Podręcznik do wdrażania innowacyjnego modelu spółdzielni socjalnej przy WTZ

Projekt Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ jest realizowany przez Stowarzyszenie Na Rzecz Spółdzielni Socjalnych w partnerstwie z Regionalnym Ośrodkiem Polityki Społecznej w Poznaniu oraz Konimpex Sp. z o.o. Publikacja jest elementem Produktu powstałego w projekcie Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ, współfinansowanym przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu I. Zatrudnienie i integracja społeczna, Działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej. Podręcznik do wdrażania innowacyjnego modelu spółdzielni socjalnej przy WTZ Publikacja powstała przy współpracy z PricewaterhouseCoopers Sp. z o.o. Publikacja dystrybuowana bezpłatnie ISBN: 978-83-940877-1-5 Biuro projektu: ul. Chłapowskiego 15/1, 61-504 Poznań tel. 61 887-11-66 biuro@spoldzielnie.org www.spoldzielnie.org Poznań 2014 CZŁOWIEK NAJLEPSZA INWESTYCJA!

1. Wprowadzenie 1.1. Jak działa model? 1.2. Jak korzystać z Podręcznika? 11 13 19 2. Perspektywa grup docelowych działań 2.1. Perspektywa WTZ 2.2. Perspektywa uczestników WTZ 2.3. Perspektywa rodzin uczestników WTZ 2.4. Perspektywa JST 2.5. Perspektywa biznesu 25 27 39 45 51 55 3.3. Diagnoza i działania przygotowawcze 3.1. Rekrutacja grupy inicjatywnej 3.2. Kontekst powstania modelu współpracy 3.3. Przygotowanie podmiotów zakładających i współpracujących ze spółdzielnią socjalną powstającą przy Warsztatach Terapii Zajęciowej 3.3.1. Warsztaty Terapii Zajęciowej 3.3.2. Samorząd terytorialny 3.3.3. Biznes 3.4. Kreowanie środowiska przyjaznego tworzeniu i funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych przy Warsztatach Terapii Zajęciowej 3.5. Abecadło korzyści 3.6. Format i plan dialogu WTZ, samorządów i przedsiębiorców 3.7. Planowanie ścieżki wsparcia dla grupy inicjatywnej 3.8. Plan marketingowy 63 65 66 69 70 80 92 101 104 109 123 131

4. Modele biznesowe powstawania i funkcjonowania 141 4.3.8. Co jest potrzebne, aby wdrożyć taki rodzaj współpracy? 183 spółdzielni socjalnej przy WTZ 4.3.9. Kamienie milowe 184 4.1. Model biznesowy współpracy spółdzielni socjalnych 143 4.3.10. Etapy i harmonogram wdrożenia modelu 184 z makroprzedsiębiorstwami 4.4. Model biznesowy współpracy spółdzielni socjalnej 185 4.1.1. Kontekst 143 ze spółdzielnią mieszkaniową 4.1.2. Dobre praktyki 145 4.4.1. Kontekst 185 4.1.3. Dlaczego ten pomysł jest innowacyjny? 148 4.4.2. Pielęgnacja zieleni dla spółdzielni mieszkaniowej 188 4.1.4. Przygotowanie 150 4.4.3. Dlaczego ten pomysł jest innowacyjny? 189 4.1.5. Jak znaleźć firmę, która może potrzebować tego 151 4.4.4. Przygotowanie 190 typu usług? 4.4.5. Jak znaleźć spółdzielnię mieszkaniową, która będzie 191 4.1.6. Kluczowe czynniki sukcesu 154 chciała z nami współpracować? 4.1.7. Analiza strategiczna SWOT modelu 155 4.4.6. Kluczowe czynniki sukcesu 192 4.1.8. Co jest potrzebne, aby wdrożyć taki rodzaj współpracy? 157 4.4.7. Analiza strategiczna SWOT modelu 194 4.1.9. Kamienie milowe 157 4.4.8. Co jest potrzebne, aby wdrożyć taki rodzaj współpracy? 195 4.2. Model biznesowy współpracy spółdzielni socjalnych z MŚP 158 4.4.9. Kamienie milowe 195 4.2.1. Kontekst 158 4.4.10. Etapy i harmonogram wdrożenia modelu 196 4.2.2. Dobre praktyki 161 4.5. Model biznesowy Manufaktury Spółdzielczej 196 4.2.3. Dlaczego ten pomysł jest innowacyjny? 164 4.5.1. Kontekst 196 4.2.4. Przygotowanie 166 4.5.2. Dobre praktyki 198 4.2.5. Jak znaleźć potencjalnego partnera biznesowego? 167 4.5.3. Dlaczego ten pomysł jest innowacyjny? 200 4.2.6. Kluczowe czynniki sukcesu 169 4.5.4. Przygotowanie 201 4.2.7. Analiza strategiczna SWOT modelu 170 4.5.5. Kluczowe czynniki sukcesu 202 4.2.8. Co jest potrzebne, aby wdrożyć taki rodzaj współpracy? 171 4.5.6. Analiza strategiczna SWOT modelu 203 4.2.9. Kamienie milowe 172 4.5.7. Co jest potrzebne, aby wdrożyć taki rodzaj współpracy? 205 4.3. Model biznesowy współpracy spółdzielni socjalnej z samorządem 173 4.5.8. Kamienie milowe 205 4.3.1. Kontekst 173 4.3.2. Pielęgnacja zieleni dla samorządu 176 5. Budowanie zespołu spółdzielni 209 4.3.3. Dlaczego ten pomysł jest innowacyjny? 178 5.1. Rekrutacja i przygotowanie kadry menadżerskiej 211 4.3.4. Przygotowanie 179 spółdzielni socjalnej przy WTZ 4.3.5. Jak znaleźć samorząd, który będzie chciał z nami 180 5.2. Rekrutacja i przygotowanie asystentów pracy 217 współpracować? 5.3. Model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ 221 4.3.6. Kluczowe czynniki sukcesu 181 pod kątem pracy w spółdzielni socjalnej 4.3.7. Analiza strategiczna SWOT modelu 182

6. Proponowane konspekty szkoleń 6.1. Część merytoryczna 6.1.1 ABC ekonomii społecznej 239 241 241 8.3.3. Dofinansowanie dla spółdzielni socjalnej osób prawnych związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych 356 6.1.2. Prawe aspekty funkcjonowania spółdzielni socjalnej 6.1.3. Plany działalności gospodarczej spółdzielni socjalnej 6.1.4. Marketing w spółdzielni socjalnej 6.1.5. Techniki sprzedaży 6.1.6. Zajęcia integracyjne i wprowadzające dla uczestników/czek WTZ 6.1.7. Źródła finansowania postania i funkcjonowania spółdzielni socjalnej 6.1.8. Diagnozowanie potencjału WTZ pod kątem tworzenia spółdzielni socjalnej 6.2. Ćwiczenia wspomagające szkolenie 6.2.1. Ćwiczenia integracyjne 6.2.2. Ćwiczenia podnoszące poziom energii w grupie energizery 247 257 265 275 285 297 303 308 308 312 9. Ocena wartości społecznej i biznesowej modelu 9.1. Specyfika monitoringu w procesie wdrażania innowacyjnego modelu aktywizacji zawodowej uczestników WTZ 9.1.1. Monitoring wsparcia procesu wdrażania modelu innowacyjnej spółdzielni socjalnej 9.1.2. Monitoring działalności innowacyjnej spółdzielni socjalnej 9.2. Przewidywane rezultaty wdrożenia modelu 9.2.1. Wymiar biznesowy wewnętrzny 9.2.2. Wymiar biznesowy zewnętrzny 9.2.3. Wymiar społeczny wewnętrzny 9.2.4. Wymiar społeczny zewnętrzny 9.2.5. Przykłady narzędzi do badania oddziaływania 361 363 364 365 366 366 371 373 376 376 6.2.3. Ćwiczenia ewaluacyjne 6.3. Część podsumowująca proces tworzenia spółdzielni socjalnej pod WTZ 316 320 10. Dobre praktyki 10.1. Spółdzielnia Socjalna Równe Szanse (Gajewo) 10.2. Spółdzielnia Socjalna Wspólny Sukces (Wągrowiec) 383 385 388 10.3. Spółdzielnia Socjalna KOSS (Kościan) 391 7. Laboratorium wymiany doświadczeń 7.1. Współpraca międzynarodowa dlaczego warto 7.2. Możliwe formuły współpracy 7.3. Dobre praktyki współpracy międzynarodowej 323 325 328 330 10.4. Spółdzielnia Socjalna Serce (Rakoniewice) 10.5. Spółdzielnia Socjalna Aktywni (Koło) 10.6. Spółdzielnia Socjalna 1979 (Tursko) 10.7. Spółdzielnia Socjalna Dobra Robota (Poznań) 394 397 399 402 8. Formalizacja modelu 8.1. Biznesplan przedsięwzięcia 335 337 11. Podsumowanie 405 8.2. Jak założyć spółdzielnię socjalną krok po kroku 8.3. Źródła finansowania spółdzielni socjalnych 339 345 12. Załączniki 409 8.3.1. Dofinansowanie na powstanie spółdzielni socjalnej osób prawnych 346 13. Załączniki do konspektów szkoleń 499 8.3.2. Finansowanie powstałej spółdzielni socjalnej osób 351 prawnych

