Część II POLSKI SEKTOR ENERGII

Część II POLSKI SEKTOR ENERGII 57

1 PODSTAWOWE INFORMACJE O POLSCE 1.1. Sytuacja społecznoekonomiczna Polski w latach 1918213 W 1918 r., po I wojnie światowej, Polska po 123 latach odzyskała niepodległość. Kraj w tym czasie był ogromnie zniszczony. Ocenia się, że wojna spowodowała zniszczenie około 3% majątku narodowego oraz znaczne zmniejszenie liczby ludności. W latach 19191939 Polska jako kraj niepodległy odbudowała gospodarkę, która zaczęła się dynamicznie rozwijać, a ludność kraju wzrosła z 26,7 mln mieszkańców w 192 r. do 34,8 mln w 1938 r. [38]. Jednak wybuch II wojny światowej w 1939 r. przekreślił osiągnięcia z lat poprzednich. W czasie wojny Polska poniosła ogromne straty zniszczeniu uległo około 4% majątku narodowego, oraz miał miejsce ogromny około 6milionowy ubytek ludności. Znacznemu zniszczeniu uległa również infrastruktura sektora energii. Pierwsze lata po II wojnie to odbudowa kraju, a następnie znaczny rozwój gospodarki. Jednak ówczesny system gospodarczy nakazoworozdzielczy okazał się bardzo nieefektywny. Priorytetem był rozwój przemysłu ciężkiego kosztem produkcji towarów dla ludności, co okazało się błędne, spowodowało niedobory artykułów konsumpcyjnych i w konsekwencji duże niezadowolenie społeczne. W efekcie w 1989 r. doszło do zmiany systemu politycznego i gospodarczego. Dzięki temu od 199 r. został rozpoczęty proces głębokich reform i przekształceń strukturalnych w gospodarce, tj. odejście od gospodarki centralnie sterowanej i wprowadzenie gospodarki rynkowej. Początek reformowania gospodarki był trudny, wystąpił znaczny spadek produkcji przemysłowej, wysoka inflacja i ponad 2% spadek Produktu Krajowego Brutto (PKB). Jednak już w 1992 r. spadkowe tendencje w gospodarce zostały opanowane i od 1993 r. gospodarka zaczęła się rozwijać, osiągając w latach 19951998 tempo wzrostu PKB na poziomie 47%. Doszło do ograniczenia produkcji przemysłu ciężkiego, co spowodowało zmniejszenie zapotrzebowania na paliwa i energię. Powstała nadwyżka mocy w krajowym systemie elektroenergetycznym. W następnych latach gospodarka kraju rozwijała się pomyślnie, co wyrażało się wysokim tempem wzrostu PKB, wyższym niż w wielu innych krajach europejskich. Wysoki wzrost gospodarki polskiej został zahamowany w latach globalnego kryzysu ekonomicznego 28213. 1.2. Powierzchnia kraju, liczba ludności, granice, członkostwo w organizacjach międzynarodowych Polska jest krajem średniej wielkości o powierzchni 312,7 tys. km 2, leżącym w środkowo wschodniej części Europy. W 28 r. ludność kraju wynosiła 38,2 mln mieszkańców, której 62% zamieszkiwało w miastach i 38% na wsi. Przeciętna gęstość zaludnienia wynosiła 124 mieszkańców na 1 km 2. W porównaniu z 1999 r. ludność Polski zmniejszyła się o około,5 mln mieszkańców. Sąsiadami Polski są: od strony zachodniej Niemcy (467 km), od południa Czechy (796 km) i Słowacja (541 km), od wschodu Ukraina (535 km) i Białoruś (418), od północy Litwa (14 km), Okręg Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej (21 km) i Morze Bałtyckie (44 km) [39]. Polska jest krajem przemysłoworolniczym o wysokim udziale użytków rolnych i lasów. W 28 r. udział użytków rolnych w ogólnej powierzchni kraju wynosił 61%, a lasów 3%. Pod względem obszaru i zaludnienia Polska jest szóstym krajem UE28, a pod względem wielkości PKB jest siódmą gospodarką Unii. 58

Aktualnie Polska jest krajem członkowskim następujących najważniejszych organizacji międzynarodowych: Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) od 1996 r., Organizacji Paktu PółnocnoAtlantyckiego (NATO) od 1999 r., Unii Europejskiej od 24 r., Międzynarodowej Agencji Energii od 28 r. Polska jest również członkiem wielu branżowych organizacji międzynarodowych. Polski system elektroenergetyczny został w 1995 r. włączony do systemu przesyłowego Europy Zachodniej (UCTE). 59

11 RYS HISTORYCZNY ROZWOJU ENERGETYCZNEGO POLSKI 11.1. Początki i rozwój wykorzystywania energii na ziemiach polskich do I wojny światowej W dawnych wiekach, aż do połowy XIX w. podobnie jak w innych krajach, podstawowym surowcem energetycznym wykorzystywanym przez ludność było drewno. Było ono używane do ogrzewania i przygotowywania posiłków. Drewno było też głównym materiałem budowlanym. W starożytności zaczęto z drewna otrzymywać węgiel drzewny, który stanowił źródło energii dla ówczesnego wytopu żelaza w tzw. dymarkach. Już wtedy na ziemiach polskich, zwłaszcza na początku II tysiąclecia naszej ery, doszło do znacznego rozwoju hutnictwa żelaza, głównie na terenie Gór Świętokrzyskich. W połowie drugiego tysiąclecia zaczęto wykorzystywać energię wiatru w wiatrakach, które dotarły do Polski z Europy Zachodniej, zwłaszcza z Holandii. Rozpoczęto również wykorzystywanie energii wodnej do mielenia zboża. Istotnym przełomem w wykorzystywaniu energii w większej skali było w XVIII w. wykorzystanie węgla kamiennego, związane z rozwijającym się przemysłem metalurgicznym, a także wykorzystanie koksu do wytopu żelaza i cynku. W II połowie XIX w. rozpoczęto wykorzystywanie jako źródła energii ropy naftowej, która pojawiła się wraz z wynalezieniem lampy naftowej przez Ignacego Łukasiewicza oraz z odkryciem sposobu rafinacji ropy. W II połowie XIX w. powstawać zaczęły pierwsze gazownie wytwarzające gaz węglowy, służący początkowo głównie do oświetlenia ulic dużych miast. Następnie stopniowo zaczęto wykorzystywać gaz w gospodarstwach domowych i w przemyśle. W ostatnich latach XIX w. pojawiły się pierwsze generatory energii elektrycznej o niewielkich mocach, instalowane w elektrowniach i różnych zakładach przemysłowych. Wytworzona energia elektryczna służyła początkowo głównie do oświetlenia. Następnie w pierwszych latach XX w. w dużych miastach zbudowano kilka elektrowni zawodowych. Były one stopniowo rozbudowywane, lecz aż do I wojny światowej produkcja energii elektrycznej w całym kraju była niewielka. 11.2. Sektor energii okresu niepodległości 19181939 Przed I wojną światową w 1913 r. wydobycie węgla kamiennego na ziemiach polskich wyniosło 52 mln Mg, a ropy naftowej około 1,1 mln Mg. Zniszczenia podczas I wojny światowej doprowadziły do znacznego regresu wydobycia i zużycia kopalnych surowców energetycznych. W okresie międzywojennym 1918 1939 ich wydobycie zostało odbudowane, osiągając poziom zbliżony do tego przed 1913 r. W okresie tym w szybkim tempie zaczęła się rozwijać elektroenergetyka. Zbudowano dużą ilość małych elektrowni, zarówno węglowych, jak i wodnych. Szybko wzrastała produkcja energii elektrycznej. Wzrastało również wydobycie gazu ziemnego oraz rozwijało się przetwórstwo ropy naftowej. W 1938 r. wydobyto 38 mln Mg węgla kamiennego, co dawało Polsce siódme miejsce na świecie i piąte w Europie. Wyprodukowano 3977 GWh energii elektrycznej, wydobyto 584 mln m 3 gazu ziemnego oraz wydobyto 57 tys. Mg ropy naftowej, którą przetworzono w 27 polskich rafineriach. W okresie przed II wojną światową w polskim sektorze energii dominującą formą własności była własność prywatna. Kopalnie węgla, elektrownie, gazownie i rafinerie były własnością kapitału zagranicznego, własnością komunalną (użyteczności publicznej) lub własnością prywatnych zakładów przemysłowych. Elektroenergetyka była bardzo rozdrobniona. W 1938 r. energię elektryczną wytwarzało aż 3198 6

