Zdzisława Orłowska-Popek Katedra Logopedii i Lingwistyki Edukacyjnej UP w Krakowie logopeda w Zespole Diagnozy i Terapii w SOSW dla Dzieci Niesłyszących w Krakowie Kształtowanie się systemu językowego u dzieci z implantem ślimakowym To co ludzkie jest w swej istocie językowe W drodze do języka, Martin Heidegger, s. 23. Sytuacja osób niesłyszących we współczesnym świecie zmienia się z roku na rok. Osiągnięcia techniki, badania neurobiologiczne pozwalają na implantowanie coraz młodszych dzieci. To bardzo ważne w perspektywie rozwoju językowego niesłyszącego dziecka, które im wcześniej rozpocznie terapię, tym większe ma szanse na opanowanie systemu językowego. Sama percepcja dźwięków mowy za pomocą implantu ślimakowego nie jest warunkiem wystarczającym do opanowania rozumienia mowy drogą słuchową. Pacjenci z głuchotą prelingwalną potrzebują czegoś więcej niż tylko wprowadzenia do świata dźwięków. Muszą oni nauczyć się kojarzyć bodźce dźwiękowe z ich znaczeniem. W stosunku do pacjenta z postlingwalną utratą słuchu, należy podjąć takie działania, które nauczą go na nowo słyszeć, gdyż odbiór dźwięków poprzez implant jest odmienny od słyszenia przez prawidłowo działający narząd słuchu, a także odmienny w przypadku wzmocnienia dźwięków przez aparat słuchowy. Wymaga to długotrwałych, systematycznych ćwiczeń w oparciu o specjalnie dla każdego dziecka indywidualnie konstruowany program. Mając na uwadze znane nam dane na temat rozwoju dziecka, w tym także rozwoju mowy, terapeuta nie może zapomnieć o kolejnych etapach nabywania języka. Już w życiu płodowym mózg odbiera i rejestruje różne dźwięki, także dźwięki mowy. Od chwili narodzin prawidłowo rozwijające się dziecko odbiera dźwięki i głosem komunikuje swoje potrzeby. J. Cieszyńska zwraca uwagę, że Dziecko słyszące buduje strukturę fonemową języka swego otoczenia dzięki ciągłemu
kontaktowi słuchowemu oraz dzięki własnym realizacjom 1. Umysłowa sprawność percepcyjna i realizacyjna osoby niesłyszącej musi być formowana poprzez specjalne oddziaływania. Najważniejszym ćwiczeniem dla dziecka niesłyszącego jest słuchanie własnych realizacji. Urzeczywistnia się to poprzez czytanie, które pozwala dziecku nauczyć się naśladować dźwięki, słuchać i odczuwać transformacje kinestetyczno-sensoryczne. Czytanie prowadzone jest metodą symultaniczno-sekwencyjną Jagody Cieszyńskiej 2. Metoda wykorzystuje specjalnie skonstruowane strategie do ułatwienia procesu kształtowania się sprawności systemowej, buduje także strategie ćwiczące pozostałe sprawności komunikacji językowej: sprawność pragmatyczną, sytuacyjną oraz społeczną 3. Zaczynając terapię dziecka niesłyszącego powinniśmy zwracać uwagę na pragmatyczny aspekt języka 4. Przejawia się on w zaspokajaniu potrzeb dziecka. Interakcja dziecko - logopeda może przynieść dziecku wymierne korzyści. Z kolei pierwsze słowa wypowiedziane przez niesłyszącego malucha staną się motywacją, nie tylko dla niego, ale także dla rodziny, do intensywnych ćwiczeń, wielu powtórzeń zadań prezentowanych przez logopedę na zajęciach. Bowiem rozwój poznawczy dziecka zależy od ilości i jakości dostarczanych mu bodźców. Aby bariera między logopedą a uczącym się została przełamana, na zajęciach powinna być stosowana zasada naprzemienności ról. Ponadto logopeda powinien mówić do dziecka z emocjami, które wyraźnie rysują się na twarzy, powinien mówić całym ciałem, pochylając się nad dzieckiem. Aby podkreślić równorzędność ról wskazane jest siedzenie obok dziecka. Logopeda powinien mówić powoli, melodyjnie, z nasilonym akcentem i wzniesieniem głosu przy końcu frazy taki sposób mówienia słyszymy u matek małych słyszących dzieci. Wypowiedzi powinny być krótkie. Ważne jest, aby ustalić na zajęciach pewne konwencje, które będą się powtarzały na kolejnych zajęciach, będą one przewidywalne i stałe, dzięki czemu dziecko poczuje się bezpiecznie. Rozpoczynając terapię dziecka z implantem, stosujemy szczególny sposób komunikacji językowej. Tak budujemy wypowiedzi, aby dostarczyć jak najwięcej informacji na temat struktury języka. Musimy posługiwać się minimum komunikacyjnym. Minimalizacja 1 J. Cieszyńska, 2000, Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu ję zykowego przez dzieci niesłyszące w wieku poniemowlę cym i przedszkolnym, Kraków, s. 105. 2 J. Cieszyńska, 2006, Kocham uczy ć czyta ć. Poradnik dla rodziców i nauczycieli, Kraków. 3 J. Cieszyńska, 2000, Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu ję zykowego przez dzieci niesłyszące w wieku poniemowlę cym i przedszkolnym, Kraków. 4 Szczegółowo na temat pisze J. Cieszyńska, 2000, Od słowa przeczytanego