10 11 Wprowadzenie 1

12 13 27 1 Wprowadzenie 1.1. Jak działa model? W systemie rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie kluczową rolę pełnią warsztaty terapii zajęciowej. WTZ są głównym elementem systemu dla osób niepełnosprawnych, które potrzebują wsparcia w zakresie przygotowania do pracy zawodowej i usamodzielnienia się. Uczestnicy WTZ mają możliwość nauki współpracy w środowisku pracy, funkcjonowania w zespole, organizacji pracy, rozwijania kompetencji zawodowych. Proces przygotowania uczestników WTZ, osób niepełnosprawnych intelektualnie, do startu na rynku pracy jest bardzo złożony. WTZ doświadczają licznych barier wpływających negatywnie na efektywność aktywizacji zawodowej swoich uczestników. Sygnalizują, że potrzebują nowego instrumentu pozwalajacego znaleźć odpowiedź na problem niedostępności otwartego rynku pracy dla uczestników WTZ oraz wyczerpanej puli miejsc na rynku chronionym. Według badań PFRON wskaźnik zatrudnienia w latach 1998-2005 (PFRON nie opublikował późniejszych badań) dla osób pochodzących z jednego WTZ wyniósł 0,38 osoby, co oznacza, że, uśredniając wyniki działalności WTZ, zaledwie co trzeci przygotował skutecznie minimum jedną osobę do podjęcia zatrudnienia na chronionym lub otwartym rynku pracy. Liczby te potwierdziły również badania przeprowadzone przez ProResearch (2012) na potrzeby niniejszego projektu średnia liczba podopiecznych WTZ, którzy podejmowali próby zatrudnienia przez cały okres istnienia WTZ to 4 osoby przypadające na 1 WTZ. Spośród uczestników WTZ podejmujących próby zatrudnienia stałe miejsce pracy na dłużej niż rok zdobyło średnio 0,35 osób na 1 WTZ (czyli mniej niż 1 osoba przypadająca na 1 WTZ, źródło j.w.). W efekcie osoby z niepełnosprawnością intelektualną są najmniej czynną zawodowo grupą spośród wszystkich grup osób z niepełnosprawnościami. Jak wskazują dane PENTOR dla PFRON z 2009 r. dwóch na trzech niepełnosprawnych intelektualnie nigdy nie podejmowało aktywności

14 zawodowej żadnego typu. Wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu znacznym 82% osób nigdy nie pracowało, a zaledwie 6% pracuje w sposób ciągły W obliczu tych danych konieczne jest poszukiwanie dodatkowych, nowych narzędzi pracy i innowacyjnych rozwiązań pozwalających na tworzenie miejsc pracy dla podopiecznych WTZ. Jednym z takich rozwiązań może być właśnie opracowany w ramach projektu Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ model tworzenia spółdzielni socjalnych przy WTZ. Zgodnie z założeniem spółdzielnię taką tworzy organizacja pozarządowa prowadząca WTZ wraz z partnerem, np. jednostką samorządu terytorialnego (na szczeblu gminnym lub powiatowym) lub inną organizacją pozarządową. Założeniem modelu jest również partycypacja w przedsięwzięciu podmiotu biznesowego (przedsiębiorstwa prywatnego). Głównym zadaniem spółdzielni socjalnej przy WTZ jest stworzenie miejsc pracy dla przygotowanych do zatrudnienia uczestników WTZ. Miejsca pracy w spółdzielni są dostosowane do możliwości i potrzeb konkretnych osób z niepełnosprawnością intelektualną. Uzupełnienie systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce o tego typu wyspecjalizowany instrument umożliwia, jak potwierdzają wyniki badań ewaluacyjnych modelu, skuteczną aktywizację zawodową najmniej czynnej grupy spośród wszystkich grup osób niepełnosprawnych. Dodatkowym atutem rozwiązania jest to, że jego wdrożenie może się odbyć w ramach obowiązującego prawa, a wypracowane rezultaty są komplementarne do obecnie funkcjonujących elementów systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Istotnym elementem modelu jest oparcie procesu powstawania i funkcjonowania spółdzielni o międzysektorowe partnerstwa lokalne. Rozwiązanie ma więc charakter przede wszystkim oddolny, wynikający z naturalnych potrzeb i chęci zmiany sytuacji, przerwania impasu, w którym znalazły się WTZ z racji swojej ustawowej roli i braku narzędzi do jej realizacji. Spółdzielnie socjalne, które powstały w projekcie powstały oddolnie, dzięki pracy i zaangażowaniu swoich liderów i partnerów oraz środowiska wokół WTZ. Każda spółdzielnia powstawała w zupełnie inny sposób, dlatego tak istotne okazały się kompleksowe, ale jednocześnie elastyczne narzędzia opracowane w niniejszym Podręczniku produkcie finalnym projektu. Jak wynika z wyników ewaluacji zewnętrznej model przedstawiony w Podręczniku w pełni odpowiada na potrzeby adresatów dorosłych kobiet i mężczyzn z niepełnosprawnością intelektualną będących uczestnikami WTZ. Według raportu z ewaluacji zauważalny jest wyraźny rozwój umiejętności miękkich wśród tych osób po uzyskaniu zatrudnienia w spółdzielni, tj. komunikacji interpersonalnej, samodzielności, pewności siebie, obowiązkowości oraz wyraźny postęp w rehabilitacji zawodowej. Osoby te zyskały możliwość rozwoju umiejętności planowania dnia i organizacji pracy, zwiększył się zakres podejmowanych przez nie samodzielnie działań, pojawiła się odpowiedzialność za sprzęt czy wykonywane zadania, a także wzrost motywacji i podniesienie umiejętności w kontaktach interpersonalnych. Każdy uczestnik miał szansę przetestować swoje umiejętności podczas 100-godzinnych praktyk w spółdzielni i dopiero wtedy zdecydować, czy chce wrócić do WTZ, czy też czuje się na siłach objąć dane stanowisko pracy. Można tu mówić o sytuacji płynnego przejścia uczestników od rehabilitacji w WTZ do pracy w spółdzielni, uczestnicy bowiem na bieżąco śledzili postępy w powoływaniu spółdzielni, często sami angażowali się we wsparcie inicjatywy. Niektóre pracownie poszczególnych WTZ dostosowano do działalności spółdzielni tak, by uczestnicy mieli szansę przećwiczyć zadania, z którymi spotkają się w spółdzielni. W skład kadry spółdzielni weszły osoby, które pracowały w WTZ lub pochodziły z otoczenia WTZ (np. należały do organizacji prowadzącej WTZ). Tym samy osoby niepełnosprawne, zatrudniając się w spółdzielni, nie zmieniały całościowo środowiska, miały szansę obracać się w kręgu czynności, które znały i osób, którym ufały. Doświadczenia projektowe potwierdziły tezę, że najskuteczniejszym sposobem rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych, zwłaszcza osób niepełnosprawnych intelektualnie, jest praca. Potwierdzają to nie tylko eksperci, prowadzący Warsztaty Terapii Zajęciowej, ale także sami niepełnosprawni. Zdaniem samych osób niepełnosprawnych intelektualnie, byłych uczestników WTZ, a obecnie pracowników spółdzielni socjalnej, zatrudnienie w spółdzielni daje im bardzo dużo satysfakcji, cieszą się, że ich praca jest potrzebna i że są doceniani, chwaleni za to, co robią. Osoby te dostrzegają ile praca dała im dobrego. Oprócz zadowolenia i poczucia obowiązku za wykonywaną pracę, osoby niepełnosprawne zwracały uwagę na aspekt finansowy. Zarobione środki finansowe mogą przeznaczyć na własne potrzeby, dołożyć się do rodzinnych rachunków, tak jaki ich pełnosprawni znajomi i rodzina. Dostrzegając zalety pracy w spółdzielni socjalnej, osoby niepełnosprawne zdecydowanie wolą pracować niż wrócić do WTZ. 15 27 1 Wprowadzenie