jednostek, z czego 998 zakładów o mocy nie przekraczającej 1 kw. Zaledwie kilka elektrowni miało moc kilkunastu lub kilkudziesięciu MW. Elektrownie te miały lokalny charakter, dostarczały energię elektryczną do zakładów przemysłowych oraz zaopatrywały większe miasta. Nie było ogólnokrajowego systemu elektroenergetycznego. 11.3. Rozwój sektora energii w okresie gospodarki centralnie planowanej 19451989 Podczas II wojny światowej doszło do znacznych zniszczeń obiektów energetycznych. Chociaż kopalnie węgla podczas przejścia frontów nie doznały poważnych uszkodzeń, jednak wydobycie węgla znacznie zmalało na skutek rabunkowego wydobycia i dewastacji urządzeń. Wystąpiły poważne zniszczenia elektrowni i gazowni oraz infrastruktury sieciowej. W pierwszych latach po II wojnie światowej przystąpiono do odbudowy zniszczonych obiektów energetycznych. Dzięki temu w 195 r. wydobyto 78 mln Mg węgla kamiennego, 162 tys. Mg ropy naftowej i 183 mln m 3 gazu ziemnego oraz wytworzono 9422 GWh energii elektrycznej. Równocześnie wprowadzono podstawowe zmiany własnościowe. Została dokonana powszechna nacjonalizacja przemysłu, również nacjonalizacja sektora energii. W następnych dekadach po okresie odbudowy zniszczeń obiektów energetycznych, zwłaszcza w latach 196198, stworzono duży i relatywnie nowoczesny potencjał wydobywczy w górnictwie węgla kamiennego i brunatnego. Zbudowano szereg nowoczesnych elektrowni o dużych mocach zainstalowanych. Utworzono zintegrowany ogólnokrajowy system elektroenergetyczny, połączony z systemami krajów sąsiednich. Zbudowano zintegrowany system gazowniczy oraz system gazociągów tranzytowych, umożliwiający import gazu z zagranicy. Zbudowano również nowoczesny przemysł petrochemiczny i system przesyłu ropy naftowej oraz dystrybucji paliw ciekłych wraz z całą niezbędną infrastrukturą. W dużych miastach zbudowano systemy ciepłownicze zasilające odbiorców w energię cieplną, wytwarzaną w znacznym stopniu w skojarzeniu z energią elektryczną. Wysokie wydobycie węgla kamiennego umożliwiło znaczny jego eksport, z którego wpływy dewizowe stały się ważnym źródłem finansowania rozwoju gospodarczego. Szczytowe wydobycie węgla kamiennego miało miejsce w 1979 r. i wyniosło 21 mln Mg, w tym na eksport przeznaczono 42 mln Mg. W latach 8tych, na skutek recesji gospodarczej, wydobycie węgla zmalało do 148 mln Mg w 199 r. W latach 9tych, w rezultacie reformy i restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego, wydobycie spadło do 12 mln Mg w 2 r. Wysokie wydobycie węgla w latach 197199 zapewniało duży stopień samowystarczalności energetycznej kraju. Dzięki temu polska gospodarka nie odczuła skutków kryzysu energetycznego tamtych lat. Najwyższe wydobycie węgla brunatnego osiągnięto w 1989 r 71,8 mln Mg. W 2 r. wydobycie spadło do poziomu 59,5 mln Mg. Wysokie wydobycie gazu wysokometanowego na poziomie około 5,4 mld m 3 osiągnięto na początku lat 7tych. Następnie wydobycie to stopniowo zostało obniżone do poziomu 2, mld m 3 w roku 2. Równocześnie wydobycie gazu zaazotowanego wzrosło do poziomu 4,2 mld m 3 w 1985 r., a następnie zmalało do 2,9 mld m 3 w 2 r. Produkcja energii elektrycznej w 1989 r. osiągnęła poziom 145,5 TWh i po okresowym zmniejszeniu w latach 1991992 przez całą dekadę do 2 r. utrzymywała się na poziomie 145,5 TWh. Małe przyrosty produkcji energii elektrycznej w dekadzie lat 9tych były rezultatem spadku zapotrzebowania przemysłu, zwłaszcza ciężkiego, na energię oraz podjętych działań racjonalizujących jej użytkowanie. Szybki rozwój sektora paliw i energii, a zwłaszcza wysokie wydobycie węgla kamiennego i duży jego eksport, przyczyniły się do powojennego rozwoju gospodarki polskiej. Jednak obok niewątpliwych osiągnięć w rozwoju polskiego sektora paliw i energii, w całym okresie powojennym, aż do początku lat 9tych, w polskiej gospodarce energetycznej występowało szereg niekorzystnych zjawisk, wynikających z ogólnej polityki gospodarczej. Należy tu wymienić zwłaszcza: wysoką energochłonność PKB, większą niż w krajach OECD, nadmierną zależność od węgla i niekorzystną strukturę zużycia energii pierwotnej; w 1988 r. węgiel pokrywał prawie 78% potrzeb kraju na energię pierwotną, a paliwa węglowodorowe tylko 22%; zużycie tych paliw na mieszkańca było 34 razy mniejsze od zużycia w krajach Europy Zachodniej, dużą zależność gospodarki od importu ropy naftowej i gazu ziemnego z jednego kierunku (ZSRR), wysoką degradację środowiska naturalnego, spowodowaną głównie nadmiernym udziałem węgla w całkowitym zużyciu energii, niedorozwojem instalacji odsiarczania spalin oraz wysoką energochłonnością gospodarki, niskie ceny nośników energii, znacznie odbie 61

gające od uzasadnionych kosztów ich pozyskania, co prowadziło do marnotrawstwa paliw i energii. Węglowa struktura gospodarki polskiej, jak również marnotrawstwo paliw i energii, przyczyniły się do wysokiej energochłonności gospodarki i braku jej konkurencyjności. Ponadto degradacja środowiska przez sektor paliw i energii przyczyniła się do powstania na terenie Polski obszarów zaliczanych do najbardziej zdegradowanych w Europie ( czarny trójkąt, na który składały się również emisje z Czechosłowacji i NRD). 11.4. Rozwój sektora energii w warunkach gospodarki rynkowej 199213 Zmiany społecznopolityczne i reforma polskiej gospodarki w latach 9tych XX w. stworzyły warunki do korzystnych zmian również w sektorze energii [57]. W gospodarce znacznie ograniczono produkcję energochłonnego przemysłu ciężkiego, co spowodowało zmniejszenie zapotrzebowania na paliwa, zwłaszcza węgiel i energię elektryczną. Rozpoczęty został trudny proces reformy cen paliw i energii, co przywróciło tym cenom rolę właściwego parametru ekonomicznego. Ponadto ceny stały się ważnym czynnikiem w racjonalizacji gospodarki energią. Podjęto wdrażanie programów racjonalizacyjnych, zarówno w produkcji, jak i w użytkowaniu paliw i energii. W górnictwie znacznie poprawiono jakość węgla dostarczanego elektrowniom. Zwiększono sprawność wytwarzania energii elektrycznej. Znacznie ograniczono straty ciepła w gospodarce komunalnej, między innymi dzięki realizacji szerokiego programu termomodernizacji budynków. Rozpoczęto szereg działań dla ograniczenia degradacji środowiska powodowanego przez sektor energii. Elektrownie podjęły realizację bardzo kosztownego programu modernizacji urządzeń spalania węgla, dzięki czemu radykalnie ograniczono emisję SO 2, NO x i pyłów. Wielomiliardowe środki na ten cel uzyskano z tzw. kontraktów długoterminowych. Podjęto trudny i bardzo kosztowny proces reform w górnictwie węgla zamknięto szereg nierentownych kopalń, ograniczono wydobycie węgla, radykalnie zmniejszono zatrudnienie w kopalniach, zwiększając wydajność pracy. Wraz ze wzrostem gospodarki, który pojawił się już od 1993 r., zmieniła się struktura bilansu energetycznego kraju, zaczęło również w powolnym stopniu wzrastać zużycie energii, zarówno pierwotnej, jak i elektrycznej. Wymienione działania doprowadziły do urealnienia poziomu cen paliw i energii, do znacznego zmniejszenia energochłonności PKB oraz istotnej poprawy środowiska przyrodniczego przez ograniczenie szkodliwych emisji SO 2, NO x, pyłów oraz odpadów paleniskowych. 62

12 ZASOBY SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH POLSKI Polska posiada relatywnie duże zasoby paliw stałych (węgiel kamienny i brunatny), niewielkie zasoby gazu ziemnego, znikome zasoby ropy naftowej, mały potencjał cieków wodnych oraz dość znaczne zasoby biomasy i energii wód geotermalnych. Nie posiada rud uranu o znacznej koncentracji tego pierwiastka. Natomiast znaczne ilości uranu znajdują się w postaci rozproszonej. Zdaniem specjalistów, możliwe byłoby jego pozyskiwanie w celach energetycznych, lecz po kosztach znacznie wyższych od uranu z rudy skoncentrowanej. 12.1. Zasoby paliw kopalnych Całkowitą ilość paliw w złożach traktuje się jako zasoby geologiczne, z których wydzielane są zasoby bilansowe oraz zasoby pozabilansowe. Zasoby bilansowe to zasoby, których cechy naturalne określane są przez kryteria bilansowości oraz warunki umożliwiające ich eksploatację w obecnych warunkach technicznych i ekonomicznych. Zasoby pozabilansowe to zasoby, których eksploatacja w obecnych warunkach nie jest możliwa, ale przewiduje się, że będzie możliwa w przyszłości w wyniku postępu technicznego i ekonomicznego. Dla oceny wielkości zasobów surowców energetycznych i ich klasyfikacji stosuje się siedem kategorii rozpoznania złóż tych zasobów od najmniejszego do największego stopnia ich szczegółowości, tj. kategorie: E, D2, D1, C2, C1, B oraz A [33]. 12.1.1. Węgiel kamienny Zasoby węgla kamiennego są w Polsce znaczne. Znajdują się w dwóch zagłębiach: Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (GZW) około 8% zasobów i Lubelskim Zagłębiu Węglowym (LZW) około 2% zasobów. Ponadto znikome zasoby węgla znajdują się w nieczynnym Zagłębiu Dolnośląskim, w którym zaniechano wydobycia z uwagi na jego nieopłacalność. W ostatnich latach zasoby bilansowe węgla kamiennego zostały znacznie skorygowane w dół ze względu na zamknięcie kopalń nierentownych, których zasoby bilansowe zakwalifikowano jako pozabilansowe. Według ocen Państwowego Instytutu Geologicznego zasoby węgla kamiennego (stan na 31.XII.213 r.) wynosiły: zasoby bilansowe 51,4 mld Mg w tym: zasoby zagospodarowane 19,5 mld Mg zasoby niezagospodarowane 27,9 mld Mg zasoby pozabilansowe 19,1 mld Mg w tym: zasoby zagospodarowane 7,9 mld Mg zasoby niezagospodarowane 1,5 mld Mg W zasobach bilansowych węgiel energetyczny stanowił 37,1 mld Mg (72%), a węgiel koksowy 13,5 mld Mg (26%). Szczegółowe dane o geologicznych i przemysłowych zasobach węgla kamiennego ze strukturą ich rozpoznania przedstawia tabela 12.1. 12.1.2. Węgiel brunatny Rozpoznane zasoby bilansowe węgla brunatnego w Polsce są znaczne. Zasoby złóż zagospodarowanych leżą w trzech obszarach złóż: Bełchatów, Turów i PątnówAdamówKonin. Natomiast zasoby złóż niezagospodarowanych znajdują się w obszarach: legnickim, lubuskim, wielkopolskim i łódzkim. Ze złóż dotychczas niezagospodarowanych najbardziej realna jest eksploatacja złóż lubuskich. Eksploatacja złóż wielkopolskich jest mało prawdopodobna z uwagi na uwarunkowania lokalizacyjne i ekologiczne (tereny Rowu Poznańskiego). Również eksploatacja złóż obszaru łódzkiego (Rogóźno) jest mało realna z uwagi na duże zasolenie zasobów węgla na tym terenie. Według ocen Państwowego Instytutu Geologicznego zasoby węgla brunatnego (stan na 31.XII.213 r.) wynosiły: zasoby bilansowe 22,7 mld Mg 63

