Retrakcja dziąsła brzeżnego badania ankietowe wśród polskich lekarzy stomatologów. Część I. Preferencje metod, materiałów i środków chemicznych

PROTET. STOMATOL., 2006, LVI, 5, 352-360 Retrakcja dziąsła brzeżnego badania ankietowe wśród polskich lekarzy stomatologów. Część I. Preferencje metod, materiałów i środków chemicznych Gingival retraction survey results of Polish dentists. Part 1. Methods, materials and chemical retraction agents preferences Danuta Nowakowska 1, Halina Panek 2, Malwina Nowakowska 3, Agnieszka Nowakowska 4 2 Z Katedry i Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek 1 Z Zakładu Materiałoznawstwa p.o. Kierownika: dr n. med. D. Nowakowska 3 studentka Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 4 studentka Wydziału Lekarsko-Stomatologicznego AM we Wrocławiu HASŁA INDEKSOWE: retrakcja dziąsła, metody retrakcji, materiały retrakcyjne, nici retrakcyjne, chemiczne środki retrakcyjne KEY WORDS: gingival retraction, retraction methods, retraction materials, retraction cords, chemical retraction agents Streszczenie Cel pracy: cel pracy stanowiło ustalenie preferencji metod, materiałów i środków chemicznych używanych w celu wykonania retrakcji dziąsła brzeżnego wśród polskich lekarzy stomatologów. Materiał i metody: badania ankietowe przeprowadzono wśród 150 lekarzy różnych specjalności przybyłych w 2004 roku do Wrocławia z okazji Jubileuszowego X Kongresu Stomatologów Polskich. Kompletny kwestionariusz ankiety uzyskano od 137 osób (111 kobiet i 26 mężczyzn) w wieku od 25 do 68 lat. Do analizy wyników zastosowano test statystyczny χ2 oraz przyjęto poziom istotności (p<0,05). Wyniki: ustalono, że wśród ankietowanych osób, 105 lekarzy stosuje retrakcję podczas zabiegów wykonania protez stałych (80,9%) lub odbudowy tkanek twardych uszkodzonych zębów (80,0%). Następnie wykazano, że polscy lekarze preferują metody mechaniczne (99,0%), głównie z użyciem nici retrakcyjnych (96,2%), najczęściej dzianych i plecionych, oraz metody chemomechaniczne (94,3%) z zastosowaniem nici impregnowanych (60,9%) lub nasączanych ex tempore chemicznymi środkami retrakcyjnymi przed umieszczeniem w rowku dziąsłowym (86,6%). Wśród środków chemicznych najczęściej stosowano astringenty (78,9%), przede wszyst- Summary Aim of the study: The aim of the study was to establish preferences of Polish dentists concerning the choice of procedures, materials and chemical agents of soft tissue retraction. Material and methods: A survey conducted among dentists of various specialties from different regions of Poland gathered in 2004 in Wrocław at the X Polish Dental Congress included data collected from 137 dentists (111 women and 26 men) in the age between 25 and 68. Collected results were analyzed using test χ2 with p-value p<0,05. Results: The results obtained from the analysis of questionnaires were following: 105 dentists used various retraction methods in restorative dentistry - preparing fixed prosthodontics (80,9%) or hard tissue of the damaged tooth (80,0%). Polish dentists preferred mechanical methods (99,0%) with use of retraction cords (96,2%), mainly knitted or braided, and chemomechanical methods (94,3%) with use of impregnated cords (60,9%) or soaked directly before placing into gingival sulcus (86,6%). Astringents, mainly aluminium chloride (56,6%) and ferric sulfate (18,6%) were most frequently chosen, while epinephryne only by 21,1%. The most frequently used farmacological form of retracrion 352