16 Zdaniem autorów raportu przetestowane w projekcie rozwiązania charakteryzują się multiplikowalnością. Model aktywizacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie poprzez tworzenie spółdzielni socjalnej przy WTZ cechuje się dużym uniwersalizmem, jest możliwy do zastosowania przez kolejne OWES w innych województwach. Respondenci badań jakościowych zwracali uwagę na szeroki wachlarz prac, jakie mogą wykonywać pracownicy Tabela 1. Spółdzielnie socjalne powstałe w ramach projektu Nazwa Spółdzielni Miejscowość Data zarejestrowania Socjalnej w KRS Wspólny Sukces Wągrowiec 27.12.2013 17 27 1 Wprowadzenie spółdzielni socjalnych. Ta elastyczność w dostosowywaniu do różnych potrzeb, do różnych specyfik lokalnego rynku powoduje, że model Aktywni Koło 21.02.2014 idealnie wpisuje się w nisze na lokalnym rynku produktów i usług. Ta uniwersalność i multiplikowalność spowodowana jest przede Serce Rakoniewice 05.12.2013 wszystkim przez prostotę modelu i korzyści z wdrożenia, jakie wynikają dla każdej ze stron: osób niepełnosprawnych, WTZ, OWES, JST, Równe Szanse Gajewo 09.12.2013 przedsiębiorców lokalnych z sektora MŚP, a także dużych, globalnych przedsiębiorstw. Zdaniem uczestników projektu Innowacyjny model 1979 Tursko 13.01.2014 aktywizacji zawodowej uczestników WTZ jedną z podstawowych zalet wypracowanego modelu jest jego trwałość. Mimo, iż spółdzielnie socjalne dopiero powstały i funkcjonują od kilku miesięcy to niewąt- Kościańska Operatywna Spółdzielnia Socjalna Kościan 18.02.2014 pliwie można mówić o optymiźmie. Wynika on nie tylko z przesłanek ideowych, ale przede wszystkim z faktu mocno zakorzenienia bizneso- Źródło: Opracowanie własne CRSG PS sp. z o.o. na podstawie danych KRS wego spółdzielni socjalnych. Podstawą była rzetelnie przeprowadzona Patrz: Rozdział 3 Podręcznika diagnoza społeczno-gospodarcza, opracowana przez lokalnych partnerów, na podstawie której możliwy był wybór najlepszej ścieżki biznesowej dla każdej spółdzielni. Kluczowym czynnikiem wpływającym na Partnerstwa wdrożone przez spółdzielnie testujące model zostały zawiązane z biznesem (praktycznie w przypadku wszystkich wymienionych wyżej spółdzielni), kiedy to przedsiębiorstwo jest stałym trwałość wypracowanych rozwiązań jest niewątpliwie silnie osadzone odbiorcą produktów lub usług wytwarzanych przez spółdzielnię, czy partnerstwo międzysektorowe. W przypadku ryzyka rynkowego, kiedy z samorządem (m.in. przykład spółdzielni z Wągrowca, Kościana, Gaje- w pewnym momencie samej spółdzielni może być trudno pozyskać wa, Turska), kiedy to jednostki samorządu terytorialnego gmina, po- zlecenia, minimalizacja ryzyka w postaci osadzenia spółdzielni w part- wiat, miasto są odbiorcami produktów lub usług spółdzielni lub w inny, nerstwie z JST i biznesem wydaje się być znacząca dla skuteczności znaczący sposób wspierają spółdzielnię. Spółdzielnia ma stabilność fi- rozwiązania. W efekcie skutecznie wdrożonej przez OWES na etapie nansową dzięki takim rozwiązaniom, bo to są stałe zlecenia. Dzięki tej testowania modelu ścieżki wsparcia 6 WTZ zaangażowanych w pro- stabilności nie tylko można myśleć o bieżącej działalności, ale także Patrz: Rozdział 3.7. Podręcznika jekt doprowadziło do powstania 27 miejsc pracy dla uczestników WTZ. Liczba ta dwukrotnie przekroczyła zakładane wskaźniki, co świadczy planować przyszłość, czy to poprzez zatrudnienie kolejnych osób (kolejnych podopiecznych WTZ), czy rozszerzenie zakresu działalności. o tym, że rozwiązanie ma duży potencjał. 5 z 6 WTZ stworzyło w spół- Reasumując, spółdzielnia socjalna przy WTZ stanowi nowy ele- dzielniach socjalnych zakładane od początku projektu 5 miejsc pracy ment w systemie rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełno- dla swoich uczestników. Byli uczestnicy WTZ dzięki wypracowanemu sprawnych, rozumiany jako elastyczny, dopasowany do potrzeb da- nowemu instrumentowi zdobyli kwalifikacje i doświadczenie zawo- nego środowiska lokalnego, instrument aktywizacji zawodowej dowe (np. z zakresu usług sprzątających, pielęgnacji zieleni, wyrobu pozwalający niepełnosprawnym odbywać treningi pracy i zdoby- ceramiki, cateringu, co-packingu, składania opakowań). Warszaty zy- wać zatrudnienie. Uzupełnienie systemu o tego typu podmiot nie skały miejsce praktyk, staży i treningu pracy dla swoich uczestników. tylko pozwoli przekroczyć bariery związane z zatrudnianiem osób

18 niepełnosprawnych, ale również włączyć do systemu osoby niepełnosprawne wyłączone z niego z powodu braku miejsc w WTZ, zajmowanych przez przebywających tam nawet po kilkanaście lat 1.2. Jak korzystać z Podręcznika? Podręcznik opisuje krok po kroku proces wdrażania innowacyj- 19 uczestników. Wpisany w model system praktyk i staży w spółdzielni socjalnej pozwalający osobom niepełnosprawnym intelektualnie na sprawdzenie swoich możliwości jako pracowników bez utraty statusu uczestnika WTZ umożliwi przekroczenie bariery w postaci strachu sa- nego modelu aktywizacji zawodowej uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej polegający na tworzeniu spółdzielni socjalnych przy WTZ, stanowiących dodatkowy instrument rehabilitacji zawodowej uczestników i ich docelowe miejsce pracy. Podręcznik w wyczerpujący spo- 27 1 Wprowadzenie mych uczestników i ich rodzin przed brakiem możliwości powrotu do sób przeprowadza zainteresowanych inicjatywą użytkowników mode- WTZ w razie niepowodzenia na rynku pracy. Idea spółdzielni socjalnej lu przez cały proces począwszy od diagnozy potrzeb JST, biznesu, zdaje się idealnie wpasowywać w funkcjonujący system. Spółdzielnie NGO/WTZ w procesie budowania partnerstw wspierających powstają- socjalne są w stanie dużo pomieścić w projekcie przetestowano ce spółdzielnie socjalne, poprzez metodykę udzielania niezbędnego modele spółdzielni opartych na partnerstwach samorządowych, part- wsparcia merytorycznego ww. podmiotom, aż po narzędzia do moni- nerstwach z dużymi, globalnymi przedsiębiorstwami, małymi lokalny- torowania skuteczności modelu na różnych etapach jego wdrażania. mi biznesami, spółdzielniami mieszkaniowymi. Jedna ze spółdzielni Każdy etap jest istotny dla sukcesu przedsięwzięcia - począw- przyjęła model zagraniczny (model manufaktury mydła), który ideal- szy od diagnozy i mapowania potencjału partnerów przedsięwzięcia, nie wpasował w się w lokalną specyfikę gminy. Rozwiązanie, zgodnie poprzez kreowanie środowiska przyjaznego powstającym spółdziel- z zasadą empowermentu, wynika z bezpośrednich potrzeb interesa- niom socjalnym, wybór odpowiedniego modelu działania i jego for- riuszy przedstawiciele 52% WTZ z województwa wielkopolskiego malizację, aż po monitorowanie i ewaluowanie postępów. zadeklarowali chęć założenia spółdzielni socjalnej. Według nich roz- Obszerność tych dwóch narzędzi nie jest przypadkowa. Każ- wiązanie to umożliwia przerwanie impasu polegającego na przypisy- da grupa inicjatywna spółdzielni socjalnej przy WTZ ma swoją własną waniu WTZ roli w systemie, której ze względu na ograniczenia prawne specyfikę, odrębne problemy w procesie tworzenia spółdzielni, zindy- i formalne (m.in. brak możliwości prowadzenia działalności gospodar- widualizowane potrzeby wynikające z określonych potencjałów i de- czej, konieczność przeznaczania dochodów ze sprzedaży produktów ficytów. Struktura Podręcznika umożliwia korzystanie z poszczegól- i usług wyłącznie na cele związane z integracją społeczną uczestni- nych części w sposób pozwalający na kompilację zindywidualizowanej ków, wyczerpana pula miejsc pracy na rynku pracy chronionej) nie ścieżki wsparcia dla środowiska zainteresowanego wdrażaniem inno- może sprostać. wacyjnego modelu aktywizacji zawodowej uczestników WTZ. Jest to Dzięki tym i innym istotnym z punktu widzenia wdrażania in- jednocześnie wyczerpujący, kompletny zbiór narzędzi do wdrażania nowacyjnych rozwiązań polityki społecznej cechom modelu, rozwią- modelu, stanowiący kompendium wiedzy na temat zakładania i funk- zanie tworzenia spółdzielni socjalnych przy WTZ zostało wpisane jako cjonowania spółdzielni socjalnych przy WTZ. Intencją Podręcznika jest element polityki wsparcia osób niepełnosprawnych w Krajowym Pro- prezentacja poszczególnych narzędzi w sposób czytelny i uporządko- gramie Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020 wany. Dzięki wystandaryzowanym narzędziom każda z grup inicjatyw- oraz w dokumencie strategicznym samorządu województwa wielko- nych spółdzielni socjalnych przy WTZ może uzyskać porównywalny polskiego, jakim jest Program wyrównywania szans osób z niepełno- poziom wsparcia. Mnogość zawartych w Podręczniku materiałów po- sprawnościami i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz zwoli kadrze OWES na dobranie odpowiednich narzędzi, maksymali- pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób z niepełno- zujących szanse powodzenia danego przedsięwzięcia. Bardzo istotną prawnościami w Województwie Wielkopolskim na lata 2014-2020. rolę odgrywa zawarty w Podręczniku opis doświadczeń projektowych, Autorzy obu strategii, znając dobre praktyki wypracowane podczas prezentujący słabe i mocne strony rozwiązania, wypracowane dobre testowania, uznali model tworzenia spółdzielni socjalnych przy WTZ praktyki, tzw. wąskie gardła w procesie realizacji celów modelu oraz za ważny element programowania polityki społecznej na lata 2014- wskazówki jak unikać kluczowych zagrożeń. OWES przed implemen- -2020. tacją rozwiązania w danym środowisku lokalnym powinien szczegóło-