Tabela 12.1. Zasoby węgla kamiennego oraz ich struktura, stan na 31 XII 213 r. [mln Mg] Zasoby geologiczne Wyszczególnienie Zasoby bilansowe Zasoby Zasoby przemysłowe Razem A+B C1 C2+D pozabilansowe Zasoby ogółem 51 414 5 954 15 232 3 228 19 56 3 84 w tym: węgiel energetyczny 37 122 3 965 9 833 23 324 14 48 2 263 węgiel koksowy 13 54 1 982 5 347 6 174 4 612 1 577 inne węgle 788 8 52 729 37 w tym zasoby złóż zagospodarowanych Razem15 19 485 4 53 8 444 6 511 7 922 3 828 w tym: węgiel energetyczny 132,1 11 47 2 734 5 43 3 63 5 545 2 251 węgiel 1 koksowy 8 75 1 796 3 41 2 879 2 377 1 577 inne węgle 2 2 w tym 62,2zasoby złóż nie zagospodarowanych 5 Razem 27 946 36 5 197 22 443 1 511 12 w tym: węgiel energetyczny 22 698 289 3 473 18 936 8 516 węgiel koksowy Zasoby bilansowe 4 617 Zasoby przemysłowe 17 1 724 2 876 1 995 12 inne węgle 631 631 Źródło: [81] [Mld ton] [Mld m 3 ] 6 5 4 3 2 1 3 51 414 Zasoby bilansowe 3 84 Zasoby przemysłowe Rys. 16. Zasoby węgla kamiennego w Polsce, stan na 31.12.213 r. w tym: zasoby zagospodarowane 1,5 mld Mg zasoby niezagospodarowane 21,2 mld Mg zasoby pozabilansowe 3,5 mld Mg w tym: zasoby niezagospodarowane,1 mld Mg zasoby przemysłowe 3,4 mld Mg Szczegółowe dane przedstawia tabela 12.2. Oceny i szacunki zasobów węgla brunatnego, prowadzone w ostatnich latach przez Związek Pracodawców Porozumienie Producentów Węgla Brunatnego, wskazują, że Polska może posiadać znacznie większe zasoby węgla brunatnego od wykazywanych przez Państwowy Instytut Geologiczny. Tabela 12.2. Zasoby węgla brunatnego oraz ich struktura, stan na 31 XII 213 r. [mln Mg] [Mton] 2 1 Wyszczególnienie Zasoby geologiczne Zasoby bilansowe 15,4 Razem A+B+C1 C2+D Zasoby pozabilansowe Zasoby przemysłowe Zasoby ogółem 22 684 5 523 17 161 3 523 1 165 w tym zasoby złóż zagospodarowanych Razem 1 514 1 498 16 7 1 148 Złoża zakładów czynnych 1 59 1 493 16 51 1 148 w tym zasoby złóż nie zagospodarowanych Razem 21 158 4 14 17 144 3 445 17 Złoża rozpoznane szczegółowo 4 73 4 14 689 89 17 Złoża rozpoznane wstępnie 16 455 16 455 2 636 w tym złoża, których eksploatacji zaniechano Razem 11 1 1 8 Eksploatacja zaniechana 11 1 1 8 Źródło: [81] 24,4 Zasoby bilansowe Zasoby przemysłowe 64

Według tych ocen całkowite zasoby geologiczne węgla brunatnego są następujące [32]: Zasoby geologiczne [mld Mg] Zasoby bilansowe Zasoby pozabilansowe Złoża udokumentowane 24,6 14, 4,9 Złoża perspektywiczne 58,2 Obszary węglonośne 141,7 Ogółem 224,5 14, 4,9 12.1.3. Ropa naftowa Udokumentowane zasoby ropy naftowej w Polsce są bardzo ubogie i według ocen Państwowego Instytutu Geologicznego w 213 r. wynosiły: wydobywalne zasoby bilansowe 24,4 mln Mg w tym w złożach zagospodarowanych 23,9 mln Mg zasoby pozabilansowe,5 mln Mg Złoża ropy naftowej występują głównie na Niżu Polskim, w Karpatach i na Przedgórzu Karpackim oraz na Szelfie Bałtyckim (offshore). Według dotychczasowego rozpoznania brak jest przesłanek odkrycia w Polsce dużych zasobów ropy naftowej. Szczegółowe dane o zasobach ropy naftowej w Polsce przedstawia tabela 12.3. 12.1.4. Gaz ziemny Udokumentowane zasoby gazu ziemnego w Polsce na koniec 213 r. wynosiły: wydobywalne zasoby bilansowe 132,1 mld m 3 zasoby pozabilansowe 2,2 mld m 3 Ponad 8% zasobów bilansowych znajduje się w złożach zagospodarowanych, głównie na Niżu Polskim. Gaz ziemny znajduje się również na Przedgórzu Karpackim. Gaz z zasobów Przedgórza jest gazem wysokometanowym, natomiast większość gazu z Niżu Polskiego to gaz z wysokim udziałem azotu. Szczegółowe dane o wielkości i lokalizacji złóż gazu ziemnego przedstawia tabela 12.4. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że oprócz gazu ziemnego konwencjonalnego na terenie Pol Tabela 12.3. Zasoby ropy naftowej w podziale na kategorie i lokalizacje rozpoznanych złóż, stan na 31 XII 213 r. [mln Mg] Wyszczególnienie Zasoby wydobywalne Zasoby bilansowe Zasoby pozabilansowe Zasoby przemysłowe Razem A+B C Zasoby ogółem 24,4 1,6 13,8,4 15,4 w tym: Zasoby zagospodarowane 23,9 1,4 13,5,3 15,4 Bałtyk 4,8 1,4 3,5 4,8 Karpaty,5,4,1,2,1 Niż Polski 18,1 8,4 9,7,1 1,5 Przedgórze,4,3,2,1 Źródło: [81] Tabela 12.4. Zasoby gazu ziemnego w podziale na kategorie i lokalizacje rozpoznanych złóż, stan na 31 XII 213 r. [mld m 3 ] Wyszczególnienie Zasoby wydobywalne Zasoby bilansowe Razem A+B C Zasoby pozabilansowe Zasoby przemysłowe Zasoby ogółem 132,1 83,8 48,2 2,2 62,2 w tym: Zasoby zagospodarowane 11,4 78,1 32,3,7 57,9 Bałtyk,6,1,4 1,3 Karpaty,9,6,3,1,3 Niż Polski 75,8 56,7 19,1,7 47,7 Przedgórze 33,1 2,6 12,5 8,6 Zasoby niezagospodarowane 21,4 5,8 15,6 1,4 4,2 Źródło: [81] 65

6 [Mld ton] [Mld ton] ski znajdują się duże zasoby gazu łupkowego. Amerykańskie firmy szacują wstępnie złoża tego gazu 4 3 w Polsce na 1,53, bilionów m 3. Jeżeli szacunki te zostaną 2 potwierdzone, to gaz ze złóż łupkowych wystarczyłby 1 na 12 lat. Poszukiwania gazu prowadzi szereg firm, głównie amerykańskich oraz Pol 3 84 skie Górnictwo Zasoby Naftowe bilansowei Gazownictwo. Zasoby przemysłowe [Mton] [Mld m 3 ] Rys. 18. Zasoby gazu ziemnego w Polsce, stan na 31.12.213 12.2. Zasoby 51 odnawialnych 414 źródeł energii 12.2.1. Energia wodna [Mton] 5 3 2 1 Rys. 17. Zasoby ropy naftowej w Polsce, stan na 31.12.213 15 1 5 6 5 4 3 51 414 24,4 Zasoby bilansowe 132,1 Zasoby bilansowe Zasoby bilansowe 15,4 Zasoby przemysłowe 62,2 Zasoby przemysłowe Zasoby przemysłowe Polska nie posiada korzystnych warunków dla 2 rozwoju energetyki wodnej. Potencjał energetyczny cieków wodnych jest niewielki, głównie 3 84 z uwagi 1 na małe spadki tych cieków. Zasoby bilansowe Zasoby przemysłowe Potencjał teoretyczny wyrażony ilością energii elektrycznej, jaką można pozyskać z cieków wodnych, szacuje się na około 23 TWh/rok (17,4 TWh 3 z dorzecza Wisły, 5,2 TWh z Odry i,5 TWh z rzek Przymorza) [4]. 24,4 2 Potencjał techniczny możliwy do pozyskania to 1215 TWh/rok. Obecna produkcja to 2,53, TWh/rok. 15,4 1 Tak niski udział hydroenergetyki w polskim systemie energetycznym wskazuje, że jej znaczenie jest niewielkie. Znaczącą rolę odgrywają jedynie elektrownie szczytowopompowe, zapewniające systemowe usługi regulacyjne oraz dostarczające energię w szczytach obciążeń w ciągu doby. 12.2.2. Energia geotermalna Polska posiada znaczny potencjał wód geotermalnych [27, 42, 44]. Temperatura wody pozyskiwanej ze źródeł geotermalnych zależy głównie od głębokości odwiertów, z których pobierana jest woda. Możliwości wykorzystania wód geotermalnych dotyczą około 4% powierzchni kraju, przy czym ocenia się, że wydobycie jest opłacalne, gdy głębokość odwiertu nie przekracza 2 km, woda osiąga temperaturę co najmniej 65 C, a zasolenie nie przekracza 3 g/l. Z różnych ocen wynika, że zasoby geotermalne są duże, a ich potencjał techniczny jest rzędu 625 PJ/ rok. Jednak z uwagi na niskie temperatury dostępnych wód geotermalnych dotychczasowe ich wykorzystanie w Polsce jest małe, a wykorzystywana moc cieplna źródeł to zaledwie około 2 MWt. W Polsce działają cztery zakłady ciepłownicze wykorzystujące źródła geotermalne, mianowicie: Geotermia Podhalańska w Bańskiej Niżnej koło Zakopanego, o mocy 125 MWt, produkująca około 4 TJ ciepła rocznie, Zakład Geotermalny w Mszczonowie, o mocy 12 MWt, produkujący około 17 TJ ciepła rocznie, Zakład Geotermalny w Uniejowie, o mocy 4,6 MWt, produkujący około 17 TJ ciepła rocznie, Zakład Geotermalny w Pyrzycach, o mocy 5 MWt, produkujący około 5 TJ ciepła rocznie. Zasoby geotermalne w Polsce zawierają głównie ciepło niskotemperaturowe, które może wykorzystywane zwłaszcza przy szerokim zastosowaniu pomp ciepła, których eksploatacja staje się opłacalna z uwagi na wzrastające ceny paliw i energii. 12.2.3. Biomasa Biomasa to stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a także przemysłu przetwarzającego ich produkty, a także części pozostałych odpadów, które ulegają biodegradacji [55]. Główne rodzaje biomasy wykorzystywanej na cele energetyczne to: drewno i odpady z przerobu drewna (drewno grube, trociny, wióry, zrębki, kora, odpady leśne), rośliny pochodzące z upraw energetycznych: 66

