Raport Problem odpadów nieorganicznych a rozwój przemysłu chemicznego w Polsce

Raport Problem odpadów nieorganicznych a rozwój przemysłu chemicznego w Polsce Praca zbiorowa pod redakcją dr inż. Barbara Cichy ODDZIAŁ CHEMII NIEORGANICZNEJ IChN w Gliwicach Instytutu Nawozów Sztucznych Projekt WND-POIG.01.01.01-00-009/09 ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO - FORESIGHT TECHNOLOGICZNY Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Unii Europejskiej

Raport opracowany przez: Instytut Nawozów Sztucznych Oddział Chemii Nieorganicznej IChN w Gliwicach i Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie w ramach Projektu: WND-POIG.01.01.01-00-009/09 ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO - FORESIGHT TECHNOLOGICZNY Autorzy opracowania: Barbara Cichy - Redaktor opracowania Krzysztof Czarnomski rozdział 5 Stanisław Folek rozdział 4 Joanna Gluzioska rozdział 3 Magdalena Głogowska rozdział 7 Tomasz Kosioski rozdział 6 Ewa Kużdżał rozdział 2 Wojciech Lubiewa-Wieleżyoski rozdział 1 Renata Osiecka rozdział 5 Andrzej Paszek Rozdział2 Barbara Walawska rozdział 3 Jerzy Zwoździak rozdział 6

Spis treści Wprowadzenie Rozdział 1. Prognozy rozwoju przemysłu chemicznego w Europie za szczególnym uwzględnieniem przemysłu nieorganicznego i nawozowego autor: Wojciech Lubiewa-Wieleżyoski, Prezes Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego Rozdział 2. Stan aktualny gospodarki odpadami nieorganicznymi w polskim przemyśle chemicznym; inwentaryzacja odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego, autorzy: dr inż. Andrzej Paszek, mgr inż. Ewa Kużdżał (Instytut Nawozów Sztucznych Oddział Chemii Nieorganicznej IChNw Gliwicach) Rozdział 3 Kierunki rozwoju wybranych technologii nieorganicznych przegląd literatury autorzy: dr inż. Barbara Walawska, dr inż. Joanna Gluzioska (Instytut Nawozów Sztucznych Oddział Chemii Nieorganicznej IChN w Gliwicach Rozdział 4. Przegląd możliwości odzysku odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego autor: dr inż. Stanisław Folek (Instytut Nawozów Sztucznych Oddział Chemii Nieorganicznej IChN w Gliwicach) Rozdział 5. Stan prawny aktualny i przewidywany w krajach Wspólnoty Europejskiej istotny dla gospodarki odpadami nieorganicznymi przemysłu chemicznego autorzy: mgr inż. Krzysztof Czarnomski, mgr inż. Renata Osiecka (Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie) Rozdział 6. Analiza przewidywanych zmian IPPC o istotnym znaczeniu dla przemysłu nieorganicznego. autorzy: prof.dr hab. Jerzy Zwoździak, (Politechnika Wrocławska), dr inż. Tomasz Kosioski) Rozdział 7. Analiza środowiskowo-społeczna autor: mgr Magdalena Głogowska (Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie) Podsumowanie Str.1. Str.6 Str.24 Str.48 Str.73 Str.92 Str.104 Str.115 Str.122

Wprowadzenie Wyroby przemysłu chemicznego są obecne wszędzie i towarzyszą nam na co dzieo. Większośd z nich to nie produkty rynkowe, ale wyroby przetwarzane następnie przez inne branże przemysłu, np: przemysł motoryzacyjny, tekstylia, produkcja żywności, przemysł elektroniczny, budownictwo itd. Można zaryzykowad twierdzenie, że ekonomiczny dobrostan tej branży wpływa w istotny sposób na poziom życia społeczeostw. Szacuje się, że ludnośd świata od obecnej liczby 6,7 miliarda wzrośnie do 9,2 miliarda w roku 2050. Tak szybki wzrost populacji spowoduje szereg problemów związanych z: produkcją energii, zapewnieniem dostatecznej ilości dobrej jakościowo wody, żywności i leków. Fakty te to wyzwanie dla rozwoju chemii i przemysłu chemicznego. Grupa producentów chemikaliów musi połączyd zasady zrównoważonego rozwoju ze zrównoważoną, czyli opłacalną, gospodarką. Wartośd produkcji europejskiego przemysłu chemicznego wynosi obecnie 566 mld Euro, zatrudnienie 1,2 miliona osób, europejski przemysł europejski wytwarza 30% światowej 1

produkcji chemikaliów (dane dla roku 2008) 1. Jednakże udział produkcji europejskiej systematycznie maleje na rzecz chemikaliów wytwarzanych w krajach azjatyckich. Udział sprzedaży produktów chemicznych pochodzących z tej części świata w ciągu ostatnich dziesięciu lat podwoił się. Jeśli przyjrzed się bliżej produkcji sprzedanej wytworzonej przez europejskie przemysł chemiczny, to wiodącą rolę mają takie kraje jak: Niemcy, Francja, Wielka Brytania. Wartośd sprzedaży tych trzech krajów wynosi ponad 50% całkowitej sprzedaży europejskiej branży chemicznej. Sprzedaż polskiego przemysłu chemicznego stanowi nieco ponad 2% rynku europejskiego. Powodem spadku udziału europejskich produktów w światowym rynku chemikaliów są przede wszystkim ceny surowców i paliw oraz nakłady jakie muszą ponosid europejskie firmy branży chemicznej, aby dostosowad swoje technologie do niezwykle wyśrubowanych standardów środowiskowych nakładanych na producentów przez Unię Europejską. Nie bez znaczenia dla kosztów produkcji są konsekwencje prawodawstwa unijnego, które ustala ambitne cele redukcji emisji do środowiska. To, jaką wagę przykłada Wspólnota do kwestii środowiskowych bardzo wyraźnie można zaobserwowad we wzroście regulacji dotyczących środowiska naturalnego i środowiska pracy; podczas gdy w roku 1990 aktów prawnych z tego zakresu było 307 dziś jest ich około 1800. Ten lawinowy wzrost jest dla przedsiębiorców prawdziwym wyzwaniem, nie tylko w zakresie konieczności śledzenia zmian, ale również ciągłego inwestowania w nowe technologie 2. Aktualną kondycję polskiego przemysłu chemicznego na tle całej produkcji w Polsce przedstawiają dane w tabelach 1 i 2. Należy zwrócid uwagę, że lata 2008 i 2009 to okres kryzysu w gospodarce światowej. 1 Consultation on the future EU 2020 Strategy, Draft CEFIC Comments; January 2010 2 W. Lubiewa-Wieleżyoski, Chemik 64(3),2010 2

Tabela 1. Produkcja sprzedana w Polsce 2008-2009 -w milionach PLN (dane GUS) Branża 2008 2009 Dynamika, % 2009:2008 Przetwórstwo 720 694,2 706 943,3 98,1 przemysłowe (ogółem) Chemikalia i wyroby 37 966,8 36 473,6 96,1 chemiczne Farmaceutyczne 9 558,8 10 646,7 111,4 Wyroby z gumy i tworzywa 41 764,8 43 109,4 103,2 sztuczne Tonażowo ilośd chemikaliów nieorganicznych wytwarzanych w Polsce przedstawia się następująco: (tabela 2) Tabela 2. Produkcja ważniejszych chemikaliów nieorganicznych w Polsce w tys. ton 3 Lp. Wyszczególnienie produkcja 2006 2007 2008 1. Kwas siarkowy (w przeliczeniu na 2131 2224 2020 100%) tys. ton 2. Wodorotlenek sodu (soda 462 487 409 kaustyczna) w przeliczeniu na 96%, tys. ton 3. Soda bezwodna łącznie z ciężką i 1119 1132 1140 bikarbonatem surowym (na zbyt) w przeliczeniu na 98% w tys. ton 4. Nawozy mineralne i chemiczne (w 2601 2830 2558 przeliczeniu na czysty składnik) w tys. ton w tym: 5. azotowe 1714 1833 1715 6. fosforowe 595 648 536 Wiadomo, że trudno wyeliminowad z procesu produkcji chemicznej odpady, emisje i wytwarzanie obok głównych produktów procesu trudniej zbywalnych produktów ubocznych. Dlatego problem odpadów towarzyszących produkcji niezbędnych chemikaliów, w tym 3 Rocznik statystyczny przemysłu 2009, GUS Warszawa 2009 3