20 wo zanalizować tę część Podręcznika, by uniknąć zagrożeń, które wystąpiły w fazie testowania rozwiązania oraz by dostrzec i wykorzystać szanse i potencjały zdiagnozowane przez pierwsze spółdzielnie te- KROK 5. Wybierz model biznesowy W tym etapie, po analizie potencjału własnego i partnerów, czas 21 stujące innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ. Poniższa instrukcja zawierająca kluczowe kroki, jakie należy podjąć, by skutecznie wykorzystać informacje zawarte w Podręczniku powinna ułatwić OWES korzystanie z poszczególnych narzędzi, które wybrać jeden z proponowanych modeli biznesowych opracowanych na podstawie testowania działania spółdzielni socjalnych przy WTZ. Opracowania dotyczące tych modeli znajdziesz w rozdziale 4. 27 1 Wprowadzenie znajdują się w opracowaniu: KROK 6. Zaplanuj proces wsparcia Zaplanuj ścieżkę wsparcia dla grupy dostosowaną do jej potencjałów KROK 1. Poznaj perspektywę grup docelowych oraz deficytów oraz do specyfiki zawartych partnerstw. Instrukcje Przeczytaj raporty z badań, analizy i ekspertyzy dostępne na stronie oraz przykłady znajdziesz w rozdziale 3.7. Sprawdź czy zaplanowana www.wtz.spoldzielnie.org. Zapoznaj się z rozdziałem 2 Podręcznika. ścieżka zakłada wszystkie działania niezbędne do wdrożenia wybra- Zwróć uwagę na wskazane korzyści ze stosowania modelu dla po- nego modelu biznesowego. Pomóż grupie wdrożyć plan marketingo- szczególnych grup docelowych. wy (rozdział 3.8). KROK 2. Zrekrutuj WTZ do przedsięwzięcia KROK 7. Wesprzyj grupę w rekrutacji kadry spółdzielni Model zakłada oparcie działań grupy inicjatywnej spółdzielni socjal- Sukces przedsięwzięcia zależy przede wszystkim od kapitału ludzkie- nej w pierwszej fazie przede wszystkim na potencjale WTZ, zaczy- go spółdzielni socjalnej. Pomóż grupie inicjatywnej, skupionej wokół namy więc od rekrutacji otwartego na innowacje Warsztatu Terapii WTZ, znaleźć lidera i kadrę spółdzielni, którzy będą w stanie konty- Zajęciowej. O tym jak to zrobić przeczytasz w rozdziale 3.1. nuować przedsięwzięcie. Pomoże Ci w tym rozdział 5. KROK 3. Zidentyfikuj interesariuszy przedsięwzięcia KROK 8. Przeprowadź proces szkoleniowy Spróbujcie wraz z grupą inicjatywną zidentyfikować jakie podmioty W Projekcie przetestowano proces szkoleniowy zakładający szkole- (publiczne, prywatne, społeczne), ze względu na swoje ustawowe nia merytoryczne dla liderów, szkolenia zawodowe dla uczestników lub statutowe zadania mogą być zainteresowane partnerstwem we WTZ, szkolenia integracyjne dla kadry spółdzielni. Instrukcje doty- wdrażaniu modelu. Zastanówcie się jak można by te podmioty za- czące tego jak przeprowadzić proces szkoleniowy oraz konkretne angażować. Pomogą Wam w tym narzędzia zawarte w rozdziale 3.2, narzędzia znajdziesz w rozdziale 6. Jeśli posiadasz w OWES budżet na 3.3, 3.4, 3.5 oraz 3.6. współpracę międzynarodową, warto zorganizować dla grupy również międzynarodowe Warsztaty Wymiany Doświadczeń. Szczegóły znajdziesz w rozdziale 7. KROK 4. Zaproś potencjalnych partnerów do dialogu Po pracy wykonanej w kroku 3 czas zaprosić potencjalnych partnerów do dialogu. Zorganizuj we współpracy z grupą inicjatywną sesję KROK 9. FORMALIZACJA MODELU dialogową, podczas której zaistnieje możliwość rekrutacji partnerów Na tym etapie powinniśmy podpisać umowy partnerskie (wzór do przedsięwzięcia oraz wyboru modelu biznesowego (zależnego znajdziesz w załącznikach do Podręcznika), mieć plan pozyskania od ich możliwości, chęci i potencjałów). Zaplanuj proces budowania środków na inwestycje (wskazówki znajdziesz w rozdziale 8.3) i konsolidacji partnerstw. oraz skonstruowany biznesplan przedsięwzięcia (rozdział 8.1).