dotyczy zasobu znaków językowych, funkcjonujących na różnych poziomach organizacji języka i zbioru reguł gramatycznych organizujących te znaki. Minimum leksykalne powinno mieć wzgląd na opis świata istniejący wokół dziecka. Wybór wyrazów powinien uwzględniać kryterium sytuacyjne, frekwencyjne i znaczeniowe. Dlatego też powinniśmy zachować następujące etapy nauki czytania 5 : 1.od samogłosek i wyrażeń dźwiękonaśladowczych do prymarnych sylab, 2.od sylaby otwartej do pierwszego słowa, 3.od pierwszych słów do wypowiedzi wieloczłonowych, 4.od wypowiedzi wieloczłonowych do minimalnego zasobu leksykalnego, Zgodnie z tym, co pisze J. Cieszyńska system fonologiczny nabywa dziecko niesłyszące w trakcie nauki: powtarzania, rozumienia (wskazywania) i samodzielnego odczytywania sylab. System semantyczny poznaje dziecko poprzez: powtarzanie, rozumienie (wskazywanie) i czytanie wyrazów oraz nazywanie przedmiotów, ich cech i zjawisk. System syntaktyczny poznaje dziecko przez: czytanie tekstów oraz samodzielne ich budowanie 6. Metoda wczesnej nauki czytania opiera się na tekstach tworzonych podczas rozmowy prowadzonej z dzieckiem. Dzięki tym ćwiczeniom niesłyszące dziecko dochodzi do pełnego systemu języka. Pierwsze umiejętności językowe niesłyszącego dziecka stają się podstawą do budowania kolejnych. Logopeda powinien pamiętać o odpowiedniej ilości powtórzeń nowych wyrazów i zwrotów. Nie można dostarczać zbyt wielu informacji jednocześnie. Wypowiedzi kierowane do dziecka ujmowane są w odpowiednie, w danym etapie ćwiczone struktury gramatyczne. Na zajęciach powinny się pojawiać pytania, zaczynając od prymarnych: kto?, co?, co robi? gdzie?. Jeśli dziecko nie reaguje na nie odpowiedzią, logopeda powinien zbudować także odpowiedź. U osoby niesłyszącej trzeba budować zarówno system językowy jak i reguły jego użycia. W pierwszym etapie czytania uczący się poznaje samogłoski, które są zapisywane drukiem na kartonikach o wymiarach 10 x 15cm i łączone z obrazkami sytuacyjnymi, np. A z obrazkiem śpiącego dziecka, U z obrazkiem wznoszącego się samolotu, I to jednocześnie 5 J. Cieszyńska, 2000, Od sł owa przeczytanego 6 Tamże, s.113.
dźwięk, który wydaje świnka, więc ta samogłoska jest łączona z obrazkiem zwierzątka. Logopeda prezentuje graficzny obraz głoski jednocześnie ją wypowiadając, wizualizując 7 i motywując dziecko do powtarzania. Podobnie postępujemy z kolejnymi samogłoskami. Wprowadzając wyrażenia dźwiękonaśladowcze, wypowiadając je, zapisujemy je drukiem na kartonikach i takimi sylabami podpisujemy figurki lub obrazki zwierzątek. Zadaniem dziecka jest powtórzenie odpowiednich sylab i wskazanie obrazka lub figurki zwierzątka po usłyszeniu sylaby wypowiedzianej przez logopedę (etap rozumienia). Kolejnym stadium jest samodzielne odczytywanie onomatopei. Tak więc w pierwszym etapie nauki czytania pojawią się: samogłoski, wyrażenia dźwiękonaśladowcze. Opisaną procedurę postępowania logopedycznego zachowamy ćwicząc rozpoznawanie globalne wyrazów nazywających (prymarnych rzeczowników i czasowników) 8 w drugim etapie nauki czytania. Podczas ćwiczeń ogólnorozwojowych w tym czasie konieczne jest zwrócenie uwagi dziecka na wskazywanie palcem i w trakcie tej czynności wypowiadanie zaimka tu. W wypowiedziach logopedy kierowanych do dziecka i opisujących świat powinny się znaleźć wyrazy emocjonalne (wykrzykniki). W trzecim etapie dziecko odczytuje już wyrażenia dźwiękonaśladowcze, niektóre rzeczowniki i czasowniki oraz łączy wyrazy z osobą, przedmiotem i czynnością. Sytuacja niesłyszącego malucha zaczyna się zmieniać. Do tej pory znaczenia były rozpoznawane przez działanie, teraz to znaczenie staje się bodźcem do działania. 