audiencji dla uczestników 21. Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny (25 października 2013 r.) Ojciec Święty Franciszek 175 Równość w zróżnicowaniu. Przesłanie wideo do uczestników III Festiwalu Nauki Społecznej Kościoła w Weronie (21 listopada 2013 r.) Książki Paweł Borkowski 179 Rec.: Bóg jest większy. Rozmawiają abp Henryk Franciszek Hoser SAC i Michał Królikowski, Ząbki 2013 Robert Piotrowski 182 Rec.: J. Mariański, Kościół katolicki w Polsce w przestrzeni życia publicznego. Studium socjologiczne, Toruń 2013
SUMMARIES No. 5-6 (117-118), September-December 2013 Kard. Óscar Andres Rodriguez Maradiaga Jaki rozwój dla sprawiedliwości społecznej? Sprawiedliwość społeczna nie podlega dotychczas globalizacji. Bogactwo coraz bardziej koncentruje się wśród nielicznych. Zamożne kraje dokonują niebywałego postępu, tworząc i powielając wykluczenie. Technika chroni je, a zarazem utrzymuje dystans do ubogich, którzy wciąż żyją w poddaństwie. Niesprawiedliwość i nierówności ekonomiczne to istotne kwestie we współczesnym świecie. Obserwujemy dehumanizację istoty ludzkiej i ubóstwienie rynku. Tym, czego naprawdę potrzebujemy, jest duchowa przemiana każdego człowieka oraz kulturowa przemiana całej społeczności światowej. What Kind of Development for Social Justice? Social justice has not been globalized yet. Wealth is being concentrated in ever fewer hands. And wealthy countries experience progress and possibilities never seen before, creating and reproducing exclusion. Technology protects them and at the same time keeps them distant from the poor, who continue to be subdued. Injustice and economic disparity are distinguishing issues in the current world. We see the dehumanization of the human being and the idolatry of the market. What we really need is a spiritual conversion in every man and woman and a cultural conversion of the entire world society. Bp Mario Toso Demokratyczna utopia papieża Franciszka Wskutek nieadekwatności elit, które odpowiadają za rządzenie, od dłuższego czasu trwamy w kryzysie polityki i demokracji. W życiu obywatelskim dominuje indywidualizm potężny czynnik rozbijający jedność moralną i solidarność państw i narodów. Co zatem robić, żeby zrewitalizować politykęidemokracjęoraz dać adekwatną formację kulturową elitom, którym powierzone jest kierowanie sprawami publicznymi? Papież Franciszek proponuje pięć uniwersalnych zasad, które służą budowaniu demokracji intenstywnej, uczestniczącej, społecznej i gospodarczej.
SUMMARIES 7 Pope Francis Democratic Utopia Owing to the inadequacies of the elites, the ones who are in charge of the government, we have been long going through a crisis of politics and democracy. Civic life is dominated by individualism, a powerful tendency that destroys moral unity and solidarity among States and nations. What then should we do in order to revitalize politics and democracy and improve the cultural shape of the elites who are in charge of public affairs? Pope Francis sets forth five universal principles apt to build «intensive», participatory, social and economic democracy. Flavio Felice Nauka społeczna Kościoła w zaangażowaniu na rzecz globalnego pokoju i rozwoju Nauka społeczna Kościoła w swoim wymiarze kulturowym integralnie należy do nowej ewangelizacji. Jest istotnym, strukturalnym wkładem, który wiara chrześcijańska może i chce ofiarować dla przezwyciężenia kryzysu współczesnego rozumu zachodniego, przywracając człowiekowi jego konstytutywną relacyjność społeczną. Treść NSK nie może zostać sprowadzona w sposób absolutny i wyłączny do żadnego systemu politycznego, ekonomicznego ani kulturowego. Zasady i wartości NSK służą jako podstawowe wyznaczniki w rozumieniu i ocenie zjawisk społecznych. The Social Doctrine of the Church in Favour of Global Peace and Development The social doctrine of the Church, considered from the cultural aspect, is an integral part of the new evangelization. The Church s doctrine is a significant structural contribution made by the Christian faith towards resolving the crisis of the modern Western reason by restoring social and relational nature of human being. The content of the Church s doctrine may not be limited to any political, economic or cultural system. The principles and values of the Church s social doctrine serve as primary and fundamental parameters of reference for interpreting and evaluating social phenomena.