rośliny drzewiaste szybko rosnące (wierzba, topola), wieloletnie byliny i krzewy, np. trzcina pospolita, produkty rolnicze oraz odpady organiczne z rolnictwa, np. słoma, siano, buraki cukrowe, ziemniaki, rzepak, odchody zwierzęce, frakcje organiczne odpadów komunalnych, niektóre odpady przemysłowe, np. z przemysłu papierniczego. Potencjał techniczny zasobów biomasy w Polsce jest znaczny. Instytut Energetyki Odnawialnej ocenia zasoby techniczne biomasy na 755 PJ/rok [24]. Akademia Rolnicza we Wrocławiu ocenia zasoby techniczne biomasy stałej na około 47,5 PJ/rok oraz zasoby paliw ciekłych z biomasy na 27 mln l/rok (w zależności od powierzchni upraw roślin oleistych) [68]. Zbliżone do powyższych oceny zasobów biomasy podają również inni autorzy i ośrodki badawcze. 12.2.4. Energia wiatru Wiatr jest przekształconą formą energii słonecznej. Teoretyczny potencjał wiatru w Polsce jest znaczny, przy czym wybitnie korzystnymi regionami kraju dla instalowania siłowni wiatrowych są [26]: środkowa i najbardziej wysunięta na północ część wybrzeża Morza Bałtyckiego, od Koszalina po Hel, wyspa Uznam, Suwalszczyzna. Dość korzystnymi regionami dla energetyki wiatrowej są: Środkowa Wielkopolska i Mazowsze, Beskid Śląski i Żywiecki, Bieszczady i Pogórze Dynowskie. Stopień wykorzystania zasobów wiatru zależy od wielu czynników, zwłaszcza od: liczby i mocy wybudowanych siłowni wiatrowych, wysokości instalacji wiatrowych nad poziomem gruntu, średniej powierzchni skrzydeł siłowni wiatrowych. Z ocen ekspertów wynika, że przy optymistycznym rozwoju energetyki wiatrowej można osiągnąć maksymalnie kilkanaście procent pokrycia bilansu elektroenergetycznego kraju. 67

13 ROZWÓJ PODSYSTEMÓW SEKTORA PALIW I ENERGII 13.1. Górnictwo węgla kamiennego Węgiel kamienny występuje w Polsce w trzech różnych pod względem wielkości zagłębiach: Górnośląskim, Dolnośląskim i Lubelskim. Występowanie węgla na terenach Dolnego i Górnego Śląska znane było od dawna. Już w XIV i XV w. węgiel był wydobywany przez miejscową ludność metodami chałupniczymi w niewielkich ilościach i był wykorzystywany do zaspokojenia lokalnych potrzeb mieszkańców. Początkowo węgiel był wydobywany sposobem odkrywkowym w miejscach, gdzie jego pokłady zalegały blisko powierzchni ziemi. Jednak aż do końca XVIII w. wydobycie węgla na ziemiach polskich było bardzo małe. Na Dolnym Śląsku wydobycie węgla rozpoczęło się już w XIV w. Pewna intensyfikacja jego wydobycia wystąpiła na początku XVIII w. W 1742 r. istniało tam 15 małych kopalń odkrywkowych, lecz wydobycie na większą skalę miało miejsce dopiero w połowie XIX wieku [8]. Występowanie węgla kamiennego na Górnym Śląsku znane było już na początku XVI w., jednak najstarsze zapisane wiadomości o jego wydobyciu pochodzą z pierwszej połowy XVIII w. Według tych danych w 174 r. istniała tam kopalnia Murcki zatrudniającą 8 ludzi, którą uważa się za najstarszą kopalnię węgla w tym regionie. Pierwszą kopalnię głębinową wybudowano w 1791 r. W tym czasie wzrastał krąg użytkowników węgla. Odbiorcami były pobliskie huty żelaza, drobne zakłady przemysłowe, kuźnie itd. [8]. Znaczący wzrost zapotrzebowania na węgiel, zarówno na Dolnym, jak i Górnym Śląsku, wystąpił na przełomie XVIII i XIX w. Było to związane z rozwojem przemysłu zwłaszcza z zastosowaniem koksu do wytopu żelaza, a następnie cynku. W połowie XIX w. wydobycie węgla kamiennego w obu zagłębiach dochodziło już do 1,5 mln Mg, przy czym Zagłębie Górnośląskie górowało nad Dolnośląskim. Dynamiczny rozwój wydobycia węgla wystąpił w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Szybki wzrost zapotrzebowania na węgiel został spowodowany rozbudową kolejnictwa, rozwojem hutnictwa żelaza i metali niezależnych, rozwojem elektroenergetyki i różnych gałęzi przemysłu. W roku 19 wydobycie w obu zagłębiach znajdujących się na terenie zaboru pruskiego, austriackiego i rosyjskiego osiągnęło prawie 35 mln Mg, a w 1913 r. około 52 mln Mg, z czego na Górnośląskie Zagłębie Węglowe przypadało około 85% [8]. W rezultacie I wojny światowej nastąpił podział Zagłębia Górnośląskiego między Polskę i Niemcy, z czego 14 kopalń z wydobyciem na poziomie około 26% znalazło się w granicach Niemiec. W okresie międzywojennym wydobycie węgla w kopalniach należących do Polski kształtowało się na poziomie zbliżonym do osiągniętego przed I wojną światową, a w okresie kryzysu 19291933 znacznie poniżej tego poziomu [8]. Okres II wojny światowej to czas rabunkowej gospodarki okupanta, nastawionej na maksymalizację wydobycia przy bardzo ograniczonych nakładach, co spowodowało ograniczenie zdolności wydobywczych kopalń i znaczący spadek produkcji węgla. Na szczęście kopalnie w czasie przejścia frontu przez Górny Śląsk w roku 1945 nie doznały poważniejszych uszkodzeń. W pierwszych trudnych latach powojennych zdołano w krótkim czasie uruchomić wszystkie kopalnie oraz przystąpiono do głębienia nowych szybów, pogłębiania i przebudowy szybów istniejących, budowy nowych poziomów wydobywczych. Rozpoczęto również budowę dwóch nowych kopalń. Dzięki temu już w 1948 r. osiągnięto poziom wydobycia z 1938 r., a w 195 r. wydobyto 78 mln Mg węgla. W następnych latach, dzięki budowie 25 nowych kopalń, rozbudowie kopalń istniejących oraz wprowadzeniu nowych technologii wydobywczych osią 68