Retrakcja dziąsła brzeżnego kim chlorek glinu (56,6%) i siarczan żelaza (18,6%), natomiast epinefrynę wybierano rzadziej (21,1%). Najczęściej wybieraną postacią farmakologiczną środka retrakcyjnego były płyny. Niepożądane kliniczne efekty uboczne miejscowe działania środków retrakcyjnych, w formie przebarwienia tkanek dziąsła i struktur opracowywanych zębów oraz krwawienia, zauważone 33,3% lekarzy, spowodowane były prawdopodobnie częstszą obecnie aplikacją związków zawierających sole metali, natomiast efekty ogólne odnotowano sporadycznie. Wnioski: ogólne tendencje wyboru metod, materiałów i środków retrakcyjnych przez lekarzy stomatologów w Polsce okazały się porównywalne z wynikami przeprowadzonych wcześniej badań amerykańskich i europejskich. Ponadto polscy lekarze stosują najnowsze produkty pojawiające się na rynku materiałów stomatologicznych. agents was solution. Undesirable clinical side effects of use of retraction agents were observed locally as gingival tissue discoloration or bleeding both by 33,3% of dentists, which is probably due to the more frequent use of astringents nowadays. Systemic effects were noted only occasionally. Conclusions: General tendencies in the preferences of retraction methods, materials and chemical agents are comparable with results of previous American and European surveys. Furthermore, Polish dentists are using the newest products available on the dental materials market. Z retrakcją dziąsła, czyli czasowym przemieszczeniem pionowym i poziomym wolnego brzegu dziąsłowego i jego obkurczeniem oraz kontrolą nad ewentualnym krwawieniem, spotykają się lekarze wszystkich dyscyplin stomatologicznych. Jest ona nieodzowna podczas zabiegów diagnostycznych, profilaktycznych i leczniczych wykonywanych w zakresie rowka dziąsłowego w stomatologii zachowawczej, periodontologii, ortodoncji, a zwłaszcza w protetyce stomatologicznej. Aktualnie istnieje wiele metod retrakcji, które Shillingburg podzielił na chirurgiczne, mechaniczne i chemomechaniczne (11). Zagadnienie preferencji tych metod oraz wyboru materiałów i chemicznych środków retrakcyjnych przez lekarzy stomatologów było przedmiotem badań wielu autorów w Stanach Zjednoczonych (3, 5, 9, 10), natomiast wśród państw Unii Europejskiej, jedynie we Francji (4). W USA w badaniach ankietowych w latach 1976/77 Shillingburg (10) ustalił, że 77% lekarzy stosowało metodę chemomechaniczną używając nici retrakcyjnych nasączonych epinefryną. Podobne badania przeprowadził Donovan w 1985 roku (3) uzyskując wyniki wysoce zgodne z danymi Shillingburga, gdyż wykazał, że ponad trzy czwarte (79%) badanych preferowało również tę metodę i używało nadal nici retrakcyjnych nasączanych epinefryną, mimo znanych już jej efektów ubocznych (7). Ponadto autor ten stwierdził, że 36% stomatologów amerykańskich posługiwało się metodą elektrochirurgii. W 10 lat później Shaw i Krejci (9) ustalili, że nici z epinefryną używała już mniejsza liczba ankietowanych, tj. 55%, natomiast nici impregnowanych astringentem 33%, czyli łącznie 88% badanych posługiwało się metodą chemomechaniczną. Tylko 2% respondentów stosowało elektrochirurgię jako metodę retrakcji. Jak podają Hansen, Tira i Barlow (5) wszystkie w/w badania były ograniczone terytorialnie do regionu kilku centralnych stanów USA oraz dotyczyły lekarzy stomatologów ogólnych. Chcąc uaktualnić dane badacze ci w 1999 roku podjęli próbę oceny wykonywania zabiegu retakcji dziąsła w całych Stanach Zjednoczonych. Ankietę swą skierowali wyłącznie do lekarzy specjalistów w zakresie protetyki stomatologicznej, a pytania ograniczyli do metod