odpadów nieorganicznych, jest nierozerwalnie związany z prognozowaniem kierunków rozwoju branży. Do ograniczania ilości odpadów i emisji wytwarzanych przy okazji produkcji chemikaliów zmuszają producentów względy społeczne i prawne. Rozwiązaniem skrajnym byłoby wyprowadzenie produkcji podstawowych chemikaliów poza Europę, ale to nie jest najlepsze ani ekonomicznie ani społecznie (miejsca pracy). Producenci chemikaliów w Europie i decydenci muszą wypracowad optymalną ścieżkę rozwoju branży. Niniejsze opracowanie powstało w ramach badao projektu Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego foresight technologiczny i ma charakter wstępnej analizy eksperckiej na temat stanu aktualnego branży nieorganicznej w Polsce na tle Europy i świata, trendów rozwojowych, ograniczeo rozwoju ze względów społecznych, środowiskowych i prawnych. Foresight technologiczny zdefiniowad można jako systematyczny proces generowania alternatywnych właściwości znanych obecnie i pojawiających się w przyszłości technologii, ścieżek ich ewolucji i potencjalnego oddziaływania tych technologii na zmiany społecznogospodarcze w przyszłości. Przykładem tego rodzaju projektów może byd polski sektor chemii nieorganicznej ten właśnie projekt Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego foresight technologiczny (www.inorganicwaste.eu). Projekty tego rodzaju wskazują na zagrożenia rozwojowe wynikające z niedostosowania technologii i struktury organizacyjnej do przyszłych norm acquis communautaire i konkurencji światowej. Wyniki takich projektów dostarczają niezbędnych informacji do budowania strategii dalszego rozwoju pozwalającej na wdrożenie mechanizmów dostosowawczych i zachowanie lub odzyskanie konkurencyjności. Zaniechanie podjęcia tego wyzwania oznacza obniżanie się pozycji danej branży na rynku światowym lub krajowym 4. Badania prowadzone w ramach naszego projektu powinny pomóc interesariuszom, przynajmniej w skali naszego kraju, w tworzeniu strategii rozwoju całej branży oraz w strategiach rozwoju firm chemicznych. Odpady nieorganiczne generowane przez przemysł chemiczny powstają głównie w obszarze wytwarzania podstawowych chemikaliów nieorganicznych, zaś ten dział przemysłu chemicznego łącznie z produkcją nawozów mineralnych jest w Polsce branżą szczególnie 4 E.Okoo Horodyoska, A.M.Skulimowski, Chemik 64(3),2010 4

dobrze rozwiniętą. Wynika to przede wszystkim z posiadania znaczących zasobów wielu surowców mineralnych wykorzystywanych w tym przemyśle. Ochrona środowiska wiąże się z ponoszeniem przez firmy określonych kosztów. Coraz częściej stanowią one znaczący składnik w całości struktury wydatków przedsiębiorstw. Najczęściej ponoszone koszty wynikają z uiszczania opłat, dokonywania modernizacji i inwestycji przynoszących efekty ekologiczne oraz prowadzenia monitoringu. W 2007 roku kwota ta wyniosła 74,5 mln złotych. Struktura udziału opłat za korzystanie ze środowiska w 2007 roku była bardzo podobna do lat ubiegłych, gdzie największe kwoty odprowadzane były z tytułu wprowadzania gazów i pyłów do powietrza (50%), natomiast pobór wód powierzchniowych i podziemnych - 10%, odprowadzanie ścieków do wód i do ziemi -7%, zaś koszty składowania odpadów 33% 5. W opracowaniu starano się przedstawid główne problemy przemysłu chemicznego, przed wszystkim nieorganicznego, w ocenie ekspertów. Wskazane przez nich problemy powinny stanowid podstawę do budowy ankiet badania Delphi dla szerokiego kręgu ekspertów zewnętrznych projektu ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO - FORESIGHT TECHNOLOGICZNY, aby w efekcie koocowym otrzymad jak najbliższe rzeczywistości scenariusze rozwoju branży w kontekście towarzyszącej jej gospodarki odpadowej. Przedstawione w niniejszym opracowaniu twierdzenia ekspertów są najczęściej zbieżne, chociaż bywają też zdania przeciwstawne, ale jasno rysuje się grupa problemów najbardziej istotnych dla tematu badania. 5 Raport Środowiskowy 2007 PIPC, Warszawa 2008 5

Rozdział 1 Prognozy rozwoju przemysłu chemicznego w Europie ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu nieorganicznego i nawozowego Wojciech Lubiewa-Wieleżyński 1.1. Charakterystyka przemysłu chemicznego w Europie W 2008 roku światowy przemysł chemiczny ( bez przemysłu farmaceutycznego, tworzyw i gumy) oszacowano na 1950 mld EUR z czego 29 % tej wartości przypadło sprzedaży przemysłu chemicznego UE27. Rys.1 Sprzedaż produkcji chemicznej na świecie w 2008 r. Źródło: CEFIC W roku 2004 będący do tej pory liderem w produkcji chemicznej przemysł UE ustąpił w rankingu miejsca krajom Azji. Dynamiczny rozwój przemysłu chemicznego w tym regionie nastąpił w wyniku wzrostu inwestycji krajowych i światowych firm, taoszych surowców i mniej restrykcyjnych regulacji odnośnie ochrony środowiska (zwłaszcza w Chinach i na Bliskim Wschodzie). 6

Dwie trzecie produkcji UE27 generowane jest przez Niemcy, Francję, Włochy i Wielką Brytanię. Wśród nowych członków UE największym producentem jest Polska (2,3% udział w sprzedaży). Rys.2 Sprzedaż europejskiej produkcji chemicznej w 2008 r., Źródło: CEFIC Największa wartośd sprzedaży przypada na chemikalia bazowe, drugie co do wielkości pod tym względem są farmaceutyki. Źródło: CEFIC Rys.3 Udział sprzedaży poszczególnych sektorów przemysłu chemicznego UE Rynek europejski jest w rankingu światowym czołowym importerem i eksporterem produktów chemicznych. 7

Rys.4 Handel zagraniczny przemysłu chemicznego Źródło: CEFIC Odbiorcami produkcji chemicznej są wszystkie sektory gospodarki, stąd sytuacja rynku ma bezpośredni wpływ na wyniki branży chemicznej. Urządzenia biurowe 0,79% Rolnictwo 6,4% Sprzęt elektryczny 3,9% Przemysł włókienniczy i odzieżowy 6,3% Budownictwo 5,4% Przemysł samochodowy 5,3% Przemysł papierniczy 4,5% Przemysł maszynowy 7,9% Konsumenci 30,3% Przemysł metalurgiczny 2,5% Reszta przemysłu 10,3% Usługi 16,4% Reszta przetwórców 6,1% Źródło: CEFIC Rys.5 Odbiorcy produkcji chemicznej UE 8

Poprzez rozwój nowych technologii, recyklingu odpadów oraz wytwarzanie zaawansowanych produktów przemysł chemiczny przyczynia się do ochrony środowiska. Obserwujemy coraz większą efektywnośd energetyczną nie tylko samych przedsiębiorstw chemicznych, ale też odbiorców i przetwórców produktów chemicznych. W latach 1990 2006 produkcja przemysłu chemicznego wzrosła o 67%, podczas gdy przy w miarę nie zmieniającym się zużyciu energii, emisja gazów cieplarnianych spadła o blisko 32%. Rys.6 Emisja gazów cieplarnianych, konsumpcja energii i produkcja UE w latach 1990-2006 Źródło: CEFIC 1.2. Prognoza rozwoju przemysłu chemicznego w Europie Kluczowe dla prognozy rozwoju przemysłu chemicznego w Europie są: - akty prawne: kwestie ochrony środowiska i REACH; - wpływ kryzysu gospodarczego. Wyżej wymienione zagadnienia wyznaczają możliwości i kierunki dalszego rozwoju przemysłu chemicznego w Europie 9

1.2.1. Akty prawne 1.2.1.1. Kwestie ochrony środowiska Kraje UE przywiązują ogromną wagę do ochrony środowiska. Od lat 90 obserwujemy lawinowy zrost regulacji dotyczących kwestii środowiskowych. Rys.7 Regulacje UE odnośnie kwestii środowiskowych 1.2.1.2. Europejski Rejestr Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (Pollutant Release and Transfer Registers - PRTR ) W ramach PRTR kraje członkowskie zobowiązane są do stworzenia bazy danych dostępnej w Internecie. Zakłady przemysłowe muszą raportowad: emisje do powietrza, ścieki: bezpośrednie uwolnienia do jezior i rzek transfer do oczyszczalni ścieków, odpady: uwolnienia do studni lub składowisk podziemnych, do naziemnych składowisk odpadów transfer odpadów do zakładów recyklingu, energetycznego spalania odpadów itp. 10