8 Społeczeństwo 23 (2013) nr 5-6 Bruno Di Giacomo Russo Zasada pomocniczości w porządku prawnym ispołecznym Jeśli NSK jest nauką ospołeczeństwie, to można wskazać jej cztery podstawowe zasady: poszanowanie osoby ludzkiej, solidarność, pomocniczość, dobro wspólne. Pomocniczość mieści w sobie trzy pozostałe zasady i podstawowe pojęcia NSK: sprawiedliwość społeczna, ciała pośrednie, dobro wspólne, osoba ludzka, praca, państwo. Pomocniczość jest istotą NSK, ponieważ akcentuje wagę relacji społecznych. Zasada ta stanowi, że problemami ludzkimi najlepiej zajmować się na najniższym możliwym szczeblu, najbliżej osób, których to dotyczy. Pomocniczość staje się więc zasadą organizacji społecznej. The Principle of Subsidiarity in the Legal and Social Order If the social doctrine of the Church is study of society, then it has four basic principles: respect for human person, solidarity, subsidiarity, common good. Subsidiarity comprises the other principles and fundamental notions of the Church s doctrine, such as social justice, intermediate societies, common good, labour, human person, state. Subsidiarity is one of the core principles of the Church s teaching, for it underlines the importance of social relationships. This principle holds that human affairs are best handled at the lowest possible level, closest to the affected pesons. Thus, subsidiarity becomes a principle of social organization. Antonio Campati Przestrzeń, czas i polityka W adhortacji apostolskiej Evangelii gaudium papież Franciszek przedstawia cztery zasady, które w istotny sposób kierują rozwojem współżycia społecznego i takim budowaniem ludu, żeby różnice tworzyły harmonijną całość w obrębie wspólnego projektu. Te zasady zostały wyprowadzone z pewnych postulatów NSK, które mają czasową trwałość i uniwersalne znaczenie. Te zasady to: czas jest ważniejszy niż przestrzeń, jedność jest ważniejsza niż konflikt, rzeczywistość jest ważniejsza od idei, całość jest ważniejsza niż część.
SUMMARIES 9 Space, Time, and Politics In his apostolic exhortation «Evangelii gaudium» Pope Francis sets forth four principles which can guide the development of life in society and the building of a people where differences are harmonized within a shared pursuit. These principles derive from a number of postulates held by the social doctrine of the Church, ones which are durable and universally significant. These principles hold that time is greater than space, unity prevails over conflict, realities are more important than ideas, and finally, the whole is greater than the part.
SKRÓTY UŻYTE W NINIEJSZYM NUMERZE AA Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem CA Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, 1 maja 1991 r. CV Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, 29 czerwca 2009 r. DCE Benedykt XVI, Encyklika Deus caritas est omiłości chrześcijańskiej, 25 grudnia 2005 r. EG Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium ogłoszeniu Ewangelii we współczesnym świecie, 24 listopada 2013 r. EN Paweł VI, Adhortacja apostolska Evangelii nuntiandi o ewangelizacji wświecie współczesnym, 8 grudnia 1975 r. EV Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego, 25 marca 1995 r. FC Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, 22 listopada 1981 r. GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes KKK Katechizm Kościoła Katolickiego KNSK Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła LF Franciszek, Encyklika Lumen fidei o wierze, 29 czerwca 2013 r. LG Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium NSK nauka społeczna Kościoła OA Paweł VI, List apostolski Octogesima adveniens z okazji osiemdziesiątej rocznicy ogłoszenia encykliki Rerum novarum, 14 maja 1971 r. ORP L Osservatore Romano wyd. polskie (1980-) PP Paweł VI, Encyklika Populorum progressio o popieraniu rozwoju ludów, 26 marca 1967 r. PT Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności, 11 kwietnia 1963 r. QA Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, 15 maja 1931 r. RH Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, 4 marca 1979 r. RN Leon XIII, Encyklika Rerum novarum o kwestii robotniczej, 15 maja 1891 r. S Społeczeństwo. Studia prace badawcze dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła (1995-) SRS Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia encykliki Populorum progressio, 30 grudnia 1987 r. SS Benedykt XVI, Encyklika Spe salvi o nadziei chrześcijańskiej, 30 listopada 2007 r.