retrakcji stosowanych w celu ekspozycji granicznej linii szlifowania podczas wykonywania protez stałych. Analizując 1128 odpowiedzi ustalili, że 98% lekarzy protetyków używało nici retrakcyjnych. Spośród nich 44% stosowało suche nici, a 56% używało nici impregnowanych, przy czym 81% lekarzy nasączało nici retrakcyjne różnymi farmakologicznymi środkami chemicznymi. Do najczęściej wybieranych astringentów należały: chlorek glinu (55%) oraz siarczan żelaza (23%), natomiast epinefrynę stosowało 39% respondentów. Odnotowano też zastosowanie 2 alternatywnych technik retrakcjii, takich jak elektrochirurgia (3%) i pierścień miedziany (3%). Hansen zbadał również częstość występowania niepożądanych efektów ubocznych PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5 353

D. Nowakowska i inni ogólnych i miejscowych towarzyszących procesowi retrakcji dziąsła po zastosowaniu wymienionych hemostatyków. Z kolei w badaniach ankietowych wykonanych we Francji przez Gombeaud i Covo w 1987 roku stwierdzono, że nici nasączone związkami chemicznymi były wybierane najczęściej przez lekarzy stomatologów, natomiast inne metody były stosowane sporadycznie (4). W piśmiennictwie polskim natomiast nie spotkaliśmy badań ankietowych dotyczących zagadnień preferencji metod oraz materiałów i środków retrakcyjnych wśród lekarzy stomatologów. Dlatego próbę taką podjęto na wiosnę 2004 roku podczas Jubileuszowego X Kongresu Stomatologów Polskich we Wrocławiu. Cel pracy Celem I części pracy było ustalenie jak często i w jakich sytuacjach klinicznych polscy lekarze stomatolodzy decydują się na wykonanie zabiegu retrakcji dziąsła brzeżnego, jakie metody są przez nich preferowane i które z materiałów i chemicznych środków retrakcyjnych cieszą się obecnie największą popularnością. Następnym celem było ustalenie częstości występowania niepożądanych efektów ubocznych ogólnych i miejscowych związanych ze stosowaniem podczas retrakcji farmakologicznych preparatów hemostatycznych. Materiał i metoda W pierwszym etapie badań opracowano szczegółowy kwestionariusz ankiety, który po dokonaniu niezbędnych poprawek w badaniu wstępnym, powielono w odpowiedniej liczbie egzemplarzy. Założono, że określenie retrakcja dziąsła jest pojęciem znanym, występującym w piśmiennictwie oraz w wielu nowoczesnych podręcznikach zwłaszcza z zakresu protez stałych (8, 11). Ankietę skierowano do uczestników w/w X Kongresu Stomatologów Polskich we Wrocławiu, tj. lekarzy stomatologów ogólnych oraz specjalistów wszystkich dziedzin stomatologii, przybyłych z większości regionów Polski. Lekarzy ankietowali studenci pierwszych lat studiów Wydziału Lekarsko-Stomatologicznego Akademii Medycznej we Wrocławiu po odpowiednim przeszkoleniu. Ogółem wypełniono 150 ankiet, z których po wstępnej analizie wyłączono 13, ponieważ zawierały dane niepełne. Do badań zakwalifikowano 137 kwestionariuszy. Wyniki badań analizowano statystycznie testami χ 2 przy poziomie istotności p < 0,05. Wyniki Odpowiedzi na pytania ankietowe udzieliło 137 lekarzy stomatologów, w tym 111 kobiet i 26 mężczyzn. Wiek badanych wahał się od 25 do 68 lat, średni wiek zamykał się w przedziale pomiędzy 30 a 40 lat (tabela I). Ankietowani lekarze pochodzili z różnych regionów Polski, głównie z Dolnego Śląska (tabela II), tylko 2 województwa nie były reprezentowane. Na pytanie o wykonywanie retrakcji dziąsła brzeżnego podczas zabiegów stomatologicznych 105 lekarzy stomatologów odpowiedziało pozytywnie, co stanowi 76,6% badanych. Wśród ankietowanych 137 osób było 115 lekarzy specjalistów, w