Przedstawione w raportach dane będę weryfikowane przez krajowe służby oraz służby Komisji Europejskiej. Stają się istotnym elementem wzajemnej konkurencyjności oraz rozwoju przemysłu. 1.2.1.3. Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie Zanieczyszczeń (Integrated Pollution Prevention and Control IPPC) Celem nowego projektu dyrektywy, zwanej obecnie dyrektywą o emisjach przemysłowych (IED), jest ujednolicenie i konsolidacja obowiązujących przepisów wspólnotowych dotyczących emisji przemysłowych tak, aby usprawnid system zapobiegania i kontroli zanieczyszczeo powodowanych przez działalnośd przemysłową, a w rezultacie zapewnid poprawę stanu środowiska na skutek zmniejszenia emisji przemysłowych. Najwięcej wątpliwości budzi koncepcja Komisji w zakresie pozbawienia elastyczności dyrektywy na szczeblu krajowym, poprzez odejście od dotychczasowego doboru Najlepszych Dostępnych Technik (BAT) z uwzględnieniem specyfiki i warunków lokalnych i wprowadzenie wiążących na poziomie wspólnoty dopuszczalnych poziomów emisji dla wszystkich branż przemysłowych. Co więcej, Komisja planuje zmienid dotychczasowy charakter dokumentów referencyjnych BREF i z wytycznych do określania warunków pozwolenia zintegrowanego stworzyd dokumenty prawnie wiążące. W praktyce mogłoby to oznaczad poważne problemy dla zakładów przemysłowych, które nie zawsze mogą zastosowad opisane w dokumentach referencyjnych techniki BAT lub ich stosowanie nie przyniesie zamierzonych efektów ze względu na specyfikę zakładu. 1.2.1.4. Polityka klimatyczna Inną mocno eksponowaną przez rządy europejskie kwestią jest polityka klimatyczna. Przyjęty został pakiet 3x20, ale dopiero teraz Europa zastanawia się nad tym, jaki to będzie miało koocowy wpływ na konkurencyjnośd gospodarki UE. Co oznacza ograniczenie emisji CO 2 o 20% względem 1990 r.? Według ostatniej definicji tego założenia należy wykonad wykres prognozujący emisję przy normalnie rozwijającym się świecie w 2020 r., następnie pomnożyd przez 0,8 i wówczas wyliczony zostanie poziom 11

emisji, który będzie można uzyskad. Z definicji tej wynika ogromna elastycznośd założeo i różne możliwości interpretacyjne. W zakresie polityki emisji CO 2 wyróżnia się dwa podejścia. Pierwsze to benchmarking, które rekomenduje Polska. Polega to na przyjęciu konkretnego poziomu dopuszczalnej emisji w danym roku. Będą trzy rodzaje przedsiębiorstw: te które będą musiały kupowad uprawnienia do emisji, te które nie będą płacid za emisję oraz te które na uprawnieniach do emisji zarobią. Wizja prezentowana przez zachodnie kraje europejskie, głównie Francję, jest taka, że wszyscy będą musieli kupowad. Ci najlepsi będą kupowad najmniej, Ci średni przeciętnie, najsłabsi najwięcej. Należy mied na uwadze to, że średnia intensywnośd emisji czy zużycia energii na jednostkę wartości zależy od tego, co się produkuje. Dla przemysłu sektora ciężkiego, nawet przy najnowocześniejszych technologiach, współczynnik emisyjności będzie wyższy niż dla sektora, który produkuje np. chemikalia specjalistyczne. Jeśli chodzi o Pakiet 3x20 najbardziej zagrożone są gospodarki oparte na węglu (jak Polska) Tak samo istotne dla przemysłu rafineryjnego jest uwzględnienie surowca- ropy rosyjskiej, która ze względu na większą zawartośd siarki wymaga dodatkowego zużycia energii. 1.2.1.5. Unijna polityka dotycząca odpadów Gospodarka odpadami to kolejne wyzwanie stojące przed przemysłem chemicznym. Komisja Europejska wyznaczyła główne cele w tym zakresie: minimalizacja szkodliwego wpływu odpadów i gospodarki odpadami na środowisko oraz optymalizacja zużycia zasobów naturalnych. Odpowiedzialnośd producenta za produkt, po jego technicznej śmierci stanowi nowy element polityki dotyczącej odpadów. UE walczy ze składowaniem odpadów na rzecz ich spalania w specjalnie przygotowanych do tego spalarniach. Najlepszym rozwiązaniem zagospodarowania odpadów, w dobie wzrastających kosztów zużycia energii, jest ich przekształcenie w energię. 12

1.2.2. REACH Pakiet legislacyjny składający się na REACH zakładający obowiązkową rejestrację substancji chemicznych, ocenę dokumentacji technicznej oraz ocenę substancji, udzielanie zezwoleo na wykorzystywanie substancji do produkcji i obrotu spowoduje istotne przegrupowanie w stosowanych związkach i produktach chemicznych, wymuszając stosowanie zamienników. Przede wszystkim zaś podniesie koszty funkcjonowania przemysłu w Europie pogarszając jego konkurencyjnośd w stosunku do innych regionów świata. 1.2.3. Wpływ kryzysu W roku 2009 gospodarka światowa i unijna znajdowały się w recesji. Zapoczątkowany w USA kryzys finansowy przełożył się na gwałtowny spadek popytu szczególnie w branży motoryzacyjnej oraz w budownictwie. Bardzo duży spadek odnotowano w eksporcie, co szczególnie mocno dotknęło główne kraje UE. Drastyczny spadek popytu w wielu chemikaliochłonnych branżach oraz spadek eksportu spowodował duże trudności w unijnym przemyśle chemicznym. CEFIC Rys.8 Przewidywane wskaźniki wzrostu dla przemysłu chemicznego w UE i USA W 2008 i 2009 roku na skutek kryzysu nastąpiło zmniejszenie produkcji we wszystkich gałęziach sektora chemicznego UE. 13

Rys.9 Wzrost produkcji poszczególnych sektorów przemysłu chemicznego Źródło: CEFIC Średni stopieo wykorzystania instalacji w UE w latach 1985-2008 wynosił 81,8% natomiast w I połowie 2009 oscylował wokół 71%. Ponadto nałożył się na to bardzo zróżnicowany spadek cen surowców i produktów co generalnie zmniejszyło poziom marży. Zmiany wielkości produkcji różnych segmentów produkcji chemicznej w porównaniu styczeo-lipiec 2009 do styczeo-lipiec 2008 wyglądają następująco: petrochemikalia -17,4% polimery -25,4% nieorganiczne bazowe -26,6% farmaceutyki + 4,5% chemikalia specjalistyczne -13,2% chemikalia konsumpcyjne - 7,9% chemikalia ogółem -18,0% sprzedaż branży chemicznej -23,1% eksport -17,1% import -15,8% W II kwartale 2009 r. odnotowano pierwsze symptomy zmiany trendu spadkowego w branży chemicznej. Widad to na przykładzie Niemiec (największego europejskiego producenta chemikaliów), gdzie nastąpił wzrost produkcji w stosunku do I kw. o 2,5% a eksportu o 5,1%. 14

Przy czym łączny spadek produkcji chemicznej w Niemczech wyniósł w I półroczu 2009 r. 15,5%. Eksport chemikaliów spadł o 12% do 62,3 mld, a nadwyżka w handlu zagranicznym chemikaliów spadła do 19,7 mld za I półrocze 2009r. M.in. sektor tworzyw sztucznych kreuje od lat nadwyżkę w bilansie handlowym UE-27, w roku 2008 było to 13,2 mld. Zdaniem VCI ceny chemikaliów osiągnęły już najniższy poziom i będą wzrastad. Ponadto raport VCI stwierdza, że branża chemiczna powoli podnosi się z mijającego załamania się koniunktury. Wg CEFIC dno kryzysu w chemii było w grudniu 2008 r.. Największy kwartalny spadek produkcji wystąpił w I kw. 2009 r. w stosunku do I kw. 2008 r., bo 21,7%, w kolejnym już o 15,7%. Podstawą nowego trendu jest stabilizacja całej produkcji przemysłowej jak również puste magazyny. Sytuacja jest zróżnicowana w zależności od segmentu produkcji chemicznej. Stopniowy rozwój wykazują segmenty: organiczny, polimery, chemikalia małotonażowe oraz specjalistyczne. Trudniejsza sytuacja jest w obszarze masowych produktów nieorganicznych, środków higieny. Jednakże pomimo ożywienia sytuacja nadal jest trudna, gdyż poziom produkcji jest niezadowalający i do kooca 2012 r. nie należy wg CEFIC oczekiwad osiągnięcia szczytowego poziomu produkcji chemicznej sprzed kryzysu czyli ze stycznia 2008. Ewentualny wzrost zatrudnienia nastąpi dopiero w 2010r. Ponadto nadal są problemy z kredytowaniem, co ogranicza tempo rozwoju branży chemicznej. Pomimo znacznego, wynoszącego 11, 4% spadku produkcji chemicznej UE w 2009 roku, w 2010 roku wg CEFIC spodziewany jest 5% wzrost produkcji chemicznej UE w stosunku do 2009 roku. 15