22 Jeśli wszystkie te warunki zostały spełnione możemy zarejestrować spółdzielnię socjalną. Sczegółowe instrukcje jak to zrobić znajdziesz w rozdziale 8.2. PIĘĆ INFORMACJI O SYSTEMIE REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNO- SPRAWNYCH I EKONOMII SPOŁECZNEJ W WIELKIEJ BRYTANII 23 KROK 10. ROZPOCZĘCIE DZIAŁALNOŚCI, PRAKTYKI DLA UCZESTNIKÓW WTZ Moment rozpoczęcia działalności produkcyjnej/usługowej spółdzielni socjalnej będzie każdorazowo uzależniony od warunków sta- Niepełnosprawność definiowana jest przez Ustawę o równości (Equality Act): Osoba jest niepełnosprawna, jeżeli posiada ograniczenia fizyczne lub psychiczne, które w znaczący i długotrwały sposób wpływa na jej zdolność do wykonywania codziennych czynności 27 1 Wprowadzenie wianych przez podmiot udzielający dotacji na założenie spółdzielni socjalnej. Działalność rozpoczynamy od przyjęcia pięciu wybranych Ważnym aktem prawnym regulującym sytuację osób niepełno- przez WTZ uczestników na 3-miesięczne praktyki w spółdzielni. sprawnych jest Ustawa dotycząca równości z 2010 roku. Podkreśla ona i wzmacnia przepisy antydyskryminacyjne; obejmuje nie tylko dyskryminację w pracy, ale także w dostępie KROK 11. ZATRUDNIENIE UCZESTNIKÓW WTZ do usług, dóbr, infrastruktury. W ramach tej Ustawy są określone Ci uczestnicy, którzy sprawdzili się na praktykach i którzy wyrażają także obowiązki dla sektora publicznego, a w szczególności chęć kontynuowania pracy w spółdzielni socjalnej zostają na tym wymagania w stosunku do władz publicznych, aby miały etapie przyjęci do pracy w spółdzielni. Jeśli któryś z tych czynników na uwadze jak ich polityka oraz środki przez nie stosowane nie wystąpił w przypadku którejś z osób, przyjmujemy uczestnika WTZ wpływają na osoby niepełnosprawne. z listy rezerwowej na praktyki w spółdzielni i powtarzamy proces. Przyjęty w politykach Rządu Wielkiej Brytanii model społeczny zakłada, iż niepełnosprawność jest wywołana przez bariery KROK 12. EWALUACJA WDROŻENIA MODELU społeczne. Należą one zwykle do jednaj z trzech kategorii: W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie o skuteczność realizacji środowisko włączając w to niedostosowane budynki i usługi, założonych celów wdrożenia modelu warto poświęcić czas na etap stosunek ludzi stereotypizacja, dyskryminacja i uprzedzenia 12 czyli ocenę wartości społecznej i biznesowej wdrożonego przed- oraz organizacje nieelastyczne podejście, polityka, praktyki sięwzięcia. Pomogą Ci w tym narzędzia zawarte w rozdziale 9. i procedury. Pracodawcy mogą uzyskać symbol Pozytywnie nastawiony do niepełnosprawności. Symbol jest przydzielany przez Urząd Pracy (Jobcentre Plus) firmom, które przyczyniły się do zatrudniania, rozwoju i utrzymania umiejętności niepełno- sprawnych pracowników. W lipcu 2002 r. rząd wdrożył 3-letnią strategię Przedsiębiorstwa Społeczne: strategia na sukces, ustanawiając program działania, mający na celu promocję i wspieranie działania miejscowych przedsiębiorstw społecznych.

24 25 Perspektywa grup docelowych działań 2

26 27 272 Perspektywa grup docelowych działań 2.1. Perspektywa WTZ Na mocy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych ostatecznie ukonstytuowały się placówki rehabilitacyjne dla osób niepełnosprawnych - Warsztaty Terapii Zajęciowej. Głównym zamysłem ustawodawcy było utworzenie miejsc do prowadzenia rehabilitacji społecznej i zawodowej, które w przyszłości miała przygotować ON do podjęcia pracy. Warsztaty, jak wynika z Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U.04.63.587), są miejscem dla osób niepełnosprawnych, które spełniają określone kryteria. Poza formalnymi wymogami (aktualne orzeczenie, wskazanie do WTZ, ukończone 18 lat), jest to gotowość do włączenia się w proces terapeutyczny w celu pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Finalnie, co najmniej co trzy lata, grupa ON powinna trafić na otwarty rynek pracy, do ZAZ, ZPChr lub, w przypadku osób nierokujących w zakresie możliwości podjęcia zatrudnienia, ośrodków wsparcia, aby zwolnić miejsca dla kolejnych kandydatów. Warsztat jest więc z założenia miejscem przejściowym, pracującym w systemie rotacyjnym. Jednakże opierając się na wnioskach z badań i analiz przeprowadzonych przez CMB INDICATOR dla PFRON oraz informacje pokontrolne NIK, można stwierdzić, że wskaźnik zatrudnienia uczestników Warsztatów zarówno na otwartym jak i chronionym rynku pracy jest bardzo niski. Według PFRON wskaźnik zatrudnienia w latach 1998-2005 (PFRON nie opublikował aktualnych danych na ten temat od 2005 r.) dla osób pochodzących z jednego WTZ wyniósł 0,38 osoby, co oznacza, że, uśredniając wyniki działalności WTZ, zaledwie co trzeci przygotował skutecznie minimum jedną osobę do podjęcia zatrudnienia na chronionym lub otwartym rynku pracy. Liczby te potwierdziły badania przeprowadzone przez IBS ProResearch (Raport z badania aktywizacji osób niepełnosprawnych przy wykorzystaniu W Podręczniku spotkasz się też z powszechnie stosowanym skrótem ON osoba niepełnosprawna

28 Formułę ZAZu wprowadzono ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776) jako jedną z form rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w postaci wyodrębnionej organizacyjnie i finansowo jednostki gminy, fundacji, stowarzyszenia lub innej organizacji społecznej modeli zakładających tworzenie spółdzielni socjalnych przy Warsztatach Terapii Zajęciowej, IBS ProResearch, Wrocław 2012) na potrzeby projektu Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ - średnia liczba podopiecznych WTZ, którzy podejmowali próby zatrudnienia przez cały okres istnienia WTZ to 4 osoby przypadające na 1 WTZ (spośród których większość funkcjonuje kilkanaście lat). Spośród uczestników WTZ podejmujących próby zatrudnienia stałe miejsce pracy na dłużej niż rok zdobyło średnio 0,35 osób na 1 WTZ (czyli mniej niż 1 osoba przypadająca na 1 WTZ, źródło j.w.). Wśród przyczyn takiego stanu wskazywano: brak rynku pracy dostosowanego do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych intelektualnie, brak przygotowania pracodawców do zatrudnienia podopiecznych WTZ, brak systemu kompleksowego wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie w miejscu pracy, brak chęci zmiany swojej sytuacji przez uczestników lub ich rodziny oraz wyczerpana liczba miejsc pracy na rynku chronionym (IBS ProResearch, Wrocław 2012, j.w.). Powyższe dane wskazują w sposób jednoznaczny, że, mimo intencji ustawodawcy, mechanizm polegający na czasowym pobycie osób niepełnosprawnych (ON) w WTZ, gdzie w ramach Indywidualnego Programu Rehabilitacji (IPR) nabywają kompetencje umożliwiające im podjęcie zatrudnienia najpierw na chronionym (Zakład Aktywności Zawodowej ZAZ, Zakład Pracy Chronionej ZPChr), a potem otwartym rynku pracy nie przynosi pożądanych rezultatów. WTZ w związku ze wskazanymi wyżej barierami stają się dla ON miejscem nie tyle przejściowym, co docelowym, pełniąc wbrew ustawie rolę ośrodków wsparcia (OW). Na brak mechanizmu pozwalającego zakończyć etap rehabilitacji w WTZ i przenieść daną ON do innej wyspecjalizowanej placówki zwraca uwagę w swoim raporcie Najwyższa Izba Kontroli (2011): ( ) liczba uczestników, którzy zakończyli rehabilitację w warsztacie i kontynuowali ją w innych placówkach była mała. Przyczyną takiego stanu był przede wszystkim brak możliwości zakończenia uczestnictwa niepełnosprawnego w WTZ, zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej lub w zakładzie aktywności zawodowej bądź przejścia do ośrodka wsparcia, mimo że stanowisko rady programowej, po dokonaniu kompleksowej oceny realizacji IPR oraz osiągniętych przez uczestnika postępów, uzasadniało taką potrzebę (Raport Najwyższej Izby Kontroli Informacja o wynikach kontroli organizacji i finansowania warsztatów terapii zajęciowej przy udziale środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Zawodowej Osób Niepełnosprawnych w województwie małopolskim, Warszawa 2011, str. 29). Obowiązku wykreślenia ON z listy uczestników WTZ w sytuacji zakończonego przez nią procesu rehabilitacji nie mają ani WTZ, ani kontrolujące WTZ Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR). Powyższa analiza przyczyn sporadycznego podejmowania zatrudnienia przez uczestników Warsztatów, wskazuje na luki i nieprawidłowości przede wszystkim w systemie zewnętrznym wobec WTZ (orzecznictwo, rynek pracy nieprzygotowany do przyjęcia osób niepełnosprawnych intelektualnie), z którym w bezpośredniej zależności pozostają Warsztaty Terapii Zajęciowej. Istotne jest zatem, by w dyskusji nad rolą i przyszłością WTZ nie rozwijać dyskursu krytyki wobec WTZ skoncentrowanej wyłącznie na niskich wskaźnikach zatrudnieniowych uczestników, pomijającej perspektywę środowisk pozarządowych od dawna tworzących infrastrukturę wsparcia dla osób niepełnosprawnych, organizujących WTZ i budujących przyjazne otoczenie dla ich działań. Należy pamiętać, że z perspektywy WTZ najważniejsze jest rozwijanie umiejętności uczestników, dbanie o ich postępy i niedoprowadzenie do regresu w tym zakresie. WTZ osiągają bardzo dobre wyniki w zakresie rehabilitacji społecznej swoich uczestników. Dzięki uczestnictwu w terapii w WTZ osoby niepełnosprawne osiągają bardzo duże postępy m.in. w samodzielnym wykonywaniu czynności dnia codziennego, w komunikacji interpersonalnej, pracy zespołowej, rehabilitacji ruchowej, zarządzaniu budżetem domowym i wielu innych obszarach. Przedstawiciele WTZ wskazują jednocześnie, że brakuje im narzędzi pozwalających działać równie efektywnie w sferze rehabilitacji zawodowej. Problem ten dotyczy szczególnie WTZ funkcjonujących na terenach wiejskich, gdzie trudno o przedsiębiorstwa gotowe zaangażować się w organizację praktyk czy staży dla uczestników WTZ, nie wspominając już nawet o perspektywach przygotowania miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Sytuacja braku instrumentu pozwalającego przerwać impas w systemie i zwiększyć efektywność pracy wykonywanej w WTZ wpływa negatywnie na motywację kadry WTZ oraz samych uczestników do pracy nad postępami i osiąganiem kolejnych celów w rehabilitacji. Uczestnicy przebywają w WTZ kilkakrotnie dłużej niż początkowo zakładały ich Indywidualne Programy Rehabilitacji, a WTZ zaczyna, wbrew ustawie, pełnić funkcję placówki opiekuńczej. W warsztatach, które prowadziły działalność minimum 3 lata, 80% uczestników stanowiły osoby przebywające w nich co najmniej 3 lata, a 36% - dłużej niż 6 lat (Raport z badania aktywizacji osób niepełnosprawnych przy wykorzystaniu modeli zakładających tworzenie spółdzielni socjalnych przy Warsztatach Terapii Zajęciowej, 29 272 Perspektywa grup docelowych działań