tym 36 osób reprezentowało stomatologię zachowawczą, po 17 stomatologię ogólną i protetykę stomatologiczną, natomiast pozostałe osoby ortodoncję, chirurgię stomatologiczną, stomatologię dziecięcą, periodontologię, chirurgię szczękowo- -twarzową i endodoncję, oraz 22 lekarzy bez specjalizacji (tabela III). Nie znaleziono statystycznie istotnych różnic pod względem wykonywania lub nie wykonywania retrakcji pomiędzy specjalistami i lekarzami bez specjalizacji (p = 0,5). W dalszej części badań określono częstość wykonywania zabiegu retrakcji podczas różnych zabiegów klinicznych (tabela IV). Okazało, że najczęściej lekarze decydują się na retrakcję wolnego brzegu dziąsła przed wykonaniem wycisku w celu uwidocznienia granicznej linii szlifowania (n=85, 80,9%), przed opracowaniem ubytków klasy V oraz II i III wg Blacka, odpowiednio (n=84, 80,0%) i (n=72, 68,6%) oraz przed zabiegiem preparacji zęba w celu wykonania protez stałych (n=65, 61,9%). Znamienne jest, że wszyscy ankietowani specjaliści z zakresu protetyki stomatologicznej wykonywali retrakcję dziąsła przed wykonaniem wycisku (n=17, 100,0%), a większość z nich przed opracowaniem tkanek twardych zęba (n=15, 88,2%). Grupa badanych osób o tej specjalności była jednak stosunkowo mało liczna (tabela V). 354 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5

Retrakcja dziąsła brzeżnego T a b e l a I. Podział ankietowanych lekarzy stomatologów ze względu na płeć i wiek Płeć Wykonujący retrakcję (n=105) Nie wykonujący retrakcji (n=32) Razem 21-30 31-40 41-50 51-60 >60 21-30 31-40 41-50 51-60 >60 Kobiety 14 32 20 15 2 4 7 11 2 4 111 Mężczyźni 4 8 6 3 1 1 1 1 0 1 26 Razem 18 40 26 18 3 5 8 12 2 5 137 T a b e l a I I. Podział ankietowanych lekarzy ze względu na miejsce zamieszkania L.p Województwo Wykonujący retrakcję n=105 Nie wykonujący retrakcji n=32 1. Dolnośląskie 50 23 73 2. Łódzkie 13 1 14 3. Opolskie 9 1 10 4. Lubuskie 3 4 7 5. Śląskie 6 0 6 6. Pomorskie 5 0 5 7. Podkarpackie 4 1 5 8. Wielkopolskie 4 0 4 9. Mazowieckie 3 1 4 10. Podlaskie 3 0 3 11. Świętokrzyskie 3 0 3 12. Małopolskie 1 0 1 13. Zachodniopomorskie 1 0 1 14. Lubelskie 0 1 1 n=liczba osób Razem n=137 T a b e l a I I I. Podział ankietowanych lekarzy ze względu na specjalizację Specjalizacja Wykonujący retrakcję n=105 Nie wykonujący retrakcji n=32 Razem n=137 Specjaliści 89 26 115 Stomatologia zachowawcza 36 8 44 Stomatologia ogólna 17 6 23 Protetyka stomatologiczna 17 0 17 Periodontologia 5 0 5 Stomatologia dziecięca 4 3 7 Chirurgia stomatologiczna 4 3 7 Chirurgia szczękowo-twarzowa 3 0 3 Ortodoncja 2 6 8 Endodoncja 1 0 1 Bez specjalizacji 16 6 22 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5 355

D. Nowakowska i inni T a b e l a I V. Częstość stosowania retrakcji w różnych sytuacjach klinicznych* Sytuacje kliniczne n % Zabiegi diagnostyczne 14 13,3 Leczenie zachowawcze Leczenie periodontologiczne ubytki klasy II i III 72 68,6 ubytki klasy V 84 80 usuwanie kamienia nazębnego 22 20,9 inne zabiegi 8 7,6 Leczenie ortodontyczne osadzanie aparatów stałych 2 1,9 Leczenie protetyczne preparacja zęba 65 61,9 wycisk 85 80,9 osadzanie protez stałych 33 31,4 n = liczba osób, *Procenty nie sumują się do 100 ponieważ istniała możliwość wielokrotnego wyboru. T a b e l a V. Częstość stosowania retrakcji przez lekarzy specjalistów protetyków podczas wykonywania protez stałych* Retrakcja przed zabiegiem (n=17) Preparacja zęba Wycisk Osadzanie protezy N % n % n % 15 88,2 17 100,0 5 29,4 n = liczba osób, *Procenty nie sumują się do 100 ponieważ istniała