gnięto, zwłaszcza w latach 6tych i 7tych, szybki wzrost wydobycia węgla. W 1984 r. rozpoczęto wydobycie węgla w Zagłębiu Lubelskim, w którym oddano do eksploatacji kopalnię Bogdanka. W efekcie tych działań wydobycie węgla wynosiło: w 196 r. 14,4 mln Mg, w 197 r. 14,1 mln Mg i w 1979 r. 21 mln Mg [2]. W latach 8tych głównie na wskutek recesji gospodarczej, zmniejszonego zapotrzebowania na węgiel w kraju, pogarszających się warunków technicznogeologicznych kopalń oraz wzrostu kosztów wydobycie węgla miało tendencję malejącą i w 199 r. wynosiło 148 mln Mg. Wzrosła jednak znacznie jego jakość. W latach 1945198 węgiel kamienny stanowił główne bogactwo naturalne Polski. Był podstawowym źródłem energii pierwotnej dla elektroenergetyki i wielu gałęzi przemysłu oraz ważnym surowcem dla przemysłu chemicznego. Stanowił także liczącą się pozycję polskiego eksportu. Górnictwo węgla kamiennego dawało zatrudnienie kilkusettysięcznej rzeszy pracowników, przede wszystkim Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Jednak już w latach 8tych, a zwłaszcza w dekadzie lat 9 tych, rola węgla kamiennego w gospodarce polskiej zaczęła maleć i w 2 r. jego wydobycie wynosiło tylko 13 mln Mg, co stanowiło około połowy wydobycia z końca lat 7tych. Zmniejszenie wydobycia węgla kamiennego na początku lat 9tych, jak również pogarszające się wyniki ekonomiczne (zadłużenie kopalń i ujemny wynik finansowy na sprzedaży węgla), spowodowały konieczność reformy całej branży. Pierwszym krokiem było opracowanie w 1992 r. programu restrukturyzacji górnictwa węgla i stopniowe jego wdrażanie. Program ten był wielokrotnie modyfikowany. Następnie w 1998 r. Rada Ministrów przyjęła rządowy program Reforma górnictwa węgla kamiennego w latach 1998 22, nadając mu priorytet wykonawczy. Na jego realizację przeznaczono ogromne środki budżetowe (około 7,2 mld zł), które były głównie skierowane na likwidację kopalń i odprawy dla zwalnianych pracowników (tzw. górniczy pakiet socjalny) [31]. Główne cele rządowego programu reformy górnictwa węgla były następujące: dostosowanie zdolności produkcyjnych kopalń do potrzeb rynkowych, poprawa jakości węgla, obniżenie zatrudnienia oraz poprawa wyników ekonomicznych przez doprowadzenie do uzyskania rentowności kopalń. Ponadto w programie założono stopniowe zmniejszanie wydobycia węgla do około 8 mln Mg w 22 r. i ograniczenie jego eksportu do poziomu wynikającego z podaży i zapotrzebowania krajowego. Efekty realizacji reform górnictwa przeprowadzonych w latach 19923 to [49]: likwidacja 3 kopalń i zlikwidowanie Zagłębia Dolnośląskiego; zmniejszenie zatrudnienia o 28 tys. pracowników, z 416 tys. w 1989 r. do 136 tys. w 23 r.; obniżenie wydobycia węgla o 77 mln Mg, ze 177 mln Mg w 1989 r. do 1 mln Mg w 23 r.; poprawa wyników ekonomicznych kopalń i uzyskanie w 2 r. dodatniego wyniku finansowego w skali całego górnictwa węgla kamiennego, lecz nie został jeszcze rozwiązany problem poważnego zadłużenia kopalń; istotna poprawa jakości węgla, m.in. dzięki budowie nowoczesnych zakładów wzbogacania i odsiarczania miałów energetycznych oraz modernizacji zakładów istniejących. Dotychczasową reformę polskiego górnictwa węgla kamiennego, przeprowadzoną w tak krótkim czasie, należy uznać za duże osiągnięcie ekonomiczne i organizacyjne podobna reforma w innych krajach (Francja, Wielka Brytania) wymagała kilkunastoletniego okresu realizacji. Niestety, społeczna strona reformy górnictwa węgla to utrata pracy przez kilkaset tysięcy pracowników i znaczny wzrost bezrobocia na Dolnym i Górnym Śląsku. Lata 2325 to ostatni etap wdrażanej reformy górnictwa węgla kamiennego. W okresie tym efektem tej reformy było ograniczenie nadmiernych zdolności wydobywczych kopalń o około 6,6 mln Mg/rok, obniżenie stanu zatrudnienia o 17,1 tys. pracowników do poziomu 119,3 tys. zatrudnionych na koniec 26 r. Doprowadzono również do znacznego oddłużenia kopalni. Wdrażając reformę górnictwa węgla nie przywiązano dostatecznej uwagi do realizacji inwestycji, które m.in. z braku środków finansowych zostały ograniczone. W tej sytuacji w ostatnich latach doszło do poważnego zmniejszenia operatywnych zasobów węgla i pojawiły się problemy z dostawami węgla dla elektrowni, powodując szybki wzrost importu węgla energetycznego. Obecnie pilną koniecznością jest zwiększenie frontu inwestycyjnego w górnictwie węgla kamiennego. W 27 r. Ministerstwo Gospodarki przedstawiło Strategię rozwoju węgla kamiennego w Polsce w latach 27215 uwzględniająca aktualną sytuację gospodarczą kraju i uwarunkowania wynikające dla górnictwa węgla kamiennego. Celem tej strategii było dostosowanie wydobycia węgla do krajowego zapotrzebowania oraz ekonomicznie uzasadnionego jego eksportu, przy równoczesnej poprawie jakości 69

[Mton] 25 2 23,4 24,3 Tabela 13.1. Bilans węgla kamiennego 195213 [mln Mg] 15 Wyszczególnienie 195 196 197 198 199 2 21 213 Wydobycie 1 Import Eksport 5 78, 25,6 14,4,8 17,5 Zmiana zapasów Zużycie,4 51,8,6 88,3 198 Źródło: [2, 4, 5] 2 213 Produkcja Import Zużycie [Mton] 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2,3 193,1 1, 16,4 31,1 16,2 164,,6 13,3 1,4 18, węgla jako paliwa przyjaznego środowisku. Strategię tę zaakceptowała Rada Ministrów w lipcu 27 r. W okresie minionych 24 lat (199213), tj. w okresie gospodarki rynkowej w Polsce, w rezultacie wielu uwarunkowań, m.in. realizowanej reformy całej gospodarki, jak i reformy górnictwa węgla radykalnie zmniejszono produkcję węgla kamiennego, jego zużycie oraz eksport. Polska ze znacznego eksportera węgla stała się jego importerem. Wydobycie węgla zmalało ze 147,7 mln Mg w 199 r. do 77, mln Mg w 213 r. Jednak Polska jest nadal w Unii Europejskiej największym producentem węgla kamiennego. Zmiany wielkości produkcji, importu, eksportu i zużycia węgla kamiennego w kraju w latach 195 213 przedstawia tabela 13.1, zawierająca syntetyczny bilans węgla. 13.2. Górnictwo węgla brunatnego 14,1 1,1 28,8,1 112,3 Rys. 19. Bilans węgla kamiennego w Polsce 198213 23,2 18,1 84,1 1, 77, 1,8 198 2 213 Produkcja Import Export Zużycie 1,6 79, 193,1 1, 31,1 1, 164, 147,7,6 28,1,3 119,9 13,3 1,4 23,2 2,7 84,1 76,7 13,6 1,6 4,9 84,6 77, 1,8 1,6 1,7 79, Początki górnictwa węgla brunatnego na ziemiach polskich sięgają XVIII w. Rozwijało się ono wówczas przede wszystkim na Dolnym Śląsku, przy czym wydobycie węgla brunatnego było niewielkie. Jego odbiorcami była miejscowa ludność oraz drobny przemysł, głównie cegielnie. W XIX w. doszło do pewnej intensyfikacji wydobycia węgla brunatnego, powstały niewielkie kopalnie w okolicach Zgorzelca, Lubania i Zielonej Góry. Było to kilkanaście małych kopalń wydobywających w połowie XIX w. około 13 tys. Mg rocznie. Początkowo wybierano pokłady wychodzące na powierzchnię, a około 19 r. rozpoczęto pozyskiwanie węgla przez zdejmowanie nadkładu, metodą odkrywkową. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. na Dolnym Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu wydobycie węgla brunatnego znacznie wzrosło. Istniały ośrodki eksploatacji tego węgla w rejonie Turowa, Lubania, Węglińca, Żar i Sulęcina. Pracowały tam dość duże kopalnie, które w 1935 r. wydobyły około 3 mln Mg [8]. W okresie międzywojennym zainteresowanie węglem brunatnym w Polsce z uwagi na konkurencyjność węgla kamiennego było niewielkie. Węgiel wydobywano w małych kopalniach, głównie w województwach poznańskim, pomorskim, kieleckim i krakowskim. Jego wydobycie malało z 27 tys. Mg w 1921 r. do 1 tys. Mg w 1938 r. [8, 2]. Po II wojnie światowej w Polsce, podobnie jak w innych krajach, wzrosło zainteresowanie węglem brunatnym. Odzyskanie Ziem Zachodnich polepszyło znacznie bilans zasobów tego surowca. W latach 5tych i 6tych podjęto intensywne badania zasobów, rozpoczęto budowę kilku dużych kopalń odkrywkowych oraz elektrowni na węgiel brunatny. Do eksploatacji oddano w 1963 r. kopalnię Turów II, a w rejonie konińskotureckim kopalnie: Gosławice w 1958 r., Pątnów I i II w 1962 r., Adamów w 1964 r., Kazimierz w 1966 r. i Jóźwin w 1971 r. Na początku lat 8tych uruchomiono największą kopalnię Bełchatów [36]. Dzięki temu węgiel brunatny stał się drugim po węglu kamiennym paliwem dla krajowej elektroenergetyki. Jego wydobycie wzrastało bardzo szybko z 4,8 mln Mg w 195 r. do 32,8 mln Mg w 197 r. oraz do 67,8 mln Mg w 199 r. Do roku 198 węgiel brunatny był również eksportowany do Niemieckiej Republiki Demokratycznej w ilościach kilku milionów Mg rocznie. Węgiel brunatny jest tańszy (w przeliczeniu na jednostkę energii) od węgla kamiennego. W 1% jest wydobywany metodą odkrywkową. Wydobyciu temu towarzyszą jednak ujemne zjawiska wpływające niekorzystnie na środowisko naturalne. Ponadto spalaniu węgla towarzyszą emisje tlenków siarki oraz dwutlenku węgla. Następuje także degradacja znacznych obszarów ziem uprawnych i lasów, zmia 7