Rys.10 Wskaźniki wzrostu przemysłu chemicznego UE Źródło: CEFIC 30000 25000 20000 15000 12771,1 14582,1 17561,1 20833,2 23447,6 24453,9 10000 5000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Rys.11 Wartość produkcji chemicznej w Polsce razem z przemysłem farmaceutycznym (mln. EURO), Źródło: GUS 16

mydła i detergenty 1; 1% farby,lakiery,itp. 4; 4% 1; 1% 3; 3% 7; 7% pestycydy i inne produkty agrochemiczne guma syntetyczna 22; 21% tworzywa sztuczne 15; 15% 6; 6% 1; 1% nawozy i zwiazki azotu inne organiczne inne nieorganiczne 17; 16% 25; 24% 1; 1% barwniki i pigmenty gazy przemysłowe włókna syntetyczne inne produkty chemiczne Rys.12 Struktura produkcji chemicznej w Polsce w 2008 r. Rys.12 Struktura produkcji chemicznej w Polsce w 2008 r. Źródło: GUS Chemikalia bazowe stanowią 63% polskiej produkcji chemicznej (wyłączając farmaceutyki) i 49,6% polskiej produkcji chemicznej (z uwzględnieniem farmaceutyków). 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008-6,9-6,7-7,2-7,3-7,8-8,5-9,3 Rys. 13 Rys.13 Bilans handlu chemikaliami w Polsce w mld EUR Źródło: Eurostat 17

2500 2355,9 2000 2166 1500 1417,9 1324,8 1176,5 1157,3 1000 832,9 500 576,3 482 481,7 0 Rys.14 Konsumpcja chemikaliów w EUR per capita w wybranych krajach UE Źródło: PIPC, CEFIC GDP per capita [EUR] >20 000 15 000 D E Highly processed polymers: LCP, PES, PEK, PEEK 10 000 C Construction polymers: PA, POM, PC PUR, ABS 5 000 1 000 A B Ammonia, fertilizers, inorganic chemicals Basic chemicals C 2, C 3, aromatic comp. PE, PP, PVC Source: PIPC 100 300 300 600 800 2 000 2 000 6 000 Unit price per ton [EUR] Rys.15 Ścieżka rozwoju przemysłu chemicznego Źródło: PIPC 18

1.3. Przemysł nieorganiczny. Przemysł nieorganiczny obejmuje tlenki metali i czyste pierwiastki oraz produkty chemiczne: kwasy, sole i zasady, w których nie występuje wiązanie typu węgiel węgiel, a także nawozy fosforowe (prognoza odnośnie nawozów fosforowych w części o nawozach). Przemysł nieorganiczny znalazł się wśród tych sektorów europejskiego przemysłu chemicznego, które najdotkliwiej odczuły skutki światowego kryzysu. Spadek zapotrzebowania ze strony odbiorców chemikaliów nieorganicznych wymusił znaczną redukcję produkcji, a w niektórych przypadkach nawet zamknięcia instalacji. W 2009 roku podstawowe chemikalia nieorganiczne odnotowały spadek produkcji o 18.7% w stosunku rocznym. Rozwój sektora nieorganicznego jest silnie skorelowany z kondycją jego odbiorców. 5,0 0,0 0,3 2,4-0,3 2,5 2,0 1,3 3,1 1,6 0,0 1,3-5,0-4,6-3,8-6,1-10,0-15,0-20,0-18,7 Rys.16 Wskaźniki wzrostu produkcji podstawowych chemikaliów nieorganicznych w UE źródło: CEFIC 19

1.3.1. Siarka Według szacunków International Fertilizer Industry Association (IFA) w latach 2008 2013 światowa produkcja siarki będzie rosła średniorocznie o 6,6% osiągając 63,7 mln ton S w 2013 roku. Światowe zapotrzebowanie na pierwiastek w tym samym okresie zwiększad się będzie o 6,7% rocznie do 60,7 mln ton S w 2013 roku. Rozwój rynku związany jest z ożywieniem produkcji kwasu siarkowego wykorzystywanego do wytwarzania nawozów fosforowych oraz rosnącego zużycia kwasu siarkowego do ługowania rud. Tab.1 Światowy bilans siarki Zapotrzebowanie na siarkę 2009 2010 2011 2012 2013 Siarka lub kwas siarkowy 40,8 44,3 47,2 50,6 53,7 Inne zastosowania 6,3 6,5 6,6 6,8 6,9 Całkowite zapotrzebowanie 47,1 50,8 53,8 57,3 60,7 Zasoby siarki Odzysk z ropy naftowej 22,6 24 25,1 26,8 28,1 Odzysk z gazu 24,4 27 27,9 29 30,7 Inne źródła z ekstrakcji złóż podziemnych 3,4 4,2 4,6 4,8 4,9 Całkowite zasoby 50,4 55,1 57,5 60,6 63,7 Potencjalna nadwyżka 3,3 4,3 3,7 3,3 3,1 % nadwyżki podaży nad popytem 6,50% 7,80% 6,40% 5,40% 4,80% Źródło: M. Prud homme, IFA, June 2009 1.3.2. Soda kalcynowana Konsumpcja sody kalcynowanej w Europie szacowana jest na 12 mln ton. Głównym odbiorcą sody kalcynowanej (65% produkcji) jest przemysł szklarski. Adresatem wytwarzanego przez niego szkła płaskiego oraz opakowao i włókien szklanych jest sektor budowlany i samochodowy. 20

Inne szkło 10% Pozostałe 11% Detergenty 6% Szkło opakowanio we 30% Szkło płaskie 21% Chemikalia 22% Rys.17 Zużycie sody kalcynowanej w Europie w 2008 r. Źródło: Analizy rynkowe i szacunki CIECH Wzrost popytu na szkło płaskie szacowany jest na 2-3% rocznie w perspektywie długoterminowej, a na szkło opakowaniowe na poziomie 1-2% poniżej PKB. Zapotrzebowanie na sodę kalcynowaną jest skorelowane z kondycją budownictwa i przemysłu samochodowego. Tab.2 Prognozowane średnioroczne tempo wzrostu popytu na sodę kalcynowaną w latach 2007-2012 Świat Afryka, Europa Europa Ameryka Ameryka Bliski Zach. Wsch. Pn. Pd. Wschód Chiny Azja Średnioroczne tempo wzrostu 3%-4% 0%-1% 2%-3% 0%-1% 5%-6% 3% 6%-7% 3%-4% Szacowana wielkość rynku 49 6,5 5,5 7,5 2,0 3,5 17 7 mln t w 2008 Źródło: Analizy rynkowe i szacunki CIECH 1.4. Przemysł nawozowy nawozy azotowe i fosforowe. W sezonie 2008-2009 w krajach UE27 konsumpcja nawozów wyniosła odpowiednio: 10,5 mln ton N, 2,7 mln ton P 2 O 5 i 3,1 mln ton K 2 O. Wg przewidywao European Fertilizers (EFMA) w perspektywie 10 lat wielkości te wyniosą 11 mln ton w przypadku nawozów azotowych, - 2,8 mln ton dla nawozów fosforowych oraz 3,4 mln ton dla nawozów potasowych. 21

Mniejszego zużycia nawozów azotowych można spodziewad się w Wielkiej Brytanii, Portugalii i na Litwie. Znaczny wzrost konsumpcji przewidywany jest w Rumunii W ubiegłym roku, po raz pierwszy od dłuższego czasu przyjęto prognozę wzrostu zużycia nawozów fosforowych o 3,9%, oraz nawozów potasowych o 7,7% w perspektywie 10 lat.. Wg szacunków EFMA w perspektywie dekady największego wzrostu zużycia nawozów fosforowych należy spodziewad się w Szwecji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Zmiana trendu w przewidywaniach EFMA była wynikiem analizy wpływu światowego kryzysu na sytuację rynku nawozów spadku cen zarówno żywności jak i nawozów. Rys.18 Konsumpcja nawozów w UE27 6 Jak szacuje EFMA umacniające się ceny nawozów azotowych nie powinny negatywnie wpłynąd na zużycie nawozów azotowych ze względu na brak zamienników, a zmiany cen skorelowane będą ze zmianami cen surowców i energii. Ceny nawozów fosforowych, jak i potasowych po ostatnich spadkach powinny się stabilizowad zarówno w perspektywie krótko jak i średnio terminowej. Ogromnym zagrożeniem, szczególnie dla polskiego przemysłu nawozowego, są wysokie ceny gazu. 6 EFMA, Forecast of food, farming and fertilizer use In the European Union 2009-2019 22