OD REDAKCJI NIERÓWNOŚCI I RÓŻNICE Zbigniew Borowik Redaktor naczelny Społeczeństwa Mniej nierówności, więcej zróżnicowania to motto III Festiwalu NSK, który sie odbył w listopadzie w Weronie dzięki staraniom środowisk katolickich tego miasta. Myśl zawarta w powyższej frazie stanowi pewne wyzwanie dla współczesnego świata, który na skutek procesów globalizacyjnych pogłębia coraz bardziej nierówności między ludźmi przy jednoczesnym ujednoliceniu sposobów działania i życia, i myślenia. Wszechogarniająca logika rynku prowadzi nie tylko do coraz większych nierówności, ale wprost do wykluczenia całych grup społecznych. Zwrócił na to uwagę papież Franciszek w swoim przesłaniu do uczestników festiwalu: uznanie różnic dowartościowuje osoby, w odróżnieniu od uniformizacji, która grozi ich odrzucaniem. Ojciec Święty miał tu na myśli dwie grupy społeczne, które w obecnym czasie przedłużającego sie kryzysu gospodarczego coraz bardziej spychane są na margines. Chodzi o młodzież, wśród której bezrobocie w niektórych krajach sięga 40%, i o ludzi starszych, których się lekceważy i odmawia im prawa do udziału w życiu publicznym. Obie te grupy są dzisiaj traktowane jak odpady, gdyż nie odpowiadają logice produktywności mówi papież. Tymczasem bez siły postępu, którą reprezentuje młodzież, i bez pamięci i mądrości, którą wnosi starsze pokolenie nie jest możliwy prawdziwy rozwój. Gdy mowa o nierównościach, warto zwrócić uwagę na refleksje kard. Maradiagi, który zastanawiając się nad prawdziwym sensem rozwoju przypomina nam ważne rozróżnienie, jakiego dokonał noblista w dziedzinie ekonomii Amartya Sen. Czym innym jest wymiar techniczny ekonomii, który ukazuje, jakimi środkami osią-
12 Społeczeństwo 23 (2013) nr 5-6 gnąć określone cele, a czym innym jest wymiar etyczny, który te cele identyfikuje. Skupienie się prawie całej myśli ekonomicznej na tym pierwszym wymiarze przyczyniło się wprawdzie do niebywałego rozwoju tej dyscypliny, ale jednocześnie skutkowało pewną jednostronnością w ujęciu całości ludzkiego życia, czego wyrazem stało się utożsamianie wzrostu gospodarczego z rozwojem. Cytując raport Oxfam, międzynarodowej konfederacji 17 organizacji zajmujących sie rozwojem, kardynał z Hondurasu zwraca uwagę na niebezpieczeństwo pogłębiania się nierówności na skutek polityki zaciskania pasa uznanej za najlepsze lekarstwo w walce z obecnym kryzysem finansowym. Dowodem na to, że polityka ta uderza przede wszystkim w biedniejszą część społeczeństwa, jest wzrost rynku dóbr luksusowych, a skalę nierówności najlepiej obrazuje statystyka: prawie połowa bogactwa na całym świecie należy do 1 procenta ludności. Bp Mario Toso w artykule pod frapującym tytułem Demokratyczna utopia papieża Franciszka kreśli wizję ideału demokratycznego, którą kard. Bergoglio zawarł w szkicu napisanym jeszcze w 2011 r. z okazji 200-lecia istnienia Argentyny. Tym ideałem jest demokracja intensywna, którą można określić jako demokrację zarazem substancjalną i uczestniczącą. Demokracja ma swój cel, a jest nim zapewnienie sprawiedliwości w porządku społecznym. Ujęcie to różni się od neoliberystycznych koncepcji, np. Friedricha von Hayeka koncepcja demokracji proceduralnej, która sprowadza się do mechanizmu pokojowej wymiany rządzących ekip. Ważnym głosem w dyskusji nad strukturą ładu międzynarodowego w 50. rocznicę encykliki PT Jana XXIII jest artykuł Flavio Felice z Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego. Wychodząc od refleksji metodologicznej i historycznej nad NSK, skupia swoją uwagę na właściwym rozumieniu wezwań do utworzenia ponadnarodowej instancji, która zapewniłaby pokój w relacjach międzynarodowych. Nasz autor wyraźnie opowiada się tu za poliarchicznym i subsydiarnym zarządzaniem, a nie za ograniczonym do politycznego kontekstu rządem.