Tabela 13.2. Bilans węgla brunatnego 195213 [mln Mg] Wyszczególnienie 195 196 197 198 199 2 21 213 Wydobycie Import Eksport Zmiana zapasów Zużycie Źródło: [2, 4, 5] 4,8 3,8 1, 9,3 5,4 3,9 32,8 4, 28,8 ny poziomu wód gruntowych, zmniejszenie plonów w znacznym promieniu wyrobisk kopalnianych itd. Powstają duże połacie terenów poeksploatacyjnych wymagające ponownego ich zagospodarowania. Dzięki dużym nakładom finansowym ujemne zjawiska towarzyszące wydobyciu węgla brunatnego, jak też jego spalaniu w elektrowniach, zostały opanowane, zarówno w zakresie rekultywacji rejonów eksploatacji kopalń, jak i ograniczenia emisji SO 2 z elektrowni. Dane o pozyskaniu, imporcie, eksporcie i zużyciu krajowym węgla brunatnego przedstawia tabela 13.2. Należy podkreślić, że górnictwo węgla brunatnego podjęło wielokierunkowe działania dla zminimalizowania negatywnego oddziaływania wydobycia na środowisko przyrodnicze. Dokonano ogromnego postępu w tej dziedzinie. Efekt tych działań to rekultywacja, rewitalizacja i zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych węgla brunatnego. Osiągnięcia w tym zakresie są dobrą wizytówką polskiego górnictwa węgla brunatnego. Działalność rekultywacyjną i rewitalizacyjną terenów pogórniczych prowadzą wszystkie kopalnie węgla brunatnego, tj. Adamów, Konin, Turów i Bełchatów. Dotychczas kopalnie te przeprowadziły rekultywację około 11 tys. ha terenów pogórniczych. Dzięki tej rekultywacji i zagospodarowaniu tych terenów powstały nowe zwarte kompleksy leśne, tereny upraw rolniczych, zbiorniki wodne, siedliska ptaków i zwierząt, powstały również tereny turystycznorekreacyjne [33]. Węgiel brunatny w Polsce stanowi ważne źródło wytwarzania produkcji energii elektrycznej, gdyż ponad 1/3 tej produkcji pochodzi z węgla brunatnego. Z prognoz energetycznych wynika, że i w przyszłości węgiel ten powinien stanowić ważne paliwo dla produkcji energii elektrycznej z uwagi na posiadane zasoby i niskie koszty produkcji energii. Jednak węgiel brunatny to główne źródło emisji CO 2, a wymogi UE zobowiązują do radykalnego zmniejszenia tej emisji dla powstrzymania globalnych zmian klimatu. Mając na uwadze zalety węgla brunatnego jako ważnego źródła energii pierwotnej, można mieć nadzieję, że problem ograniczenia emisji CO 2 zostanie 36,9 1,6 35,3 67,6,2 67,4 59,5,2 59,3 56,5,1,2 56,6 rozwiązany i węgiel brunatny, również w przyszłości, będzie ważnym elementem bezpieczeństwa energetycznego polskiej gospodarki. 13.3. Przemysł paliw ciekłych 65,8,2,2 65,8 Głównym surowcem do produkcji paliw ciekłych jest ropa naftowa. Najdawniejsze wiadomości o ropie naftowej na terenach polskich pochodzą z XVI i XVII w. Ropa naftowa, nazwana olejem skalnym, była w tym czasie pozyskiwana przez ludność z naturalnych wycieków, a następnie z prymitywnych kilkunastometrowych szybów studni. Początkowo używana była jako lek, a następnie do wyprawiania skór, smarowania wozów, impregnacji drewna itp. Z wosku ziemnego towarzyszącego ropie wyrabiano świece. Najczęściej wymienianym miejscem pozyskania ropy naftowej był Drohobycz. Pierwsze badania terenów roponośnych w rejonie podkarpackim przeprowadził Stanisław Staszic, nazwany ojcem geologii polskiej. Zainteresowanie ropą naftową wzrosło w połowie XIX w. dzięki odkryciom Ignacego Łukaszewicza, który w aptece w Gorlicach założył pierwszą nowoczesną, choć miniaturową, destylarnię ropy naftowej. Jako produkt destylacji uzyskał naftę. Skonstruował również lampę naftową, stąd uważany jest za ojca przemysłu naftowego w Polsce. W tym czasie powstają pierwsze szyby na Podkarpaciu w Polance i Bóbrce, a następnie w Borysławiu i Drohobyczu. Wydobycie i zużycie ropy naftowej zaczęło szybko wzrastać, osiągając w 199 r. poziom około 2 mln Mg [38]. Przyczynił się do tego wzrost zapotrzebowania związany m.in. ze wzrostem motoryzacji. Podczas I wojny światowej oraz w okresie międzywojennym na skutek wyczerpania zasobów następował spadek wydobycia ropy naftowej i w 1938 r. wydobyto już tylko 57 tys. Mg [38]. W rezultacie zmian terytorialnych po II wojnie światowej w granicach Polski znalazła się tylko zachodnia część zagłębia naftowego, gdzie wydobycie ropy było bardzo małe i nie przekraczało 2 tys. Mg rocznie. Na początku lat 7tych odkryto nowe niewiel 71

kie złoża na Niżu Polskim, a następnie w latach 8tych w polskim sektorze Bałtyku. Pozwoliło to na okresowy wzrost wydobycia do około 5 tys. Mg, jednak później nastąpił spadek do około 2 tys. Mg. Na przełomie wieków wydobycie ropy ponownie wzrosło dzięki zagospodarowaniu nowych złóż na Niżu Polskim i na Morzu Bałtyckim, osiągając w 2 r. 653 tys. Mg, a w 213 r. 962 tys. Mg [4]. Odkryte zasoby ropy naftowej wskazują, że Polska nie posiada wielkiej ropy i jest prawie w całości zależna od jej importu. W 2 r. krajowe zużycie ropy naftowej wynosiło 18 mln Mg, a w 212 r. przekroczyło 25 mln Mg. Zatem import ropy pokrywał około 96% zużycia krajowego. Zarówno przed I wojną światową, jak i w okresie międzywojennym, wydobywana ropa naftowa był przerabiana przez krajowy przemysł rafineryjny. W przedwojennych granicach, w roku 1938, Polska posiadała 27, przeważnie niewielkich, rafinerii naftowych. Po II wojnie światowej pracowało 5, relatywnie małych rafinerii, z których największa mieściła się w Czechowicach. Istotnym przełomem w rozwoju polskiego przemysłu rafineryjnego było rozpoczęcie w 196 r. budowy kombinatu rafineryjnopetrochemicznego w Płocku, który osiągnął w 1968 r. 5,5 mln Mg, a w 1971 r. około 9 mln Mg zdolności przerobu ropy naftowej. Kombinat ten bazował na imporcie ropy dostarczanej rurociągiem Przyjaźń ze Związku Radzieckiego. Dalszym ważnym krokiem w rozwoju przetwórstwa ropy naftowej była budowa rafinerii w Gdańsku, wraz z terminalem do wyładunku ropy naftowej transportowanej drogą morską. Zdolność wyładowcza tego terminalu to 33 mln Mg/rok. Równocześnie zbudowano rurociąg łączący rafinerię w Gdańsku z rafinerią w Płocku. Po roku 199 rafinerie w Płocku i w Gdańsku były rozbudowywane i modernizowane. Procesom modernizacyjnym zostały, także poddane małe rafinerie położone na południu kraju. W efekcie w 2 r. zdolność przetwórcza wszystkich rafinerii wynosiła 19,4 mln Mg, w tym Płock 13,3 mln Mg, Gdańsk 4,2 mln Mg, Czechowice,7 mln Mg i pozostałe cztery rafinerie około 1,2 mln Mg. Po roku 2 w przemyśle rafineryjnym realizowano dalszą rozbudowę mocy przerobowych. Dzięki temu w roku 214 moce największych rafinerii były następujące: PKN Orlen w Płocku 17,8 mln Mg [29], Grupa Lotos w Gdańsku 1,7 mln Mg [28]. W latach 9tych rozbudowano sieć stacji paliw ciekłych będących własnością zarówno polskich rafinerii, jak również zagranicznych koncernów naftowych. Zbudowano także sieć rurociągów produktowych łączących główne bazy produktów naftowych z rafinerią w Płocku. W 2 r. w sieci dystrybucyjnej paliw ciekłych znajdowało się ponad 6 stacji benzynowych, z czego około 5 należało do koncernów zagranicznych (Shell, Aral, BP, Statoil, Preem). PKN Orlen jest obecnie jednym z największych dystrybutorów paliw ciekłych w Europie, aktualnie posiada w Polsce 17 stacji, w Niemczech 5 stacji, w Czechach 33 stacji, na Litwie 35 stacji [29]. Tabela 13.3. Bilans ropy naftowej 195213 [mln Mg] Wyszczególnienie 195 196 197 198 199 2 21 213 Wydobycie,16,1,42,32,16,65,69,96 Import,19,71 7,1 16,35 13,13 18, 22,95 23,35 Eksport,21,4 Zmiana zapasów,8 +,1,52,44,7 +,33,39 Zużycie,27,9 7,53 16,15 12,85 18,8 23,1 24,3 Źródło: [2, 4, 5] Tabela 13.4. Import i eksport paliw ciekłych 195213 [mln Mg] Import Wyszczególnienie 195 196 197 198 199 2 21 213 Benzyny,12,69,64 1,1 1,58,9,42,41 Oleje napędowe,12,58,79 1,54 1,69,7 2,1,75 Oleje opałowe,18 1, 1,19,91,2,1,6 Eksport Benzyny,24,3,8,46,89 Oleje napędowe,16,51 1,5,2,7,4,58 Oleje opałowe,4,73 1,29,98 1,62 1,64 2,59 Źródło: [2, 4, 5] 72