możliwość wielokrotnego wyboru. Stawiając pytanie o metodę retrakcji założono możliwość wielokrotnego wyboru i dlatego, spośród 105 lekarzy wykonujących retrakcję podczas zabiegów stomatologicznych, 23 osoby, czyli 21,9%, odpowiedziały, że stosują metodę chirurgiczną w tym 14 osób (13,3%) elektrochirurgię, 1 osoba (0,9%) laserochirurgię a 8 (7,6%) inne zabiegi chirurgiczne. Tylko jeden lekarz spośród wykonujących retrakcję stwierdził, że nie stosuje żadnych materiałów mechanicznych, a wyłącznie elektrochirurgię. Retrakcję mechaniczną wskazało najwięcej, bo 104 osoby, to jest 99,0% ankietowanych, i wśród nich 101 osób (96,2%) używało nici retrakcyjnych, a 14 (13,6%) zamiennie pierścienie retrakcyjne. Retrakcję chemomechaniczną z zastosowaniem środków chemicznych potwierdziło 99 lekarzy, czyli 94,3% ankietowanych, w tym nici impregnowanych używały 64 osoby, tj. 60,9%, a nasączanych ex tempore 91, czyli 86,6% wykonujących ten zabieg. Częstość wybranych metod przedstawiono w tabeli VI. Procenty nie sumują się do 100, ponieważ istniała możliwość wyboru wielokrotnego. Następnie starano się ustalić preferencje wyboru materiałów retrakcyjnych w badanej grupie polskich stomatologów. Z tabeli VII wynika, że najczęściej były to nici retrakcyjne (n=164, 89,1%), zdecydowanie rzadziej wybierano pierścienie retrakcyjne (n=14, 7,6%), przy czym żadna z osób nie wymieniła pierścienia miedzianego, oraz inne materiały (n=6, 3,2%), w tym pasta retrakcyjna i kuleczki z waty. Na pytanie, jakie rodzaje nici były wybierane w celu wykonania zabiegu retrakcji przez badanych lekarzy uzyskano odpowiedzi, które odzwierciedla tabela VIII. Okazało się, że częściej wybierano nici dziane i plecione (n=103, 62,8%) niż nici o strukturze skręcanej (n=61, 37,2%). 356 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5

Retrakcja dziąsła brzeżnego T a b e l a V I. Częstość wyboru metod retrakcji* Metoda retrakcji Częstość wyboru (n=105) % Chirurgiczna 23 21,9 elektrochirurgia 14 13,3 laserochirurgia 1 0,9 inne zabiegi 8 7,6 Mechaniczna 104 99,0 nici retrakcyjne 101 96,2 pierścienie retrakcyjne 14 13,3 Chemomechaniczna 99 94,3 nici impregnowane 64 60,9 nici nasączane 91 86,6 n = liczba osób, *Procenty nie sumują się do 100 ponieważ istniała możliwość wielokrotnego wyboru. T a b e l a V I I. Częstość wyboru materiałów retrakcyjnych Materiały retrakcyjne (n=184) nici pierścienie inne n % n %0 n % 164 89,1 14 7,6 6 3,2 n = liczba wyborów. T a b e l a V I I I. Częstość wyboru nici retrakcyjnych zależnie od ich struktury Typ wybieranych nici (n=164) nici dziane i plecione nici skręcane n % n % 103 62,8 61 37,2 n = liczba wyborów. Kolejnym zagadnieniem, które starano się wyjaśnić, były preferencje lekarzy odnośnie środków chemicznych o działaniu hemostatycznym. Tu również możliwy był wielokrotny wybór. Preparaty podzielono na astringenty, wśród nich: chlorek glinu, siarczan żelaza, siarczan glinu, oraz epinefrynę. Częstość wyboru środków do nasączania nici przedstawiono w tabeli IX. Wynika z niej, że astringenty były wybierane zdecydowanie najczęściej (n=191, 78,9%), w tym chlorek glinu (n=137, 56,6%), siarczan żelaza (n=45, 18,6%) i siarczan glinu (n=9, 3,7%), natomiast epinefrynę wybrano rzadziej (n=51, 21,1%). Nie wymieniono żadnych innych związków chemicznych, chociaż istniała taka możliwość. Ponadto ustalono, że zdecydowana większość lekarzy wybrała środek chemiczny w formie płynnej (n=209, 86,4%), natomiast inne postacie farmakologiczne tych środków, w formie żelu lub pasty, były wybierane mniej często (n= 28, 11,5%) oraz (n=5, 2,1%) (tabela X). PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5 357