OD REDAKCJI III FESTIWAL NAUKI SPOŁECZNEJ KOŚCIOŁA I ADHORTACJA EVANGELII GAUDIUM Claudio Gentili Dyrektor La Società Wielościan tak papież Franciszek zobrazował motto III Festiwalu NSK Mniej nierówności, więcej różnic (Werona, 21-24 listopada 2013 r.). W swoim dłuższym przesłaniu (zamieszczamy je w bieżącym numerze) Papież w nadzwyczajny sposób zsyntetyzował znaczenie tego spotkania, które uruchomiło głęboką refleksję nad NSK we Włoszech refleksję wielostronną, respektującą różnice, a odrzucającą ujednolicenie, przede wszystkim na poziomie myślenia. Paweł VI trafnie zauważył, że świat cierpi z powodu braku myślenia. Był 1967 r. i w encyklice Populorum progressio Montini podjął temat rozwoju narodów. Dzisiejszy kryzys daje nam odczuć ten wielki niedostatek i papież Franciszek ze zwykłą sobie jasnością pomaga nam odnaleźć sens upowszechniania i opracowywania chrześcijańskiej myśli społecznej, która na Festiwalu NSK odzyskuje żywotność. Odczuwamy jej głęboką aktualność. Papież od razu to mówi: Nauka społeczna zawiera dziedzictwo refleksji i nadziei, które również dzisiaj może ukierunkowywać osoby i umożliwiać im zachowanie wolności. NSK, jak busola dająca orientację w złożonej sytuacji, jest zdolna dzięki swoim czterem zasadom (osoba, pomocniczość, solidarność, dobro wspólne) wspierać każdego, kto ma chęć i odwagę angażować się w sprawy społeczne. Papież przyznaje, że w praktyce trudno jest realizować w pełni zasady NSK, ale we współpracy wszystkich i z pomocą wiary nauka ta może nieść prawdziwą nadzieję odnowy społeczeństwa. Papież uważa za stosowne podkreślić, że NSK zawiera w sobie
14 Społeczeństwo 23 (2013) nr 5-6 pewną mistykę. A zatem nie dla ekonomistycznego modelu NSK; tak dla NSK, która zaczyna od kwestii społecznej i od najsłabszych. Franciszek wykazuje w tym punkcie jak najgłębszą wrażliwość, która ujawnia się przede wszystkim w uwydatnianiu zasady solidarności. To słowo czasami jest ordynarne, jak przyznaje Papież, ale zasadniczo jest ono kluczowym słowem na oznaczenie całej chrześcijańskiej myśli społecznej, Ewangelii, która wciela się w tkankę społeczną, w życie, w bieżący zgiełk zakrywający pustkę, którą każdy nosi w swoim wnętrzu. Solidarność jest pierwszym narzędziem działania człowieka wierzącego wobec bliźniego. Jest pomocna w tym, żeby dojść do egzystencjalnych peryferii człowieka. Nie jest to jakieś słabe okrycie chroniące moralistów, ale ciepły płaszcz, którego pozbywa się św. Franciszek, aby uchronić biednego od zimna. Nie jest to miłość jako jałmużna i udzielanie tego, co mi zbywa, ale miłość bezinteresowna i braterska, która obejmuje słabość drugiego i znajduje w tym umocnienie dla siebie. Bergoglio wplata tutaj wątek osobisty, który pomimo całej swojej delikatności wzmacnia jeszcze świadectwo Papieża, mającego w sercu NSK i będącego jej promotorem. W swoim przesłaniu do uczestników festiwalu Papież mówi o pewnym epizodzie ze swojego życia. Jest 1954 r., Jorge ma 18 lat. Jego ojciec Mario, pracownik kolei, odpłynął w 1928 r. z Genui, aby szukać szczęścia w Buenos Aires, i teraz właśnie bierze udział w konferencji na temat