[Mton] 6 Z uwagi na szybki rozwój transportu drogowego w 5 Polsce produkcja paliw, zwłaszcza oleju napędowego z krajowych rafinerii, nie pokrywa wzrastającego zapotrzebowania. W tej sytuacji oprócz importu 4 ropy 3 naftowej Polska importuje znaczne ilości oleju napędowego do silników Diesla. W 21 r. import 2 ropy naftowej wyniósł 23 mln Mg, a import oleju napędowego 1 2,1 mln Mg. Bilans ropy naftowej w latach 195213 przedstawia tabela 198 13.3, a import 2i eksport paliw 213ciekłych Produkcja Import Zużycie tabela 13.4. [Mton] 25 2 15 1 5 [Mton] 2 18 16 14 19,2,3 16,4 16,2,6 Rys. 2. Bilans ropy naftowej w Polsce 198213 193,1 198 2 213 Zapotrzebowanie mocy Moc zainstalowana 13.4. Gazownictwo 1, 18,3 31,1 367,3 164, 138,4 13,3 1,4 278, 18, 23,2 416,7 18,1 84,1 152, 1, 77, 429,2 23,4 198 2 213 Produkcja Import Zużycie 1,8 1,6 563,7 24,3 79, Początki gazownictwa w Polsce wiązały się z rozwojem 12 1 koksownictwa, wytwarzającego gaz koksowniczy 8 oraz z wytwarzaniem gazu miejskiego z węgla kamiennego. 6 4Produkcję koksu do celów hutniczych zapoczątkowano 2 w Gliwicach w 1796 r. Pierwszą dużą koksownię wybudowano 198w 1846 r. na 2 Górnym Śląsku. 213 W następnych latach zbudowano Produkcja Import tam szereg Exportmałych Zużyciekoksowni, głównie przy kopalniach węgla. Wytwarzany w tych koksowniach gaz koksowniczy traktowano jako produkt uboczny, który początkowo wykorzystywano głównie do ogrzewania pieców koksowniczych [71]. Następnie zaczęto wykorzystywać ten gaz również dla potrzeb odbiorców komunalnych. Pierwsze gazownie wytwarzające gaz miejski, w których koks stanowił produkcję uboczną, uruchomiono w latach 18561858 w Warszawie, Krakowie i Poznaniu. Gaz ten był początkowo wykorzystywany do oświetlania ulic, a następnie w mieszkaniach oraz dla celów przemysłowych. W ostatnich dekadach XIX w., wraz z rozwojem wydobycia i przetwórstwa ropy naftowej, rozpoczęto wykorzystywanie gazu ziemnego. Gaz ten początkowo był wykorzystywany do opalania kotłów w rafineriach ropy, a następnie także dla celów przemysłowych i w gospodarstwach domowych. W latach międzywojennych miał miejsce stopniowy rozwój gazownictwa w Polsce. Produkcja gazów koksowniczego i miejskiego była niezbyt duża i w 1937 r. wynosiła: gazu koksowniczego 885 mln m 3, a gazu miejskiego 163 mln m 3 [2]. Gaz koksowniczy stanowił podstawę zaopatrzenia przemysłu oraz miast Śląska, natomiast gaz miejski głównie miast centralnych i północnych regionów kraju. W okresie przed II wojną światową nastąpił dość szybki rozwój wydobycia i zużycia gazu ziemnego, zwłaszcza po odkryciu znacznych złóż w rejonie Jasła. Zbudowano pierwsze gazociągi i rozbudowano sieć gazową, z której zaopatrywano zakłady przemysłowe i miasta Centralnego Okręgu Przemysłowego. W 1938 r. wydobycie gazu ziemnego wynosiło 584 mln m 3, z czego znaczną część wykorzystywano jako surowiec do produkcji gazoliny [38]. Po II wojnie światowej odbudowano i uruchomiono gazownie oraz koksownie wraz z sieciami gazowniczymi również na Odzyskanych Ziemiach Zachodnich. W latach 5tych przystąpiono do tworzenia ogólnokrajowego systemu gazowniczego. Intensywny rozwój gazownictwa miał miejsce w latach 7tych i 8 tych. Podstawą zaopatrzenia odbiorców stał się gaz ziemny. Zwiększono jego wydobycie ze źródeł krajowych oraz rozpoczęto na dużą skalę import gazu wysokometanowego ze Związku Radzieckiego. Odkryto nowe złoża gazu na Niżu Polskim, zbudowano sieci przesyłowe doprowadzające gaz ziemny do kilku tysięcy miejscowości. Równocześnie zaczęto ograniczać dostawy gazu miejskiego oraz gazu koksowniczego, zastępując te paliwa gazem ziemnym. W krajowym systemie gazowniczym wyodrębniono trzy systemy: gazu wysokometanowego, gazu zaazotowanego i gazu koksowniczego. System przesyłowy gazu wysokometanowego został połączony gazociągami magistralnymi ze Związkiem Radzieckim, głównym dostawcą gazu importowanego. System ten stał się systemem dominującym i obecnie dostarcza gaz do około 6,5 mln odbiorców [52]. System przesyłowy gazu zaazotowanego ma ograniczony zasięg jedynie do zachodniej części kraju i dostarcza obecnie gaz do około,35 mln odbiorców (1% zużycia krajowego). System gazu koksowniczego przestał funkcjonować na przełomie wieków. Odbiorców tego gazu przestawiono na pobór gazu ziemnego, a gaz koksowniczy jest zagospodarowany jedynie u odbiorców w pobliżu koksowni. W 1998 r. dostarczono z tego systemu zaledwie 8 mln m 3 gazu [52]. W drugiej połowie lat 8tych i na początku lat 9tych rozwój gazownictwa został spowolniony. 73

[GW] 4 38,7 35 34,6 3 Tabela 13.5. Bilans gazu ziemnego 195213 [PJ] Wyszczególnienie 195 196 197 25 25,3 2 198 2,8 199 22,32 24,8 21 213 Wydobycie krajowe 6,5 19,5 184,3 15 19,2 99,5 138,4 153,6 152, Gaz wysokometanowy 6,5 19,5 183,9 1 1,9 38,1 66,6 63,9 55,2 Gaz zaazotowany,4 89,3 61,4 71,8 89,7 96,8 5 Import Zużycie 2,9 9,4 8,2 27,7 33,4 217,7 18,3 367,3 198 283,6 374,2 278, 416,7 2 372, 534,8 213 429,2 563,7 Źródło: [2, 4, 5] Zapotrzebowanie mocy Moc zainstalowana [Mton] 6 Na skutek wyczerpania się eksploatowanych złóż znacznie zmalało wydobycie gazu wysokometanowego. Zmalało również krajowe zużycie gazu. Jednak już od roku 1994 zużycie to zaczęło wzrastać i miała miejsce dalsza rozbudowa systemu gazowniczego, łącznie z dużymi podziemnymi magazynami gazu. Zbudowano gazociąg tranzytowy dla dostaw gazu z Federacji Rosyjskiej przez terytorium Polski do Europy Zachodniej. Gazociąg ten został oddany do eksploatacji w 2 r. W latach 9tych został rozbudowany system dystrybucji gazu ciekłego (propanbutan). Małe osiedla i wsie odległe od sieci magistralnych zaczęto zaopatrywać w gaz ciekły dostarczany w butlach. Wzrost zużycia tego gazu był bardzo dynamiczny. Równocześnie w 1998 r. całkowicie zaniechano produkcji gazu miejskiego [4]. Wiodącym koncernem, prowadzącym całokształt spraw związanych z rozwojem, eksploatacją, działalnością handlową oraz poszukiwaniami ropy naftowej i gazu ziemnego, jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG). PGNiG było w minionym okresie kilka razy reorganizowane. W okresie gospodarki centralnie sterowanej górnictwo naftowe i gazownictwo działało w dwóch odrębnych zjednoczeniach, tj. Zjednoczeniu Przemysłu Naftowego i Zjednoczeniu Przemysłu Gazowniczego. Następnie w 1982 r. powołano Państwowe Przedsiębiorstwo PGNiG mające strukturę wielozakładową. Od 1996 r. PGNiG działa jako spółka akcyjna, która w 25 r. zadebiutowała na Giełdzie Papierów Wartościowych, jej głównym udziałowcem jest Skarb Państwa. Aktualnie PGNiG jest wielką grupą kapitałową, jedyną firmą w sektorze gazowniczym prowadzącą całokształt działań od poszukiwań nowych złóż ropy i gazu, poprzez wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego, magazynowanie paliw gazowych po obrót i dystrybucję [52]. Po roku 2 zużycie gazu ziemnego wzrosło w Polsce o 35%, z 416,7 PJ w 2 r. do 563,7 PJ w 213 r. Równocześnie dynamicznie wzrosło zużycie gazu ciekłego, z 866 tys. Mg w 2 r. do 215 5 4 3 2 1 [Mton] 25 tys. Mg w 213 r., tj. o 148%. 2 Krajowe zużycie gazu ziemnego w 213 r. zostało pokryte w 27% wydobyciem krajowym i w 73% importem. 15 Syntetyczny bilans gazu ziemnego przedstawia 1 tabela 13.5. W zakresie importu gazu ziemnego Polska jest 5 silnie uzależniona od importu z jednego kierunku, z Federacji Rosyjskiej. Częściowe uniezależnienie od importu 198z Federacji Rosyjskiej 2 nastąpi 213 po oddaniu Produkcja Import Zużycie do eksploatacji budowanego terminalu LNG (gazu [Mton] skroplonego) w Świnoujściu. Zdolność regazyfikacyjna terminalu wyniesie w I etapie 5 mld m 3, a w II 2 18 etapie 7,5 mld m 3 gazu wysokometanowego [25]. 16 Wielką nadzieją dla polskiej gospodarki są 14 wstępne 12 szacunki, dotyczące prawdopodobnie ogromnych 1 złóż gazu łupkowego. Wiercenia poszukiwawcze, 8 zarówno firm zagranicznych, jak i PGNiG, są 6w toku. 4 2 19,2,3 193,1 1, 18,3 16,4 31,1 367,3 16,2 164, 138,4,6 13,3 18, 13.5. Elektroenergetyka 1,4 278, Pierwsze próby wykorzystania energii elektrycznej w Polsce miały miejsce w ostatnich dwóch de Produkcja Import Export Zużycie kadach XIX w. Próby takie podejmowały głównie zakłady przemysłowe, np. cukrownie, instalując niewielkie, kilku lub kilkudziesięciokilowatowe, generatory napędzane maszynami parowymi lub silnikami Diesla oraz małe elektrownie wodne. Energia elektryczna z tych źródeł była wykorzystywana początkowo do oświetlenia, głównie przy wykorzysta 23,2 416,7 18,1 84,1 152, 1, 77, 429,2 198 2 213 Produkcja Import Zużycie 23,4 1,8 1,6 198 2 213 563,7 Rys. 21. Bilans gazu ziemnego w Polsce 198213 24,3 79, 74