Znaczący wpływ na dalszy rozwój sektora nawozowego UE będzie miała implementacja rewizji Wspólnej Polityki Rolnej w ramach Health Check oraz potrzeby przemysłu bioenergetycznego. $/MMBtu 14,00 12,00 Russian gas at Waidhaus Zeebrugge Hub Month+1 Herren Index NBP (UK) Russian domestic gas Gas price for Polish industry (tariff PGNiG) 10,00 8,00 6,00 4,00 Żródło: EFMA 2,00 0,00 Aug- 08 Sep- 08 Oct- 08 Nov- 08 Dec- 08 Jan- 09 Feb- 09 Mar- 09 Apr- 09 May- 09 Jun- 09 Jul-09 Aug- 09 Sep- 09 Oct- 09 Nov- 09 Dec- 09 Rys.19 Ceny gazu (dane: EFMA) Tab.3 Prognoza konsumpcji nawozów w EU27 (w tys. ton) N P 2 O 5 K 2 O 2009/10 2013/14 2018/19 2009/10 2013/14 2018/19 2009/10 2013/14 2018/19 10414 10935 10970 2419 2813 2807 2494 3329 3362 Źródło: EFMA, Forecast of food, farming and fertilizer use In the European Union 2009-2019 Tab.4 Prognoza konsumpcji nawozów w Polsce (w tys. ton) N P 2 O 5 K 2 O 2009/10 2013/14 2018/19 2009/10 2013/14 2018/19 2009/10 2013/14 2018/19 1091 1223 1234 415 505 511 453 573 617 Źródło: PIPC 23

Rozdział 2 Stan aktualny gospodarki odpadami nieorganicznymi w polskim przemyśle chemicznym; inwentaryzacja odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego dr inż. Andrzej Paszek, mgr inż. Ewa Kużdżał 2.1. Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego stan aktualny W niniejszym rozdziale przedstawiono analizę ilościową odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego w Polsce wytworzonych w latach 2004-2008. Podstawą analizy są następujące założenia: Jako odpady nieorganiczne przyjęto odpady posiadające kody odpadu z grupy 06 według Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów 7, Jako przemysł chemiczny przyjęto podmioty gospodarcze posiadające kody Polskiej Klasyfikacji Działalności PKD z zakresu działów od 19 do 22. Dla analizowanego podmiotu uwzględniano podstawowy kod PKD. Źródłami danych o ilościach odpadów wytwarzanych, poddanych procesom odzysku i unieszkodliwiania w latach 2002-2008 były informacje uzyskane z poszczególnych Urzędów Marszałkowskich (dla województwa świętokrzyskiego dane uzyskano z WIOŚ w Kielcach). Dane o ilości wytworzonych odpadów uzyskano na podstawie Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeostwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko *DU 2008 199 1227+. Źródłami podstawowymi dla uzyskanych danych były wojewódzkie bazy danych o odpadach prowadzone obecnie w Urzędach Marszałkowskich na podstawie 7 Rozporządzenie MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów DU112, poz 1206] 24

corocznych raportów składanych przez firmy wytwarzające, odzyskujące i unieszkodliwiające odpady - tzw. raporty wojewódzkie 8. Podstawowym aktem prawnym z zakresu gospodarki odpadami jest Ustawa o Odpadach z dn. 27.04.2001 *Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 628+. Ustawa w pierwszej kolejności nakazuje odzyskiwanie składników odpadu, a gdy jest to niemożliwe odpad należy unieszkodliwid tak, aby jego oddziaływanie na środowisko było jak najmniejsze. Przy wyborze metody odzysku lub unieszkodliwienia należy brad pod uwagę wskazania techniczne opisane w najlepszych dostępnych technikach BAT. Dla określonych grup odpadów ustawa wskazuje właściwą metodę prowadzenia dalszej obróbki. Składowiska i instalacje do obróbki odpadów należą do grupy obiektów, dla których wymaga się sporządzenia raportu oddziaływania na środowisko 9. Rodzaje występujących odpadów wymieniono w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów 10. Dokonano tam podziału odpadów na grupy, podgrupy i rodzaje; każdemu z nich przypisano specyficzny kod - odpady niebezpieczne dodatkowo oznakowano w indeksie górnym gwiazdką. Dla głównych obszarów działalności branż chemicznych wydzielono grupy: 05 Odpady z przeróbki ropy naftowej 06 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii nieorganicznej, w tym w szczególności: 06 01 06 02 06 03 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania kwasów nieorganicznych Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania wodorotlenków Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania soli i ich roztworów oraz tlenków metali 8 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 maja 2007 r. w sprawie zasad sporządzania raportu wojewódzkiego, Dz.U. 2007 nr 101 poz. 688 9 Ustawa o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2010 Nr 28 poz. 145+ 10 Rozporządzenie MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów DU112, poz 1206 25

06 04 Odpady zawierające metale inne niż wymienione w 06 03 06 05 Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków 06 06 06 07 06 08 06 09 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania związków siarki oraz z chemicznych procesów przetwórstwa siarki i odsiarczania Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania chlorowców oraz z chemicznych procesów przetwórstwa chloru Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania krzemu oraz pochodnych krzemu Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania chemikaliów fosforowych oraz z chemicznych procesów przetwórstwa fosforu 06 11 Odpady z produkcji pigmentów oraz zmętniaczy nieorganicznych 06 13 Odpady z innych nieorganicznych procesów chemicznych 07 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii organicznej. Odpady chemiczne z obszarów działalności branż chemicznych są również ujęte w innych grupach odpadów np.: Grupa 16 Odpady nieujęte w innych grupach: 1603 partie produktów nieodpowiadające wymaganiom oraz produkty przeterminowane lub nieprzydatne do użytku 1608 zużyte katalizatory. Odpady grupy 16 nie są ujęte w niniejszym raporcie. Informacje o zużytych katalizatorach z przemysłu chemicznego są trudne do wydzielenia od informacji o pozostałych odpadach grupy 16, a odpady te, chociaż specyficzne, nie stanowią dużego problemu ilościowego. 26

Informacje o tym rodzaju odpadu zostaną pozyskane bezpośrednio od producentów w toku ankietowania. 2.2. Inwentaryzacja odpadów wytworzonych Na podstawie danych uzyskanych z Urzędów Marszałkowskich o ilościach odpadów grupy 06 raportowanych corocznie przez zakłady w latach od 2004 do 2008 sporządzono poniżej zamieszczone tabele. Pokazano wybiórczo lata: 2004,2006 i 2008 oraz średnią roczną w latach ilośd odpadów wytworzonych na podstawie corocznych raportów przedsiębiorstw składanych w latach 2004-2008. Tabela 1. Wykaz wszystkich odpadów grupy 06 wytworzonych w wybranych latach oraz średnia roczna odpadów wytworzonych w latach 2004-2008, uporządkowany malejąco Kod odpadu Opis odpadu Ilość (Mg) wytworzona w roku: 2004 2006 2008 Średnio w latach 2004-2008 Razem Suma odpadów grupy 06 3 286 836,776 3 569 061,192 2 908 522,331 3351743,44 06 09 81 Fosfogipsy wymieszane z 2 274 585,400 2 612 734,800 2 036 977,400 2386765,78 żużlami, popiołami paleniskowymi, i pyłami z kotłów (z wyłączeniem pyłów z kotłów wymienionych w 10 01 04) 06 09 80 Fosfogipsy 322 061,700 222 937,000 106 072,400 226950,06 Pozostałe 06 Nie zdefiniowane z grupy 06 11 0,000 8,900 22,700 472015,20 06 05 03 Osady z zakładowych 305 425,500 383 160,682 336 231,215 361033,60 oczyszczalni ścieków inne niż wymienione w 06 05 02 06 11 83 Odpadowy siarczan żelazowy 134 667,900 118 016,900 145 788,500 126381,90 06 01 01* Kwas siarkowy i siarkawy 120 989,814 117 598,221 110 346,314 110584,00 06 03 99 Inne nie wymienione odpady 35 405,900 40 061,000 42 840,375 39817,84 06 09 04 Poreakcyjne odpady związków 0,000 0,000 69 652,100 28497,58 11 Dla województwa zachodniopomorskiego brak szczegółowych danych 27