30 IBS ProResearch, Wrocław 2012, str. 8). Jak wynika z doświadczeń projektu Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ większość WTZ poszukaje aktywnie nowych narzędzi pracy i chętnie dzonych w WTZ pracowni i kompetencji kadry do dziedziny/ branży, w której działa spółdziel- w Warsztatach, jeśli osoba nie sprawdzi się w pracy. Konieczność reorganizacji 31 korzysta z innowacji w tym obszarze. Wskaźnik WTZ zaangażowanych w testowanie rozwiązania w ramach projektu był dwukrotnie wyższy niż zakładano z powodu dużego zainteresowania udziałem w projekcie ze strony WTZ z całej Wielkopolski. Przedstawicieli WTZ biorących udział testowaniu poproszono nia umożliwiające kontynuację zadań wykonywanych przez uczestników w WTZ w dalszej rehabilitacji w spółdzielni. Wykorzystanie wypracowanych merytorycznej placówki oraz dostosowania IPR i regulaminu Warsztatu do potrzeb spółdzielni socjalnych. 272 Perspektywa grup docelowych działań o przeprowadzenie analizy SWOT innowycyjnego modelu aktywizacji już w WTZ umiejętności zawodo- zawodowej uczestników WTZ z perspektywy Warsztatów Terapii Za- wych, gotowych do wdrożenia jęciowej. W efekcie wyodrębniono następujące mocne i słabe strony, w spółdzielniach socjalnych. szanse oraz zagrożenia: Obniżenie lęku u uczestników WTZ związanego z podejmowa- ANALIZA SWOT MODELU TWORZENIA SPÓŁDZIELNI niem pracy zawodowej dzięki SOCJALNEJ PRZY WTZ Z PERSPEKTYWY WTZ umożliwieniu im podjęcia za- Mocne strony Słabe strony trudnienia w środowisku, które znają i któremu ufają. Obniżenie lęku u rodzin uczest- Stworzenie miejsc pracy dosto- Potencjalny problem ze znale- ników WTZ, związanego z po- sowanych do możliwości oraz zieniem lidera, managera oraz dejmowaniem przez nie pracy potrzeb osób z niepełnospraw- innych osób, które chciałyby zawodowej dzięki stałej współ- nością intelektualną, dla których poprowadzić inicjatywę utwo- pracy na linii WTZ-spółdzielnia mało dostępny jest otwarty rzenia oraz utrzymania ciągłości socjalna- rodziny uczestników. rynek pracy, ze względu na brak działania spółdzielni socjalnych Urealnienie roli pracownika warunków wykorzystujących zatrudniających osoby z niepeł- poprzez udział w stażach i prak- w pełni potencjał zawodowy tej nosprawnością intelektualną. tykach osób niepełnosprawnych grupy osób. Potrzeba kompleksowego w ramach spółdzielni socjalnych, WTZ liczą w tym zakresie przede wszystkim na wsparcie merytoryczne ze strony Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej (konsultacje, doradztwo, szkolenia) Stworzenie miejsc pracy dla uczestników, u których pomyślnie zakończył się proces rehabilitacji zawodowej umożliwiające stymulację ich dalszego rozwoju wsparcia merytorycznego na wszystkich etapach wdrażania modelu spółdzielni socjalnych. Brak doświadczenia w pozyskiwaniu środków finansowych na uczestniczenie w jej życiu, organizowaniu wizyt studyjnych w spółdzielni. Stworzenie systemu motywacyjnego dla uczestników, który poza WTZ. tego typu inicjatywy. pokazuje, że rozpoczęta terapia Stworzenie miejsc pracy przy- Niechęć ze strony rodziców oraz prowadzi do podjęcia pracy gotowanych z myślą o spe- uczestników do wprowadzenia w spółdzielni. cyficznych potrzebach osób zmian w dotychczasowym funk- Wzrost rotacyjności uczestników, z niepełnosprawnością intelek- cjonowaniu. Lęk przed tym, co która pozwoli na skrócenie okre- tualną, dostosowanych do ich nowe i nieznane. su oczekiwania na przyjęcie do możliwości. Obawa uczestników oraz ich WTZ kandydatów spełniających Dostosowanie rodzaju prowa- rodzin o utratę na stałe miejsca kryteria.

32 Określenie i przestrzeganie kryteriów rekrutacji uczestników do WTZ pod kątem rokowań co Szanse Zagrożenia 33 do możliwości podjęcia pracy Koszt utworzenia spółdzielni Błędny system orzecznictwa, w spółdzielni socjalnej w przy- socjalnych powstających przy którego skutkiem jest kierowa- szłości (wystąpienie jasnego, WTZ będzie mniejszy niż koszt nie do WTZ osób od początku konkretnego kryterium wejścia). Wprowadzony w model pracy spółdzielni socjalnych system praktyk i staży, dzięki któremu osoby niepełnosprawne będą tworzenia Zakładów Aktywności Zawodowej. Utworzenie spółdzielni socjalnych jest szansą na przełamanie impasu polegającego na przypi- nierokujących w obszarze możliwości prowadzenia skutecznej terapii zawodowej. Niechęć potencjalnych partnerów przedsięwzięcia: przedsię- Utworzenie spółdzielni socjalnej nie wymaga na ogół dużych nakładów finansowych, spółdzielnia szybko staje się podmiotem samofinansującym się mogły sprawdzić się w roli saniu WTZ roli w systemie, której biorców, władz lokalnych, przed- pracownika bez utraty statusu ze względu na ograniczenia stawicieli sektora biznesowego. uczestnika. formalno-prawne nie może Sterotypy dotyczące ON w roli Ukierunkowanie celów terapii sprostać. pracowników. zawartych w Indywidualnych Przełamanie stereotypowego Niepowodzenie rynkowe inicja- Programach Rehabilitacji (IPR) myślenia o WTZ jako Ośrod- tywy. na rozwijanie konkretnych kom- kach Wsparcia z miejscem do- Trudności w pozyskiwaniu środ- petencji zawodowych wśród żywotnim dla uczestników na ków finansowych ze źródeł uczestników WTZ, niezbędnych wizerunek placówek, w których zewnętrznych na utworzenie w przyszłej pracy w spółdzielni. odbywa się realna aktywizacja i poprowadzenie inicjatywy. Realizowanie przez Warsztaty zawodowa zmierzająca do zdo- Obawa osób niepełnosprawnych założeń ustawowych, dotyczą- bycia zatrudnienia przez uczest- oraz ich rodzin przed aktywiza- cych rehabilitacji społecznej ników WTZ, a w konsekwencji cją zawodową tejże grupy osób, i zawodowej, zmierzającej do uporządkowanie roli poszcze- brak akceptacji dla modelu z ich podjęcia pracy przez osoby nie- gólnych instytucji w systemie. strony. pełnosprawne wzrost efektyw- Budowa partnerstw publiczno- ności WTZ w tym obszarze. -społeczno-prywatnych przy- Spółdzielnia socjalna z perspek- noszących korzyści wszystkim tywy WTZ jest logicznym następ- partnerom. stwem realizowanej w Warsz- Znaczenie i rola partnerstwa tatach rehabilitacji zawodowej z biznesem, które pozwoli za- oraz ogniwem umożliwiającym podjęcie pracy przez osoby niepełnosprawne rozwiązanie z perspektywy WTZ uzupełnia i uspójnia system rehabilitacji społecznej i zawodowej ON poprzez wyposażenie WTZ w nowy, niezbędny instrument. bezpieczyć przedsięwzięcie od strony rynkowej. Szansą jest przychylność i otwarcie sektora biznesu na tego typu inicjatywy. Włączenie w system rehabilitacji społecznej i zawodowej ON nowego i niezbędnego ogniwa w postaci spółdzielni socjalnej Jak wynika z panelu eksperckiego przeprowadzonego z przedstawicielami WTZ, sektor biznesu jest w ich opinii najbardziej naturalnym partnerem w procesie tworzenia spółdzielni socjalnych przy WTZ. Stąd tyle miejsca i uwagi poświęcono w Podręczniku nawiązywaniu partnerstw społeczno- -prywatnych.