chrześcijańskiego ruchu spółdzielczego. Papież opowiada, jak bardzo entuzjazmował się tym ruchem narzędziem równości respektującej różnice. Przypomina jeszcze refleksję swojego ojca, że spółdzielczość to narzędzie działające powoli, ale niezawodnie; to droga pewna. Ważne jest to wspomnienie o ojcu, gdyż mówi nam ono bardzo wyraźnie: nie przekazuje się NSK w drodze teoretycznego dyskursu, ale przez doświadczenie egzystencjalne. Słowo ojca, przyjęte i wspominane, rodzi nowe energie, które czynią NSK wielką kopalnią
Claudio Gentili / III Festiwal Nauki Społecznej Kościoła 15 nadziei. Głos ojca mówi o sensie skutecznej solidarności daru w pełni bezinteresownego, który wynosi, a nie unicestwia godność człowieka, z gospodarki zaś i jej praw czyni narzędzie, a nie cel. Dlatego NSK jest dziedzictwem dającym orientację co do tego, jak być obecnym na rynku bez pozbawiania się wolności. To skłania każdego rodzica do poważnego rachunku sumienia: jak w moim życiu przekazywałem dzieciom samo sedno NSK przez doświadczenie, które czyni nas bardziej wolnymi i solidarnymi? Festiwalowe przesłanie raz jeszcze pokazało wrażliwość papieża Franciszka na NSK. Ta wrażliwość sięga dawniejszych czasów, jak zobaczyliśmy, i kształtuje się w toku jego pracy duszpasterskiej najpierw w Buenos Aires, a potem w całej Argentynie i Kościele Ameryki Łacińskiej. Ale nie zapominajmy, że Papież, będąc nadzwyczajnym człowiekiem czynu, jest też nadzwyczajnym myślicielem, wykształconym, rzeczowym jezuitą, podejmującym bardzo często kulturowe zadania dla zgromadzenia. Jest pewna postać, którą Papież bardzo często przywołuje pośrednio albo bezpośrednio francuski jezuita Michel De Certeau, a innymi bliskimi mu myślicielami są Piotr Faber i Henri de Lubac. De Certeau to postać mało znana, ale o zadziwiających zainteresowaniach: eklektyk, który bujał po wszystkich dziedzinach nauk społecznych, ale miał głębokie wyczucie życia konkretnego, realnego. Jego książka L invenzione del quotidiano (Wynalezienie codzienności) zawiera właśnie owoc tego podejścia, a w szczególności pogłębienie pojęcia przestrzeni, która przeważa nad miejscem. Miejsce jest projektem i stabilnością i one są konieczne, ale przestrzeń jest relacją, dzieleniem się, mobilnością. W tej dobie historycznej, którą De Certeau antycypował, przestrzeń staje się o wiele ważniejsza od miejsca projektu. I tu papież Bergoglio daje znak. Stwarza od razu relację, obecność bez potrzeby miejsca. To mniej więcej coś takiego jak Festiwal NSK: otwarta przestrzeń spotkania i wymiany, która nabiera życia dzięki relacji między wieloma osobami zajmującymi się NSK i jej upowszechnianiem. W tym jest mistyka NSK, co De Certeau wyjaśnia tak, że skłania