wapnia inne niż wymienione w 06 09 03 i 06 09 80 06 11 99 Inne nie wymienione odpady 14 693,600 19 859,200 20 444,940 17992,47 06 09 99 Inne nie wymienione odpady 19 982,200 14 271,400 1 153,800 12746,36 06 03 14 Sole i roztwory inne niż 7 354,700 10 117,300 3 315,976 6605,85 wymienione w 06 03 11 i 06 03 13 06 02 01* Wodorotlenek wapniowy 5 886,164 6 276,339 7 679,183 5343,49 06 01 99 Inne nie wymienione odpady 6 234,200 4 858,900 3 731,088 4663,63 06 02 04* Wodorotlenek sodowy i 20 404,928 800,617 734,430 4605,79 potasowy 06 01 06* Inne kwasy 4 146,381 3 735,922 5 903,352 4268,99 06 07 99 Inne nie wymienione odpady 2 349,400 3 789,900 4 076,400 3620,88 06 02 99 Inne nie wymienione odpady 4 048,500 1 990,100 4 932,527 3380,19 06 13 99 Inne nie wymienione odpady 3 213,600 2 076,000 2 310,195 2383,94 06 03 16 Tlenki metali inne niż 2 395,800 2 036,800 897,301 1729,07 wymienione w 06 03 15 06 03 11* Sole i roztwory zawierające 1 288,174 1 546,424 0,622 1064,91 cyjanki 06 04 05* Odpady zawierające inne 94,169 1 101,077 490,379 625,03 metale ciężkie 06 08 99 Inne nie wymienione odpady 602,000 253,900 1 199,060 602,56 060499 Inne nie wymienione odpady 497,400 680,300 630,651 588,34 06 10 99 Inne nie wymienione odpady 25,100 12,300 990,144 285,87 06 01 02* Kwas chlorowodorowy 617,217 54,387 32,342 264,70 06 13 02* Zużyty węgiel aktywny 78,986 172,518 316,652 173,20 (z wyłączeniem 06 07 02) 06 13 03 Czysta sadza 88,900 262,200 378,730 164,72 06 06 99 Inne nie wymienione odpady 92,100 147,500 271,468 125,69 06 06 02* Odpady zawierające 13,500 0,575 510,920 106,19 niebezpieczne siarczki 06 05 02* Osady z zakładowych 24,226 25,063 216,302 74,32 oczyszczalni ścieków zawierające substancje niebezpieczne 06 01 05* Kwas azotowy i azotawy 58,237 65,513 94,385 70,68 06 03 13* Sole i roztwory zawierające 46,963 58,700 77,024 62,72 metale ciężkie 06 04 03* Odpady zawierające arsen 56,342 46,948 40,052 53,89 06 03 15* Tlenki metali zawierające 44,831 37,868 42,654 49,04 metale ciężkie 06 04 04* Odpady zawierające rtęd 23,618 63,023 5,230 47,28 06 02 05* Inne wodorotlenki 38,235 64,270 23,926 46,92 06 06 03 Odpady zawierające siarczki 46,100 57,200 4,550 35,21 28

inne niż wymienione w 06 06 02 06 07 01* Odpady azbestowe z elektrolizy 42,326 29,160 28,729 30,29 06 07 04* Roztwory i kwasy (np. kwas 0,000 28,189 10,375 14,39 siarkowy) 06 02 03* Wodorotlenek amonowy 2,421 8,500 14,275 9,86 06 01 04* Kwas fosforowy i fosforawy 0,435 11,619 0,911 7,58 06 13 05* Sadza zawierająca lub 0,000 0,000 20,000 4,28 zanieczyszczona substancjami niebezpiecznymi 06 10 02* Odpady zawierające substancje 11,015 0,426 4,755 3,94 niebezpieczne 06 01 03* Kwas fluorowodorowy 0,454 0,161 1,928 3,21 06 07 02* Węgiel aktywny z produkcji 0,000 2,400 0,000 0,84 chloru 06 09 02 Żużel fosforowy 0,000 0,000 3,600 0,72 06 13 01* Nieorganiczne środki ochrony 0,000 0,990 2,470 0,69 roślin (np. pestycydy), środki do konserwacji drewna oraz inne biocydy 06 08 02* Odpady zawierające 1,085 0,000 0,000 0,29 niebezpieczne silikony 06 13 04* Odpady z przetwarzania azbestu 0,055 0,000 0,000 0,01 Uwaga: Nazwy odpadów zamieszczone w tabelach i zestawieniach odpowiadają nazwom z Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów. W przypadku odpadu o kodzie 06 11 83 chodzi prawdopodobnie o siarczan żelazawy, a nie żelazowy. Ta sama uwaga dotyczy wszystkich tabel i zestawieo. Z powyższych danych wyodrębniono odpady wytworzone przez przemysł chemiczny na podstawie PKD działalności podstawowej firm raportujących. Wyniki zamieszczono tabeli 2. 29

Tablica 2. Ilości odpadów o kodach 06 wytworzonych przez przemysł chemiczny w latach: 2004, 2006, 2008 i średnia roczna 2004-2008 (uporządkowane malejąco ) Kod odpadu Opis odpadu 2004 [Mg] 2006 [Mg] 2008 [Mg] Średnia roczna [Mg] Razem 3 227 723,42 3 515 867,31 2 868 186,33 3 305 927,52 06 09 81 Fosfogipsy wymieszane z żużlami, popiołami paleniskowymi, i pyłami z kotłów (z wyłączeniem pyłów z kotłów wymienionych w 10 01 04) 2 274 585,40 2 612 734,80 2 036 977,40 2 386 765,78 06 05 03 Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków inne niż wymienione w 06 05 02 304 392,50 380 667,10 335 649,45 359 468,52 06 09 80 Fosfogipsy 322 061,70 222 937,00 106 072,40 226 950,06 06 11 83 Odpadowy siarczan żelazowy 134 667,90 118 016,90 145 788,50 126 381,90 06 01 01* Kwas siarkowy i siarkawy 69 791,76 74 653,33 80 196,67 74 146,68 06 03 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 03 06 09 04 Poreakcyjne odpady związków wapnia inne niż wymienione w 06 09 03 i 06 09 80 06 11 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 11 06 09 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 09 06 03 14 Sole i roztwory inne niż wymienione w 06 03 11 i 06 03 13 35 399,80 37 417,60 39 502,44 38 019,62 0 0 69 652,10 28 497,58 14 693,60 19 859,20 20 444,94 17 992,46 19 980,20 14 271,40 1 153,80 12 745,12 6 223,50 9 122,00 3 008,19 5 841,88 06 02 01* Wodorotlenek wapniowy 5 728,11 6 063,84 7 509,35 5 151,98 06 02 04* Wodorotlenek sodowy i potasowy 20 283,83 734,235 644,67 4 490,72 06 01 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 01 06 07 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 07 06 02 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 02 4 336,10 4 531,30 3 720,33 3 985,60 2 349,40 3 789,90 4 076,40 3 477,62 4 035,20 1 982,40 3 429,42 3 065,14 06 01 06* Inne kwasy 2 909,53 2 762,06 4 069,25 2 919,64 06 13 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 2 328,20 2 008,10 2 231,39 2 088,54 06 13 06 03 11* Sole i roztwory zawierające cyjanki 1 279,17 1 546,00 0,009 1 062,58 06 03 16 Tlenki metali inne niż wymienione w 06 03 15 616,6 1 047,60 760,4 843,80 06 04 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 04 06 08 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 08 06 10 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 10 30 495,8 664,4 620,747 581,16 494,7 234,1 658,9 405,32 0 10,7 978,89 278,28 06 01 02* Kwas chlorowodorowy 615,09 2,43 20,26 242,06 06 13 03 Czysta sadza 88,4 235,8 373,5 154,6

06 06 99 Inne nie wymienione odpady z grupy 06 06 06 13 02* Zużyty węgiel aktywny (z wyłączeniem 06 07 02) 91 138 254,746 116,2 74,61 166,665 45,694 101,5 06 04 03* Odpady zawierające arsen 56,34 46,946 40,03 54,48 06 01 05* Kwas azotowy i azotawy 38,52 47,227 51,404 48,74 06 05 02* Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków zawierające substancje niebezpieczne 10,123 8,78 157,759 41,64 06 04 04* Odpady zawierające rtęć 20,016 54,237 0,056 41,08 06 02 05* Inne wodorotlenki 24,866 59,276 19,28 39,04 06 04 05* Odpady zawierające inne metale ciężkie 25,12 38,162 35,865 36,82 06 07 01* Odpady azbestowe z elektrolizy 24,236 7,3 0 10,42 06 06 03 Odpady zawierające siarczki inne niż wymienione w 06 06 02 06 03 15* Tlenki metali zawierające metale ciężkie 06 13 05* Sadza zawierająca lub zanieczyszczona substancjami niebezpiecznymi 06 10 02* Odpady zawierające substancje niebezpieczne 0,6 4,6 0 6,96 1,15 0 16,999 5,54 0 0 20 4,28 0,33 0,421 4,403 1,72 06 07 02* Węgiel aktywny z produkcji chloru 0 2,4 0 0,84 06 13 01* Nieorganiczne środki ochrony roślin (np. pestycydy), środki do konserwacji drewna oraz inne biocydy 06 06 02* Odpady zawierające niebezpieczne siarczki 0 0,99 0,67 0,34 0 0 0 0,06 06 03 13* Sole i roztwory zawierające metale ciężkie 0,02 0,05 0,022 0,04 06 02 03* Wodorotlenek amonowy 0 0,055 0 0,02 W tablicy 3 wymieniono wytwórców z przemysłu chemicznego, którzy w latach 2004-008 wytworzyli ponad 1000 Mg odpadów o kodach 06. Firmy zostały zakwalifikowane do grupy producentów chemicznych na podstawie ich głównego kodu Polskiej Klasyfikacji Działalności PKD i listy wytwarzanych odpadów. 31