D. Nowakowska i inni T a b e l a I X. Częstość wyboru środka chemicznego Chemiczny środek retrakcyjny (n=242) Astringenty (n=191) chlorek glinu siarczan żelaza siarczan glinu Epinefryna (n=51) n % n % n % n % 137 56,6 45 18,6 9 3,7 51 21,1 n = liczba wyborów. T a b e l a X. Częstość wyboru postaci farmakologicznej środka chemicznego Chemiczny środek retrakcyjny (n=242) płyn żel pasta n % n % n % 209 86,4 28 11,5 5 2,1 n = liczba wyborów. Następnym problemem, który starano się wyjaśnić, było ustalenie częstości klinicznego występowania niepożądanych efektów ubocznych działania chemicznych środków retrakcyjnych. Podzielono je na 2 grupy: efekty miejscowe i ogólne. Wyniki uzyskane z ankiety przedstawiono w tabeli XI. Okazało się, że około jedna trzecia lekarzy stomatologów zaobserwowała wystąpienie miejscowych efektów ubocznych, głównie przebarwienie dziąsła (n=35, 33,3%), przebarwienie tkanek twardych zęba (n=7, 6,6%) a w późniejszym okresie stan zapalny dziąsła (n=8, 7,6%). Wyjęciu materiału retrakcyjnego nierzadko towarzyszyło krwawienie z bruzdy, co zauważyło 27 osób (25,7%). Natomiast na objawy ogólnego oddziaływania środków retrakcyjnych zwróciło uwagę niewielu lekarzy: przyśpieszenie tętna i niepokój po 3 osoby (2,8%), a wzrost ciśnienia krwi tylko 2 (1,9%) ankietowanych. Dyskusja Założeniem naszej pracy było objęcie badaniami ankietowymi jak największej grupy lekarzy stomatologów, jednak obecnie, wobec szybkiego tempa życia, tylko część osób proszonych o odpowiedzi znalazła czas na ich udzielenie, za co im serdecznie dziękujemy. Analiza kwestionariuszy uzyskanych od 137 osób przybyłych z większości regionów Polski dostarczyła jednak interesujących danych i w pewnym stopniu pozwala na prześledzenie aktualnych preferencji związanych z wykonywaniem zabiegu retrakcji dziąsła brzeżnego oraz na ich porównanie z odpowiednimi danymi opublikowanymi w piśmiennictwie. Badania ankietowe dotyczące preferencji lekarzy stomatologów amerykańskich odnośnie metod, materiałów i środków retrakcyjnych wykonane przez Shillingburga (10), Donovana (3), Shawa i Krejci (9) były wykonane w dość odległym już czasie (w latach 1976/77, 1985 i 1986). Z tego względu trudno jest porównywać wyniki ich badań z danymi uzyskanymi w Polsce w 2004 roku. Bardziej zbliżone w czasie są dane uzyskane przez Hansena (5), były one jednak przeprowadzone wyłącznie wśród specjalistów w zakresie protetyki stomatologicznej. W ankiecie własnej uczestniczyło 115 specjalistów z różnych dziedzin stomatologii, przy czym tylko 17 z zakresu protetyki stomatologicznej. Śledząc te badania można jednak zauważyć pewne tendencje wśród lekarzy polskich w wyborze metod, materiałów i środków chemicznych podczas procedur retrakcyjnych. Wyniki badań wskazują na dużą częstość stosowania metod mechanicznych z uży- 358 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5

Retrakcja dziąsła brzeżnego T a b e l a X I. Częstość niepożądanych efektów ubocznych miejscowych i ogólnych po zastosowaniu chemicznych środków retrakcyjnych zaobserwowana przez ankietowanych lekarzy* przebarwienie zęba Efekty miejscowe (n=35) przebarwienie dziąsła krwawienie z bruzdy Liczba badanych osób (n=105) zapalenie dziąsła przyspieszone tętno Efekty ogólne (n=3) niepokój wzrost ciśnienia n % n % n % n % n % n % n % 7 6,6 35 33,3 27 25,7 8 7,6 3 2,8 3 2,8 2 1,9 n = liczba osób, *Procenty nie sumują się do 100 ponieważ istniała możliwość wielokrotnego