16 Społeczeństwo 23 (2013) nr 5-6 ona do szukania Boga we wszystkim; nie jest On a priori, Jego obecność nie jest już oczywista, nie dla wszystkich jest do przyjęcia. To zaleca nam papież Franciszek. Na ten apel Festiwal NSK odpowiedział: Obecny!. Był naprawdę wydarzeniem w przestrzeni, a nie w miejscu. To wydarzenie umocniło inspirację tych, którzy przez cały rok działali w swoich stowarzyszeniach, w parafiach, diecezjach, wspólnotach, przedsiębiorstwach, spółdzielniach, miejscach pracy. To złożony i rozbudowany wielościan, w którym różnice się nie zacierają, ale uwyraźniają się w ukierunkowaniu na dobro wspólne. Wobec koncepcji społeczeństwa nacechowanego zbytnim ujednoliceniem, które wszak nie redukują różnic (a co więcej, poszerzają je), NSK stanowi myślenie alternatywne. Osoby występujące na festiwalu, pochodzące z całych Włoch i z bardzo różnych środowisk, opowiadają, że ujednolicenie więzi ludzi, a różnica wyzwala. Ujednolicenie stwarza nierówność i rozwój nierealizujący dobra wspólnego. Rozwój nieukierunkowany na dobro wspólne daje efekt przewrotny: niektórych czyni bogatszymi, a wielu innych jeszcze biedniejszymi. Nierówność narasta w ujednoliceniu. Na festiwalu myślenie alternatywne wystąpiło w omawianiu zagadnień szkolnictwa, gospodarki realnej, finansów, rodziny, pracy, zdrowia, sprawiedliwości. Festiwal był splotem historii, obecności, aktywności i propozycji wielorakiego bogactwa charakteryzującego naszą tkankę społeczną. W bieżącym numerze Społeczeństwa można trochę poczuć tę atmosferę. Jest wiele impulsów do refleksji wykraczających poza samo wydarzenie, które będą się przewijać w naszym czasopiśmie przez cały rok. Należy podkreślić wystąpienie kard. Oscara Rodrigueza Maradiagi, który wzywa do nowego podejścia do zagadnień społecznych. Różnica, którą honduraski kardynał wprowadza między techniką a etyką, skłania nas do szukania ostatecznych celów procesów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem procesów gospodarczych. W obecnej fazie historycznej, kiedy mnożą się
Claudio Gentili / III Festiwal Nauki Społecznej Kościoła 17 recepty i podręczniki, Maradiaga przestrzega, że rozwiązania znajdują się w sercu człowieka. Zadaniem wierzącego jest pomagać w odkrywaniu duszy społeczeństw, poczynając od demokracji i dochodząc do przedsiębiorczości. Na festiwalu były prezentowane takie historie serca. Świadectwa przedsiębiorców, spółdzielców, wolontariuszy, młodzieży, o całe lata świetlne odległe od medialnej retoryki, wytworzyły żywą relację z uczestnikami. Takie wzory dają nadzieję na wyjście już nie z kryzysu gospodarczego, ale z jeszcze gorszego kryzysu antropologicznego. Festiwal dał nam na nowo odczuć tę radość, o której mówi Papież w Evangelii gaudium. Jest to adhortacja apostolska pełna myśli, które dotyczą NSK i uwydatniają jej perspektywę chrystocentryczną. Myśleć o NSK jako o Ewangelii wcielającej się w doczesne koleje życia tego żądał od nas już Jan Paweł II. Franciszek podejmuje tę perspektywę i nie przypadkiem ogłasza adhortację 24 listopada 2013 r., w dzień zakończenia Roku Wiary. Wiara powinna być czynna, ale nie może się skupiać na sobie. Różnice są więc granicą tylko zaczątkową. Franciszek mówi o granicy w tym, co nazywa rozwijanie komunii pośród różnic; mogą jej sprzyjać tylko te szlachetne osoby, które mają odwagę wznieść się ponad powierzchnię konfliktu i dostrzegają najgłębszą godność innych (EG 228). Wznieść się ponad powierzchnię konfliktu, szukać światła wielościanu: NSK, mająca teologiczny fundament trynitarny, daje