Tablica 3. Wytwórcy z przemysłu chemicznego, którzy w latach 2004-2008 wytworzyli łącznie ponad 1000 Mg odpadów o kodach 06 Lp. Nazwa firmy Wytworzone odpady z grupy 06 1 Zakłady Chemiczne "POLICE" S.A., UL. KUŹNICKA 1, 72-010 POLICE 060101* 060201* 060314 060316 060503 060699 060980 06081 061183 06119 060503 2 GDAOSKIE ZAKŁADY NAWOZÓW FOSFOROWYCH SP. Z O.O. "FOSFORY", ul. Kujawska 2, 80-060699 060980 550 Gdaosk 3 ZAKŁADY CHEMICZNE "WIZÓW" S.A., Łąka 2, 59-700 Bolesławiec 060980 060999 4 JANIKOWSKIE ZAKŁADY SODOWE JANIKOSODA S.A. (1-0002), ul. PRZEMYSŁOWA 30, 88-160 JANIKOWO, INOWROCŁAWSKIE ZAKŁADY CHEMICZNE SODA MĄTWY S.A. (1-0706), ul. 060399 060503 060899 061399 060405* FABRYCZNA 4, 88-100 INOWROCŁAW, SODA POLSKA CIECH SP. Z O.O. (4-0221), ul. Fabryczna 4, 88-100 Inowrocław. 5 ROLAND INVESTMENTS SP. Z O.O., ul. Puszkarska 9, 30-644 Kraków 12 060904 6 ANWIL S.A. (3-4133), ul. TORUOSKA 222, 87-805 WŁOCŁAWEK 060101* 060204* 060314 060701* 060799 061302* 060702* 7 PCC ROKITA S.A., ul. Sienkiewicza 4, 56-120 Brzeg Dolny 060201* 060314 060404* 060799 8 ZAKŁADY CHEMICZNE "ALWERNIA" S.A., ul. Olszewskiego 25, 32-566 Alwernia 060199 060403* 060405* 060999 061099 9 ZAKŁADY CHEMICZNE "ORGANIKA - SARZYNA" S. A., ul. Chemików 1, 37-310 Nowa Sarzyna 060314 060405* 060699 060602* 10 KEMIRA CELL SP. Z O.O., ul. I Armii Wojska Polskiego 21, 07-401 Ostrołęka 060199 061399 11 ZAKŁADY CHEMICZNE "ZŁOTNIKI" S.A., ul. Żwirowa 73, 54-029 Wrocław 060205* 060399 12 SMI POLAND SP. Z O.O., ul. Al. Jerozolimskie 65/79, 00-691 Warszawa 060299 13 ZAKŁADY CHEMICZNE ZACHEM S.A. W BYDGOSZCZY (1-0001), ul. WOJSKA POLSKIEGO 25, 85-825 BYDGOSZCZ 060299 060404* 061302* 061399 061199 14 ZAKŁADY AZOTOWE W TARNOWIE-MOŚCICACH S.A., ul. Kwiatkowskiego 8, 33-101 Tarnów 060314 060699 061399 060404* 060799 15 BOZZETTO POLSKA SP. Z O.O., ul. Pawliczka 1, 41-800 Zabrze 060314 16 PRZEDSIĘBIORSTWO "ARKOP" SP. Z O.O., ul. Kolejowa 34A, 32-332 Bukowno 061399 17 POLSKI KONCERN NAFTOWY ORLEN S.A., ul. CHEMIKÓW 7, 09-411 PŁOCK 061302* 060405* 18 FERROXCUBE POLSKA SP. Z O.O., ul. Zwierzyniecka 2, 96-100 Skierniewice 060316 060404* 060315* 19 KOKSOWNIA PRZYJAŹO SP. Z O.O., ul. Koksownicza 1, 42-523 Dąbrowa Górnicza 060311* 20 ZAKŁADY KOKSOWNICZE "WAŁBRZYCH" S.A., ul. Beethowena 14, 58-300 Wałbrzych 060311* 21 ZAKŁADY CHEMICZNE "PERMEDIA" S.A., ul. Grenadierów 9, 20-331 Lublin 060499 061199 060502* 22 KEMIPOL Sp. z o.o., UL. KUŹNICKA 6, 72-010 POLICE 060314 060399 12 Odpady przejęte po ZCH Bonarka w Krakowie 32

23 JEDNOSTKA RATOWNICTWA CHEMICZNEGO SP. Z O.O., ul. Kwiatkowskiego 8, 33-101 Tarnów 060503 060101* 060102* 060404* 24 ILPEA SP. Z O.O., ul. Wiosenna 14/2, 53-017 Wrocław 060204* 25 FIRMA CHEMICZNA DWORY S.A., ul. Chemików 1, 32-600 Oświęcim, SYNTHOS DWORY SP. ZO.O., ul. Chemików/1, 32-600 Oświęcim 060201* 060204* 060404* 060799 060314 060204* 060502* 060799 060904 060314 26 ZAKŁADY CHEMICZNE "RUDNIKI" S.A., ul. Fabryczna 1, 42-240 Rudniki 060503 060899 27 BRIDGESTONE POLAND SP.ZO.O., ul. BAŁTYCKA 65, 61-619 POZNAO 060399 060899 061303 28 ZAKŁAD CHEMICZNY "SILIKONY POLSKIE" SP. Z O.O, ul. Chemików 1, 37-310 Nowa Sarzyna 060102* W kolejnej zamieszczonej Tabeli 4 podano informacje o ilości zakładów wytwarzających odpady z grupy 06 w poszczególnych regionach Polski, w tym o ilości zakładów chemicznych, oraz ilości wytworzonych odpadów z grupy 06 w tych regionach w latach: 2004,2006 i 2008. Natomiast na Rysunku 1 pogrupowano regiony według ilości wytwarzanych odpadów z grupy 06 oraz podano udział odpadów grupy 06 wytworzonych przez przemysł chemiczny. Z kolei Rys. 2 porównuje ilościowy udział regionów w wytwarzaniu odpadów z przemysłu chemicznego na podstawie łącznej ilości odpadów wytworzonych przez przedsiębiorstwa chemiczne w latach 2004-2008. 33

0 1 000 [Mg] 1 000 5 000 [Mg] 5 000 10 000 [Mg] 10 000 100 000 [Mg] > 100 000 [Mg] % udziały odpadów o kodach 06 wytworzonych przez przemysł chemiczny w całkowitej ilości wytworzonych odpadów o kodach 06 w latach 2004-2008 Rysunek 1. Całkowite ilości odpadów o kodach 06 wytworzonych w latach 2004-2008 z podziałem na województwa 0,3% 1,8% 1,6% 1,2% 5,6% 89,5% dolnośląskie małopolskie zachodnio-pomorskie kujawsko pomorskie pomorskie pozostałe Rys. 2. Porównanie ilości odpadów grupy 06 pochodzących z przemysłu chemicznego według województw. 34

Tabela 4. Ilości odpadów (Mg) o kodach 06 wytworzonych ogółem przez wszystkich wytwórców oraz w tym przez wytwórców z przemysłu chemicznego w latach 2004, 2006 i 2008 z podziałem na województwa Ilość zakładów Województwo Ilość zakładów Suma odpadów o kodach 06 wytwarzanych przez przemysłu Suma odpadów o kodach 06 wytwarzanych przez wytwarzających wszystkich wytwórców chemicznego przemysł chemiczny odpady o wytwarzających kodach 06 2004 2006 2008 odpady o 2004 2006 2008 kodach 06 Razem 1085 3 286 836,681 3 569 061,996 2 908 521,628 130 3 227 723,422 3 515 867,307 2 868 186,330 Dolnośląskie 85 178 220,535 101 029,007 41 744,695 15 126 691,807 11 448,905 Kujawsko pomorskie 75 67 681,615 48 128,848 51 151,921 12 67 500,112 47 147,160 50 950,417 Lubelskie 32 556,021 686,465 793,448 3 496,300 660,600 782,050 Lubuskie 24 160,176 1 726,645 1,533 4 0,100 0,810 1,252 Łódzkie 76 1 950,564 2 265,264 846,032 11 624,938 1 140,030 786,579 Małopolskie 113 8 845,979 13 027,875 76 242,937 12 8 730,258 12 982,863 75 644,578 Mazowieckie 170 5 972,775 5 932,279 3 345,209 18 2 832,408 3 464,283 1 912,505 Opolskie 40 57,175 51,368 51,847 7 34,370 34,056 8,176 Podkarpackie 62 5 316,855 6 432,566 259,754 9 5 004,601 6 065,711 138,693 Podlaskie 27 4,623 35,766 14,002 0 0,000 0,000 0,000 Pomorskie 53 222 015,395 182 267,018 110 480,905 5 221 856,560 182 137,443 108 584,421 Śląskie 166 3 045,548 4 861,218 4 131,855 16 1 394,303 3 377,994 2 216,249 Świętokrzyskie bd 300,224 220,057 328,398 bd bd bd bd Warmińsko-mazurskie 40 0,559 34,395 63,916 2 0,165 0,000 20,039 Wielkopolskie 105 304,345 2 644,668 4 263,557 12 176,704 625,165 914,661 Zachodnio-pomorskie bd 2 792 404,292 3 199 718,557 2 614 801,622 4 2 792 380,796 3 199 697,668 2 614 777,805 35