34 rozumianej jako elastyczny, dopasowany do potrzeb danego środowiska lokalnego, instrument aktywizacji zawodowej pozwalający osobom niepełnosprawnym odbywać treningi pracy i zdobywać zatrudnienie. Wypracowanie modelu tzw. dobrych praktyk, które staną się zachętą dla wielu WTZ do tworzenia spółdzielni socjalnych, będących szansą na aktywizację zawodową dla ON. Zdobycie dodatkowych argumentów zmierzających do zmiany w systemie orzecznictwa, których skutkiem będzie kierowanie do WTZ kandydatów rokujących w zakresie możliwości podjęcia pracy zawodowej. Usprawnienie systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej poprzez zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Uznanie usług świadczonych w formie pracy wykonanej przez ON, jako potrzebnych i użytecznych społecznie. Transfer dobrych praktyk możliwość korzystania z doświadczenia innych spółdzielni socjalnych; docelowo zbudowanie sieci wzajemnego wsparcia spółdzielni socjalnych przy WTZ. Doświadczenia testowania rozwiązania w projekcie Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ pokazały, że grupy inicjatywne, w skład których wchodzili każdorazowo przedstawiciele WTZ, znakomicie wykorzystały wskazane mocne strony i szanse oraz zdołały maksymalnie zminimalizować słabe strony i zagrożenia. Spółdzielni socjalne tworzone przy wsparciu i z udziałem WTZ okazały się być realną alternatywą dla impasu, w którym znalazły się WTZ. Spółdzielnie socjalne tworzone przy WTZ są miejscami tworzonymi z myślą o specyficznych możliwościach osób niepełnosprawnych. Dzięki temu stają się miejscami przyjaznymi, obniżając tym samym lęk u osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin przed nowym i nieznanym. Fakt ten potwierdza wywiad ekspercki przeprowadzony podczas ewaluacji zewnętrznej. Ekspertka w zakresie aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością intelektualną, mająca ponad dwudziestoletnie doświadczenie w skutecznej rehabilitacji zawodowej uczestników WTZ podkreśliła w wywiadzie: Są łatwo wyuczalni i zdyscyplinowani i można ich do prostych prac, różnego rodzaju, przyuczyć i są naprawdę, bardzo dobrymi pracownikami. Bardzo istotna jest atmosfera, jaka jest wokół nich i zwrócenie uwagi na szkolenia, przygotowanie. Nawet później w trakcie pracy na takie działania psychologa, doradcy zawodowego. Oni muszą mieć poczucie bezpieczeństwa, muszą się czuć akceptowani, lubiani. Jak jest wokół nich dobra atmosfera, są wspaniali w pracy. Jeżeli mają poczucie zagrożenia, ktoś zachowa się bardziej agresywnie, będzie ich krytykował, czują się nieakceptowani, zaczynają się problemy ( ). Najważniejsze jest to, jaką im stworzymy atmosferę. Oni wtedy bardzo chętnie współpracują, bardzo dobrze współpracują i robią wiele czynności, mogę śmiało powiedzieć, w wielu przypadkach lepiej niż osoby zdrowe. Angażują się, robią z pełnym zaangażowaniem, ale również, jak wynika z mojego doświadczenia w wielkim zakładzie, gdzie 18 osób mi się udało zatrudnić, byłych uczestników WTZ, gdzie osoba pełnosprawna powiedziała, to nie należy do moich obowiązków, te osoby robiły wszystko, żeby być aktywnym, one same z siebie się angażują, są ciekawe świata. Widzą, że jak ich się chwali, że są pozytywnie odbierani, to podwójnie się starają. I to są moje wieloletnie doświadczenia w pracy z takimi osobami. Osoby niepełnosprawne zatrudnione w spółdzielniach pytane podczas 35 272 Perspektywa grup docelowych działań ewaluacji zewnętrznej modelu o miejsca pracy rzeczywiście wskazywały, że nie zawsze jest łatwo, ale przywyknięcie do zmiany ułatwia miła atmosfera pracy. W spółdzielniach realizują swoje zadania przy wsparciu asystentów pracy. Asystentami pracy w spółdzielniach zo-