niu lamp łukowych. Istotnym krokiem w rozwoju elektroenergetyki było wybudowanie na początku XX w. kilku większych elektrowni miejskich o mocy kilku MW, dostarczających energię elektryczną do oświetlania domów, ulic, a następnie dla potrzeb przemysłu i transportu miejskiego. Przykładem może być El. Powiśle zbudowana w 194 r. w Warszawie, o mocy 2 MW, a następnie rozbudowana w 1911 r. do 11,6 MW [51], oraz El. Łódź zbudowana w 197 r., o mocy początkowej 2,1 MW [12]. W tym samym czasie na ziemiach polskich wybudowano elektrownie w następujących miastach: Gdańsku (Ołowianka), Chorzowie, Zabrzu, Wrocławiu, Wałbrzychu (Victoria), Poznaniu i Krakowie. Również w tym czasie powstało wiele małych elektrowni przemysłowych, przede wszystkim na Śląsku, w Łodzi i Warszawie [12]. Po I wojnie światowej w Polsce czynnych było około 28 elektrowni, głównie przemysłowych, o łącznej mocy 21 MW i rocznej produkcji około 5 GWh [38]. W okresie międzywojennym miał miejsce umiarkowany rozwój elektroenergetyki. W 1938 r. czynnych było 3 198 elektrowni o łącznej mocy 1 668 MW i łącznej produkcji 3 974 GWh. Największe elektrownie zawodowe w tym okresie to: El. Powiśle 83 MW, El. Pruszków 31,5 MW, Łaziska 15 MW, Będzin 23,5 MW, Zabrze 7,3 MW, Szombierki 51,2 MW, Łódź 11 MW, Poznań Garbary 42 MW. Elektrownie te nie stanowiły połączonego systemu, nie powstała jeszcze ogólnopolska sieć elektroenergetyczna. Wybudowano jedynie fragmenty linii 15 kv z El. Rożnów do Warszawy, z odgałęzieniem do Stalowej Woli i Ostrowca Świętokrzyskiego. Wytwarzaniem, dystrybucją i sprzedażą energii elektrycznej zajmowało się wiele lokalnych przedsiębiorstw [3]. Druga wojna światowa spowodowała w elektroenergetyce dotkliwe straty. Miała miejsce wyniszczająca eksploatacja urządzeń oraz w wyniku działań wojennych zniszczonych zostało szereg elektrowni, zwłaszcza w Warszawie oraz na Odzyskanych Ziemiach Zachodnich. W 1945 r. przystąpiono do ich odbudowy i uruchomienia. W 1946 r. łączna moc wszystkich elektrowni w kraju była niewielka. Czynnych było 361 małych elektrowni o łącznej mocy 2 553 MW i rocznej produkcji 5,8 TWh, w tym 191 elektrowni zawodowych o mocy 1 296 MW i rocznej produkcji 3,4 TWh [2]. Okres od 195 r. to lata rozwoju nowoczesnej elektroenergetyki polskiej i intensywnej elektryfikacji kraju. Powstały elektrownie o dużych mocach rzędu kilkuset lub kilku tysięcy MW. W latach 6 tych utworzono ogólnokrajowy system elektroenergetyczny z liniami przesyłowymi 22 kv, a następnie 4 kv, oraz ujednolicono napięcia znamionowe sieci. Powstały duże systemy ciepłownicze z elektrociepłowniami wytwarzającymi energię elektryczną i cieplną w skojarzeniu. W latach 5tych i 6tych zrealizowano program powszechnej elektryfikacji kraju. Poza siecią ogólnokrajową pozostały jedynie nieliczne grupy odbiorców leżących z dala od sieci, zwłaszcza w górach i w głębi lasów. W 196 r. rozpoczęta została współpraca polskiego systemu elektroenergetycznego z systemami ZSRR, NRD i Czechosłowacji. W roku 1995 polski system elektroenergetyczny został włączony do systemu krajów Europy Zachodniej (UCTE). W 2 r. polski system uzyskał połączenie kablem podmorskim prądu stałego z systemem szwedzkim. W powojennym rozwoju elektroenergetyki polskiej można wyróżnić kilka etapów, w zasadzie pokrywających się z poszczególnymi dekadami. Lata 19451949 to etap odbudowy zniszczonych podczas wojny elektrowni i sieci elektroenergetycznych. Lata 195196 to okres budowy szeregu elektrowni kolektorowych, głównie z turbozespołami o mocach 25 i 5 MW, budowy pierwszych elektrociepłowni, ujednolicenie napięć sieci elektrycznych, tworzenie zrębów krajowego systemu przesyłowego 22 kv oraz wdrożenie programu powszechnej elektryfikacji kraju. W tym okresie zbudowano szereg elektrowni, z których główne to: Gorzów, Jaworzno II, Żerań, Czechowice, Ostrołęka, Blachownia, Skawina, Konin, Łódź II, Pomorzany, BielskoBiała oraz szereg elektrowni wodnych i przemysłowych. Łącznie w latach 195196 moc zainstalowana elektrowni wzrosła o 3 684 MW, w tym elektrownie zawodowe cieplne 3 37 MW, wodne 1 MW, przemysłowe 547 MW [11]. Lata 1961197 to głównie budowa elektrowni blokowych 1252 MW, utworzenie ogólnokrajowego systemu sieci przesyłowych 22 kv i budowa pierwszego odcinka sieci 4 kv oraz zakończenie powszechnej elektryfikacji kraju. W tym dziesięcioleciu zbudowano elektrownie: Siersza, Turów, Łagisza, Adamów, Konin, Łaziska, Pątnów. Łącznie w latach 1961197 przyrost mocy zainstalowanej elektrowni wynosił 7 575 MW, w tym: elektrownie cieplne zawodowe 6 649 MW, wodne 59 MW i przemysłowe 417 MW [11]. Lata 1971198: obok rozpoczęcia budowy elektrowni z blokami 36 MW i 2 bloków 5 MW oraz dalszej rozbudowy sieci przesyłowych 22 i 4 kv, 75

zbudowano i rozbudowano elektrownie: Turów, Łagisza, Łaziska, Pątnów, Rybnik, Ostrołęka B, Kozienice, Jaworzno III i Połaniec (pierwsze bloki). Łączny przyrost nowych mocy w tym okresie wynosił 11 41 MW, w tym elektrownie cieplne 1 7 MW, wodne 557 MW i przemysłowe 774 MW [11]. Lata 1981199 to głównie budowa największej w Polsce El. Bełchatów (12 x 36 MW), zakończenie budowy El. Połaniec, rozpoczęcie budowy elektrowni jądrowej w Żarnowcu, której budowy zaniechano w 199 r., rozbudowa sieci przesyłowej głównie 4 kv, rozbudowa sieci 11 kv oraz sieci średnich i niskich napięć. Łączny przyrost mocy zainstalowanej elektrowni w tym dziesięcioleciu wynosił 6 66 MW, w tym: elektrownie cieplne 5 844 MW, wodne 678 MW i przemysłowe 138 MW [66]. Lata 19912. Przyrost nowych mocy zainstalowanych elektrowni był relatywnie niewielki i wynosił 2 59 MW, w tym: elektrownie cieplne 2 998 MW, wodne 115 MW, natomiast moc elektrowni przemysłowych na skutek wycofań została zmniejszona o 519 MW. Przyrost mocy to głównie 4 bloki w El. Opole (4x36 MW), 3 zrekonstruowane bloki w El. Turów (3x2 MW) oraz kilka bloków o mniejszych mocach w różnych elektrowniach i elektrociepłowniach [6]. Pomimo wysokiego przyrostu mocy elektrowni, przede wszystkim w latach 196199, wzrost zapotrzebowania powodował, że aż do końca lat 8tych występowały okresowe ograniczenia w dostawach mocy i energii. Było to powodowane wysokim zapotrzebowaniem ze strony przemysłu, zwłaszcza przemysłu ciężkiego oraz nieefektywnym użytkowaniem energii w całej gospodarce. W latach 19891992, na skutek recesji gospodarczej, jak i zapoczątkowanych w 199 r. przekształceń systemowych, szczytowe zapotrzebowanie mocy obniżyło się z 22,9 GW w 1988 r. do 21,5 GW w 1992 r. Zmalała także produkcja energii elektrycznej, ze 145,5 TWh w 1989 r. do 132,7 TWh w 1992 r. Od 1993 r. wraz z ożywieniem gospodarczym produkcja energii elektrycznej zaczęła stopniowo wzrastać, do 145,2 TWh w 2 r. Obniżenie zapotrzebowania na moc i energię, przy równoczesnym wzroście mocy zainstalowanej elektrowni, jak również utrzymywania w eksploatacji urządzeń starych, przyczyniły się do powstania rezerwy w polskim systemie elektroenergetycznym. Szacuje się, że rezerwa ta, po uwzględnieniu niezbędnych ubytków mocy wynosiła 34 GW. Lata 21213. Przyrost netto mocy zainstalowanej wyniósł 4,1 GW. Znaczna część tego przyrostu to źródła odnawialne, przede wszystkim wiatrowe oraz spalające biomasę i biogaz. Rozwój mocy zainstalowanej elektrowni i maksymalnego [Mtoe] zapotrzebowania mocy w latach 195 213 14 przedstawia tabela 13.6. 12 Tabela 13.6. Składniki bilansu mocy 195213 [GW] 1 Wyszczególnienie 195 196 197 198 199 2 21 213 Moc zainstalowana ogółem z tego: elektrownie zawodowe w tym: cieplne wodne elektrownie przemysłowe Maks. zapotrzebowanie mocy 2,7 1,6 1,4,2 1,1 6,3 4,5 4,2,3 1,8 5,3 Źródło: [1, 11] 8 13,9 6 25,3 32, 11,64 22,2 28,8 1,8 2,8 2,3 1,7 121,9 2,9 25,8 1,3 23,1 124,5 26,8 2, 79,5 34,6 2,2 36, 31,9 34, 29,7 3,6 2,3 3, 198 3,2 22,7 2, 213 38,7 36,8 3,9 2,3 1,9 2,8 Produkcja 23,4 Import 22,3Export 25,4 Zużycie 24,8 [GW] 4 35 3 25 2 15 1 5 [Mton] 6 5 Rys. 22. Moc zainstalowana elektrowni i szczytowe zapotrzebowanie mocy w Polsce 198213 W 213 r. moc zainstalowana elektrowni wynosiła 38,7 GW, a maksymalne zapotrzebowanie mocy 4 3 24,8 GW. Porównanie tych wielkości wskazywałoby na istnienie znacznej rezerwy mocy. Jednak obecnie rezerwa ta jest złudna, ponieważ co najmniej 1 2 GW 1 to moc starych, całkowicie zdekapitalizowanych jednostek, które przekroczyły 4letni, a część z nich nawet 5letni 198 okres eksploatacji. 2 Jednostki 213 te powinny być wycofane z eksploatacji lub całkowicie Produkcja Import Zużycie [Mton] zmodernizowane. 25 38,7 34,6 25,3 24,8 2,8 22,3 198 2 213 Zapotrzebowanie mocy Moc zainstalowana 76 2, 8,1 3, 2,8 89,8 77, 1,8 16,1 98,4 19,2 18,3 367,3 138,4 278, 416,7 152, 429,2 563,7 23,4 24,3