możliwość takiego przejścia pod warunkiem, że nie będzie traktowana jak zestaw recept ani jak narzędzie rodzące u jego użytkownika przeświadczenie, że cała prawda jest po jego stronie. Chrześcijańska myśl społeczna nie ma plasować się na szczycie hierarchii kultur, ale przeciwnie powstaje oddolnie i z doświadczenia konkretnej wiary, które ma każdy wierzący. W konsekwencji ani papież, ani Kościół nie posiadają monopolu na interpretowanie rzeczywistości społecznej albo propozycji dla rozwiązania współczesnych problemów. Mogę powtórzyć tutaj
18 Społeczeństwo 23 (2013) nr 5-6 to, na co wnikliwie wskazywał Paweł VI: «Wobec tak odmiennych sytuacji trudno jest nam wypowiedzieć się jednoznacznie i wskazać rozwiązanie o uniwersalnej wartości. Nie jest to naszym zamiarem ani naszą misją. Do wspólnot chrześcijańskich należy obiektywna analiza sytuacji w każdym kraju» (OA 4) (EG 184). W swoim przesłaniu papież dał nam polecenie, którego nie możemy zlekceważyć. Skierowane jest ono przede wszystkim do ludzi młodych i do starszych, jedni bowiem reprezentują przyszłość nadziei, a drudzy przyszłość pamięci. Franciszek mówi nam, że uznanie różnic, inaczej niż ujednolicenie, dowartościowuje osoby. I przestrzega nas przed odrzuceniem osób z tego powodu, że nie są zdolne czegoś zrozumieć. Tak dzieje się w stosunku do młodych, starszych, ale też dorosłych, którzy stracili pracę albo rodzinę. Do nich kieruje się NSK i wszystko, co się z nią wiąże, a więc i wymóg konkretności, szukania drugiego, otwarcia się na drugiego. De Certeau zwykł był powtarzać: pas sans toi nigdy bez ciebie. Ta różnorodność nie tylko metodologiczna, ale istotowa pozwala nam odczuć pomimo wszystko, także w czasach takich jak nasze, tę pieszczotę, którą Bóg obdarza każdego z nas. Tłum. Tadeusz Żeleźnik
FORUM WYCHOWANIE DO POSZANOWANIA SENIORÓW Ks. Robert Nęcek Uniwersytet Papieski Jana Pawła II Kraków Wstęp Wychowanie dzieci i młodzieży to kwestia niezmiernie delikatna, wiążąca się z formowaniem ich jako wolnych i odpowiedzialnych podmiotów, formowaniem osób. Działalność ta potwierdza posiadaną przez nich godność dar, którego nikomu odebrać nie wolno, a który wypływa ze źródła naszej tożsamości, z tego, że człowiek jest obrazem Boga 1. Papieskie słowa oznaczają, że wychowanie nie może zniknąć z pola troski rodziny, szkoły, uczelni i Kościoła. Istnieje wręcz pedagogiczna konieczność zatroszczenia się o wychowanie dzieci i młodzieży, gdyż w niedługim czasie staną się oni budowniczymi rzeczywistości, w której przyjdzie nam przeżywać starość 2. Dlatego nie możemy nie zatroszczyć się o wychowanie nowych pokoleń, o to, by potrafiły odnaleźć się wżyciu i rozróżniać dobro i zło, o ich zdrowie nie tylko fizyczne, lecz także moralne 3. Jednym z elementów papieskiej pedagogiki jest wychowanie do poszanowania osób starszych. Chodzi o to, że nawet największych wartości z przeszłości nie można po prostu odziedziczyć, musimy je sobie przyswajać i odnawiać poprzez osobisty wybór, często niełatwy 4. W tym kontekście zostaną omówione: akceptacja starości, pamięć jako warunek wychowania oraz starość jako mądrość życia.