36 stawali często pracownicy WTZ lub osoby z bliskiego otoczenia WTZ (np. wolontariusze, stażyści). Tym samym przejście uczestnika z WTZ do pracy w spółdzielni było naturalną, płynną kontynuacją procesów z tymi samymi osobami. Tymczasem pojawienie się nowych uczestników to nowe wyzwania, konieczność wprowadzenia nowych metod pracy, możliwość śledzenia wyraźnych postępów. 37 rehabilitacyjnych rozpoczętych w WTZ. Pracownicy WTZ każdorazowo na bieżąco konsultowali ze spółdzielnią socjalną potencjały, możliwości i obszary do dopracowania w przypadku każdej osoby, pomagali interpretować poszczególne zachowania, rozwiązywać problemy. To oni bowiem znali uczestników najlepiej, spędzili kilka/kilkanaście lat, Nie mniej istotna jest rola spółdzielni socjalnych jako organizatora praktyk i staży dla uczestników WTZ jeszcze niegotowych do przejścia do spółdzielni. Nawet jeśli praktyki pokażą, że to jeszcze nie ten moment, możliwość przetestowania swoich kompetencji i umiejętności, sprawdzenia, jak to jest być pracownikiem, odgrywa bardzo 272 Perspektywa grup docelowych działań wspierając proces ich rehabilitacji społecznej i zawodowej. Dzięki bli- ważną rolę w rehabilitacji zawodowej każdego uczestnika WTZ. Ewa- skości spółdzielni mogli niejako kontynuować ten proces, uczestni- luacja rozwiązania pokazała, że współpraca między WTZ a spółdziel- czyć w jego sukcesach, monitorować postępy. nią jest niejednokrotnie szersza i bardziej kompleksowa niż zakładano. Każda udana próba podjęcia pracy przez uczestnika WTZ jest WTZ wykorzystuje różne formy współpracy ze spółdzielnią, począw- z kolei czynnikiem motywującym dla innych ON z danego Warsztatu szy od wielomiesięcznych praktyk uczestników WTZ w spółdzielni (fi- Terapii Zajęciowej. Pracownicy spółdzielni cieszą się prestiżem, mają nansowanych ze środków PUP lub PCPR), skończywszy na doraźnym własne pieniądze i wykonują pracę społecznie istotną i potrzebną. Ta angażowaniu uczestników w pracę na rzecz spółdzielni w ramach zmiana statusu bardzo wpływa na ich koleżanki i kolegów z WTZ, któ- rehabilitacji zawodowej, w momencie, gdy spółdzielnia ma bardzo rzy wprost artykułują, że chcieliby pójść ich śladem. Wielu kierowni- dużo zleceń i potrzebuje wsparcia w swojej działalności produkcyjnej ków WTZ podkreślało aspekt motywacyjny tej zmiany uczestnicy czy usługowej. WTZ też nierzadko angażują się w przygotowywanie WTZ uwierzyli, że ich rehabilitacja w WTZ do czegoś zmierza. Poczu- półproduktów do działalności produkcyjnej spółdzielni socjalnych, np. cie bezpieczeństwa i przewidywalność zdarzeń wpływa na wzrost WTZ w Rakoniewicach przygotowuje dla swojej spółdzielni socjalnej motywacji u osób niepełnosprawnych do ćwiczenia, trenowania, po- półprodukty do produkcji podpałek do kominków i grilli. Uczestnicy dejmowania wyzwania w kierunku opanowania konkretnych umie- WTZ są dumni, gdy widzą, że ich praca przyczynia się do powstania pro- jętności zawodowych. Płynne przejście z Warsztatów do spółdzielni duktu, który można zobaczyć w lokalnych sklepach. Inny z WTZ WTZ socjalnych, funkcjonujących w tych samych środowiskach, zmniejsza w Gębicach wspiera swoją spółdzielnię, zajmującą się produkcją ce- również stres związany ze zmianą otoczenia społecznego. Co cieka- ramiki użytkowej, w zakresie przygotowywania wzorów dekoracyjnych we, rozwiązanie wpłynęło, zdaniem uczestników projektu, bardzo po- dla wyprodukowanych wazonów, świnek skarbonek, świeczników i in- zytywnie na kadrę WTZ (terapeutów, instruktorów terapii zajęciowej). nych wyrobów. Przykłady takie można by mnożyć. Niewątpliwie war- Sytuacja braku sukcesów w obszarze aktywizacji zawodowej prowa- to by OWES wdrażający rozwiązanie zachęcał WTZ i spółdzielnię do dziła często do syndromu wypalenia zawodowego, związanego z ko- zacieśniania współpracy. Jedną z rekomendacji ewaluacji zewnętrznej niecznością powtarzania czynności, które nie prowadzą do konkret- innowacyjnego modelu aktywizacji zawodowej uczestników WTZ było nych, mierzalnych wyników. Funkcjonowanie obok WTZ dynamicznie utworzenie w WTZ pracowni, która przygotowywałaby uczestników rozwijających się spółdzielni socjalnych, działających w oparciu o pra- do wykonywania czynności zawodowych przydatnych w pracy w spół- cę uczestników WTZ, przygotowanych do pracy przez swoich instruk- dzielni. Jak pokazuje doświadczenie projektowe, rozwiązanie takie nie torów, dało wreszcie kadrze WTZ realny, namacalny dowód dobrze tylko zapewnia na starcie spółdzielni pracowników z doświadczeniem wykonanej pracy oraz motywację do kontynuacji wysiłków na rzecz w danej branży, ale także wyposaża grupę inicjatywną spółdzielni so- przygotowania do pracy kolejnych osób. Jak wskazała w wywiadzie cjalnej w podstawową wiedzę na temat danej branży, specyfiki danej ewaluacyjnym jedna z kierowniczek WTZ, nie mniej ważny był fakt po- produkcji czy usługi. Pozwala to uniknąć licznych błędów w począt- jawienia się w WTZ nowych uczestników, przyjętych na miejsce tych, kowej fazie planowania i uruchomiania działalności powodujących np. którzy rozpoczęli pracę w spółdzielni. Jak wskazano wyżej, przedtem złe zaplanowanie wydatków, straty produkcyjne czy błędne oszaco- w WTZ rotacja była bardzo niska, instruktorzy pracowali wiele lat wanie wydajności pracy. Tego typu system polegający na wymianie

38 know-how między pracownią WTZ a powstającą spółdzielnią socjalną przetestowała z sukcesem Spółdzielnia Socjalna Serce z Rakoniewic, której, dzięki doświadczeniu zespołu WTZ w produkcji podpałek, uda- 2.2. Perspektywa uczestników WTZ Na co dzień w WTZ aktywnie prowadzona jest rehabilitacja 39 ło się uniknąć wielu błędów, z którymi musiały się borykać pozostałe spółdzielnie zajmujące się produkcją. społeczna oraz zawodowa. Odbywa się to w formie przyuczania do wykonywania konkretnych umiejętności zawodowych, kształtowania dyscypliny pracy, definiowania preferencji zawodowych u osób niepełnosprawnych, udziału w stażach i praktykach zawodowych, tworzenia indywidualnych programów rehabilitacji (IPR) z naciskiem na 272 Perspektywa grup docelowych działań PIĘĆ INFORMACJI O SYSTEMIE REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAW- sferę zawodową. Większość zadań ćwiczonych wielokrotnie przez NYCH I EKONOMII SPOŁECZNEJ W NIEMCZECH osoby z niepełnosprawnością intelektualną, można uznać za utrwalone i gotowe do wdrożenia w życie. Tak oceniają swoje umiejętności Niepełnosprawność definiowana jest przez Kodeks Socjalny: Osoba również sami uczestnicy WTZ, dlatego zadają niezwykle logiczne py- jest osobą niepełnosprawną, jeśli jej stan zdrowia fizycznego, umy- tanie: Kiedy pójdę do pracy?. U wielu uczestników w trakcie wielo- słowego lub duchowego odstaje od typowego w danym wieku, skut- letniej rehabilitacji zawodowej w sposób naturalny wykształciła się kiem czego partycypacja tej osoby w społeczeństwie jest zaburzona potrzeba uczestniczenia w życiu społecznym w roli pracownika. Praca w okresie dłuższym niż sześć miesięcy. zawodowa jest dla wielu z nich symbolem dorosłego życia, daje poczucie autonomii psychicznej oraz finansowej i stwarza przestrzeń do Najważniejszym aktem prawnym regulującym sytuację osób niepeł- tworzenia partnerskich relacji z innymi ludźmi. nosprawnych jest Ustawa o równym traktowaniu osób niepełnosprawnych (Behindertengleichstellungsgesetz - BGG) z 2002 r. Funkcjonuje budżet osobisty w imię wspierania przedmiotu, a nie podmiotu. Prawo do budżetu osobistego przysługuje wszystkim ON, które złożą wniosek o jego ustalenie. Na początku konieczne jest określenie celów rehabilitacji definiujących potrzebny rodzaj wsparcia, zakres kompleksowości wsparcia oraz jednostki predestynowane Ważną kwestią we wchodzeniu osób z niepełnosprawnością intelektualną na rynek pracy jest walka ze stereotypami podważającymi ich możliwości jako pracowników. W tej dziedzinie potrzebne są szerokie kampanie społeczne, które poprzez przedstawianie ON w pozytywny sposób, pozwalają wyeliminować uprzedzenia. Jak wskazują wyniki ewaluacji zewnętrznej Projektu Innowacyjny model aktywizacji za- Należy pamiętać, że to same osoby niepełnosprawne są najlepszymi ambasadorami aktywizacji zawodowej. Warto włączać osoby, które już podjęły pracę w działania promocyjne skierowane do kolejnych grup osób niepełnosprawnych do udzielenia takiego wsparcia. Budżet osobisty przeważnie ma wodowej uczestników WTZ najlepszym rozwiązaniem w tej kwestii formę świadczenia pieniężnego, wypłacanego miesięcznie. To dana jest zaangażowanie ON w tego typu działania kampanijne. osoba decyduje w jakim podmiocie podejmie rehabilitację gdzie Dobrą praktyką z tego zakresu może być seria reklam stworzonych wyda swój osobisty budżet. przez ICA sieć supermarketów ze Szwecji. Występuje w nich postać Jerrego, nowego praktykanta w sklepie, który ma zespół Downa. Re- Agencja Pracy może wesprzeć pracodawcę zaliczką na poczet miej- klamy w formie opery mydlanej w pełen humoru sposób rozprawiają sca pracy dla osoby przechodzącej do pracy z Warsztatu dla ON. się z przekonaniami na temat osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warsztaty dla ON (odpowiedniki WTZ) mogą prowadzić działalność Kilka reklam z angielskimi napisami jest dostępnych na stronach: gospodarczą, a zarobione w ten sposób środki mogą przeznaczyć www.adland.tv/commercials/ica-jeery-1-2209-30-sweden na działalność Warsztatu np. wynagrodzenia, fundusze celowe bądź www.adland.tv/commercials/ica-jerry-2-eng-sub-2009-30-sweden inwestycje i remonty.