9 Na zajęciach z dzieckiem tak programujemy język i jego reguły, że w rezultacie w słowniku dziecka: wzrasta ilość czasowników, 7 Gesty wizualizacyjne to odpowiednio dobrane ruchy dłoni i palców służące rozróżnieniu głosek niewizualnych lub podobnych do siebie. Wskazują one miejsce lub sposób artykulacji powtarzanych lub odczytywanych dźwięków. O ich roli pisze J. Cieszyńska, 2000, go Od sł owa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu językowego przez dzieci niesłyszące w wieku poniemowlę cym i przedszkolnym, Kraków. 8 Na temat metody symultaniczno-sekwencyjnej J. Cieszyńskiej można przeczytać w książce Kocham uczy ć czyta ć. 9 J. Cieszyńska, A. Fabisiak, 2000, Kształtowanie systemu językowego dziecka niesłyszącego w wieku niemowlę cym i poniemowlę cym. Rozwój mowy Julii, [w:] Rewalidacja małego dziecka z wad ą sł uchu w rodzinie, red. U. Eckert, A. Stecewicz, Szczecin.
pojawiają się inne części mowy, głównie przymiotniki, wyrażenia dźwiękonaśladowcze zastępowane są słownictwem używanym przez dorosłych. Minimum komunikacyjne w trzecim etapie uwzględnia już fleksję rzeczownika oprócz mianownika, logopeda zapoznaje dziecko z formami dopełniacza i biernika w liczbie pojedynczej. Co do fleksji werbalnej, to ciągle przedstawiamy dziecku czasowniki w 3 osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego. Dopiero w czwartym etapie stanie się możliwe uzupełnienie fleksji nominalnej o pozostałe przypadki. Jest to związane z coraz większymi umiejętnościami dziecka w zakresie rozumienia i używania przyimków. Słownik w tym etapie poszerzy się o liczebniki, przyimki, spójniki i zaimki. Umiejętności językowe osoby niesłyszącej powinny w pewnym momencie pozwolić na wprowadzenie fleksji werbalnej. Jako pierwsze zostaną użyte formy czasu przeszłego trzeciej osoby liczby pojedynczej, a następnie kategoria osoby. W miarę ćwiczeń pojawi się możliwość wprowadzenia pozostałych kategorii gramatycznych czasownika. W procesie terapii logopeda powinien stopniowo, zaczynając od łatwych, wprowadzać coraz trudniejsze konstrukcje językowe, ponieważ jak pisze S. Grabias należy uczyć realnie istniejących wypowiedzi stosowanych przez członków danej społeczności do chwili, aż system językowy ukształtuje się w umyśle dziecka 10. Bibliografia: 1. Bokus B., Shugar G.W., 2007, Psychologia języka dziecka, Gdańsk. 2. Cieszyńska J., 2000, Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu językowego przez dzieci niesłyszące w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym, Kraków. 3. Cieszyńska J., Fabisiak A., 2000, Kształtowanie systemu językowego dziecka niesłyszącego w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym. Rozwój mowy Julii, [w:] 10 S. Grabias, 1993, Minimalizacja systemu j zykowego dla potrzeb glottodydaktyki i logopedii, [w:] Opuscula Logopaedica ę In honorem Leonis Kaczmarek, Lublin, s.49.
Rewalidacja małego dziecka z wadą słuchu w rodzinie, red. U. Eckert, A. Stecewicz, Szczecin. 4. Cieszyńska J., 2001, Nauka czytania krok po kroku. Jak przeciwdziałać dysleksji, Kraków. 5. Cieszyńska J., 2006, Kocham uczyć czytać. Poradnik dla rodziców i nauczycieli, Kraków. 6. Cieszyńska J., Korendo M., 2007, Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków. 7. Grabias S., 1993, Minimalizacja systemu językowego dla potrzeb glottodydaktyki i logopedii, [w:] Opuscula Logopaedica In honorem Leonis Kaczmarek, Lublin. 8. Heidegger M.,2000, W drodze do języka, Kraków. 9. Jakobson R. 1989, W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, 2, Warszawa. 10. Shugar G., Smoczyńska M. (red.), 1980, Badania nad rozwojem języka dziecka, Warszawa. 11. Zarębina M., 1965, Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław. 12. Zarębina M., 1994, Język polski w rozwoju jednostki. Analiza tekstów dzieci. Rozwój semantyczny. Dyskusja nad teorią Chomskiego, Gdańsk.