Szczególną uwagę należy zwrócid na te odpady z grupy 06, które należą do odpadów niebezpiecznych zgodnie z definicją ustawy. Tabele 5 i 6 omawiają ten problem dla wszystkich wytwórców odpadów grupy 06 (Tabela 5) i dla wytwórców z grupy przedsiębiorstw chemicznych (Tabela 6). Tabela 5. Ilośd (Mg) niebezpiecznych odpadów grupy 06 wytworzona przez wszystkich przetwórców w kraju uporządkowano malejąco Kod odpadu Opis odpadu 2004 [Mg] 2006 [Mg] 2008 [Mg] Średnia roczna z lat 2004-2008 [Mg] Razem 153 869,58 131 728,91 126 597,21 127 516,54 06 01 01* Kwas siarkowy i siarkawy 120 989,81 117 598,22 110 346,31 110 584,00 06 02 01* Wodorotlenek wapniowy 5 886,16 6 276,34 7 679,18 5 343,49 06 02 04* Wodorotlenek sodowy i potasowy 20 404,93 800,617 734,43 4 605,79 06 01 06* Inne kwasy 4 146,38 3 735,92 5 903,35 4 268,99 06 03 11* Sole i roztwory zawierające cyjanki 1 288,17 1 546,42 0,622 1 064,91 06 04 05* Odpady zawierające inne metale ciężkie 94,169 1 101,08 490,379 625,03 06 01 02* Kwas chlorowodorowy 617,217 54,387 32,342 264,70 06 13 02* Zużyty węgiel aktywny 78,986 172,518 316,652 173,20 (z wyłączeniem 06 07 02) 06 06 02* Odpady zawierające niebezpieczne siarczki 13,5 0,575 510,92 106,19 06 05 02* Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków 24,226 25,063 216,302 74,32 zawierające substancje niebezpieczne 06 01 05* Kwas azotowy i azotawy 58,237 65,513 94,385 70,68 06 03 13* Sole i roztwory zawierające metale ciężkie 46,963 58,7 77,024 62,72 06 04 03* Odpady zawierające arsen 56,342 46,948 40,052 53,89 06 03 15* Tlenki metali zawierające metale ciężkie 44,831 37,868 42,654 49,04 06 04 04* Odpady zawierające rtęd 23,618 63,023 5,23 47,28 06 02 05* Inne wodorotlenki 38,235 64,27 23,926 46,92 06 07 01* Odpady azbestowe z elektrolizy 42,326 29,16 28,729 30,29 06 07 04* Roztwory i kwasy (np. kwas siarkowy) 0 28,189 10,375 14,39 06 02 03* Wodorotlenek amonowy 2,421 8,5 14,275 9,86 06 01 04* Kwas fosforowy i fosforawy 0,435 11,619 0,911 7,58 06 13 05* Sadza zawierająca lub zanieczyszczona 0 0 20 4,28 substancjami niebezpiecznymi 06 10 02* Odpady zawierające substancje niebezpieczne 11,015 0,426 4,755 3,94 06 01 03* Kwas fluorowodorowy 0,454 0,161 1,928 3,21 06 07 02* Węgiel aktywny z produkcji chloru 0 2,4 0 0,84 06 13 01* Nieorganiczne środki ochrony roślin (np. 0 0,99 2,47 0,69 pestycydy), środki do konserwacji drewna oraz inne biocydy 06 08 02* Odpady zawierające niebezpieczne silikony 1,085 0 0 0,29 06 13 04* Odpady z przetwarzania azbestu 0,055 0 0 0,01 36

Tabela 6. Ilośd (Mg) niebezpiecznych odpadów grupy 06 wytworzona przez przemysł chemiczny uporządkowano malejąco Kod odpadu Opis odpadu 2004 [Mg] 2006 [Mg] 2008 [Mg] Średnia roczna z lat 2004-2008 [Mg] Razem 100 882,82 86 194,41 92 832,39 88 400,22 06 01 01* Kwas siarkowy i siarkawy 69 791,76 74 653,33 80 196,67 74 146,68 06 02 01* Wodorotlenek wapniowy 5 728,11 6 063,84 7 509,35 5 151,98 06 02 04* Wodorotlenek sodowy i potasowy 20 283,83 734,235 644,67 4 490,72 06 01 06* Inne kwasy 2 909,53 2 762,06 4 069,25 2 919,64 06 03 11* Sole i roztwory zawierające cyjanki 1 279,17 1 546,00 0,009 1 062,58 06 01 02* Kwas chlorowodorowy 615,09 2,43 20,26 242,06 06 13 02* Zużyty węgiel aktywny (z wyłączeniem 06 07 02) 74,61 166,665 45,694 101,5 06 04 03* Odpady zawierające arsen 56,34 46,946 40,03 54,48 06 01 05* Kwas azotowy i azotawy 38,52 47,227 51,404 48,74 06 05 02* Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków zawierające substancje niebezpieczne 10,123 8,78 157,759 41,64 06 04 04* Odpady zawierające rtęć 20,016 54,237 0,056 41,08 06 02 05* Inne wodorotlenki 24,866 59,276 19,28 39,04 06 04 05* Odpady zawierające inne metale ciężkie 25,12 38,162 35,865 36,82 06 07 01* Odpady azbestowe z elektrolizy 24,236 7,3 0 10,42 06 03 15* Tlenki metali zawierające metale ciężkie 06 13 05* Sadza zawierająca lub zanieczyszczona substancjami niebezpiecznymi 06 10 02* Odpady zawierające substancje niebezpieczne 1,15 0 16,999 5,54 0 0 20 4,28 0,33 0,421 4,403 1,72 06 07 02* Węgiel aktywny z produkcji chloru 0 2,4 0 0,84 06 13 01* Nieorganiczne środki ochrony roślin (np. pestycydy), środki do konserwacji drewna oraz inne biocydy 06 06 02* Odpady zawierające niebezpieczne siarczki 0 0,99 0,67 0,34 0 0 0 0,06 06 03 13* Sole i roztwory zawierające metale ciężkie 0,02 0,05 0,022 0,04 06 02 03* Wodorotlenek amonowy 0 0,055 0 0,02 37

Porównanie ilości odpadów niebezpiecznych wytwarzanych przez przemysł chemiczny zilustrowano na rysunku 3. Dominującym ilościowo odpadem niebezpiecznym wytwarzanym przez tę grupę producencką jest kwas siarkowy i siarkawy. Udział procentowy dla tego odpadu niebezpiecznego byłby jeszcze większy, gdyby wziąd pod uwagę wszystkich wytwórców odpadu z grupy 06 (nie 84 a 87%). Ten odpad powstaje nie tylko w procesach chemicznych, ale przede wszystkim w procesach oczyszczania (odsiarczania) gazów, spalin, gazu konwertorowego. 3% 6% 1% 1% 5% 060101* - kwas siarkowy i siarkawy 060106* - inne kwasy 84% 060201* - wodorotlenek wapniowy 060204* - wodorotlenek potasowy i sodowy 060311* - sole i roztwory zawierające cyjanki Pozostałe odpady z grupy 06 Rys. 3. Udział poszczególnych odpadów niebezpiecznych z grupy 06 wytwarzanych przez przemysł chemiczny w całkowitej ilości wytwarzanych odpadów niebezpiecznych 2.3. Procesy odzysku i unieszkodliwiania odpadów nieorganicznych Zestawienie ilości odpadów grupy 06 poddanych procesowi odzysku i unieszkodliwiania przedstawiono w tabeli 7. Brak danych, które pozwalałyby przypisad te odpady do wytwórców z przemysłu chemicznego, gdyż firmy zajmujące się odzyskiem i unieszkodliwianiem odpadów przyjmują odpady od wszystkich wytwórców kierując się kodem odpadu. Można jedynie zauważyd, że wśród procesów odzysku odpadów charakterystycznych dla przemysłu chemicznego dominuje proces R14 Inne działania 38