wyboru. krwi ciem nici retrakcyjnych oraz metod chemomechanicznych z zastosowaniem chemicznych związków ograniczających krwawienie z drobnych naczyń. Okazało się, że w Polsce nici retrakcyjne stosuje 96,2% ankietowanych, a metodę chemomechaniczną 94,3% lekarzy wykonujących retrakcję. Dane te są zbieżne z danymi uzyskanymi przez Hansena w 1999 roku, gdzie nici retrakcyjne stosowało od 97% do 99% ankietowanych (zależnie od roku ukończenia studiów), natomiast 81% protetyków nasączało nić bezpośrednio przed umieszczeniem w rowku dziąsłowym. W badaniach amerykańskich i francuskich nie uwzględniono rodzaju stosowanych nici retrakcyjnych. Wg naszych danych nowsze i bardziej bezpieczne nici dziane i plecione stosuje więcej niż połowa ankietowanych. Dane te można porównać jedynie z wynikami badań klinicznych przeprowadzonych przez Jokstada w 1999 roku (6) wśród studentów i lekarzy Fakultetu Stomatologii w Oslo (Norwegia), gdzie nici plecione i dziane zostały lepiej ocenione niż skręcane. Badania Hansena dostarczyły również interesujących danych na temat używanych preparatów retrakcyjnych. Chlorek glinu do nasączania nici używało 55% badanych, siarczan żelaza 23%, a epinefrynę 39% protetyków. Związki żelaza były wówczas nowymi preparatami wprowadzanymi do użycia, a spadek częstości stosowania epinefryny, w stosunku do wcześniejszych badań Shillingburga oraz Donovana, Shawa i Krejci, miał prawdopodobnie związek z licznymi badaniami na temat jej ogólnego działania ubocznego na organizm ludzki (7). W naszych badaniach preparaty zawierające chlorek glinu w różnych stężeniach były również najczęściej wybieranymi środkami retrakcyjnymi, (56,6% wyborów), epinefryna zaś uplasowała się na drugim miejscu (21,1%), a siarczan żelaza (18,6%) na trzecim. Rzadsze niż w badaniach Hansena użycie epinefryny jest być może zgodne z nowymi poglądami (1). Na podobnym poziomie okazała się częstość używania siarczanu żelaza i siarczanu glinu. W naszej ankiecie respondenci nie podali jednak, że stosują preparaty zawierające aminy sympatykomimetyczne, zaproponowane jako nowe czynniki retrakcyjne przez Bowlesa (2) i odnotowane w badaniach Hansena (5). Ponadto w ostatnich 5 latach opracowano kolejne alternatywne, zawierające astringenty, materiały i środki chemiczne, np. żele i pasty retrakcyjne, a nawet całe systemy używane do retrakcji dziąsła brzeżnego, które zostały wymienione przez ankietowanych lekarzy. Świadczy to, że nowe preparaty są stopniowo wprowadzane do praktyk stomatologicznych. Nieco inne dane odnotowano odnośnie występowania przejściowych niepożądanych klinicznych efektów ubocznych. Jak wynika z informacji z piśmiennictwa około jedna trzecia ankietowanych lekarzy amerykańskich zaobserwowała oddziaływanie ogólne epinefryny, podczas gdy lekarze polscy zauważyli je tylko w kilku przypadkach. Natomiast częstość obserwowanych efektów miejscowych (przebarwienie tkanek dziąsła i opracowanych zębów, miejscowy stan zapalny dziąsła, krwawienie) PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5 359

D. Nowakowska i inni jest nieco wyższa (jedna trzecia w stosunku do jednej czwartej). Można to próbować wytłumaczyć częstszym obecnie stosowaniem astringentów jako chemicznych środków retrakcyjnych. Wnioski Na podstawie analizy wyników badań ankietowych wśród polskich lekarzy stomatologów wydaje się, że można określić ogólne preferencje związane z retrakcją dziąsła brzeżnego: Ankietowani lekarze stomatolodzy najczęściej stosują ten zabieg podczas wykonywania protez stałych oraz odbudowy uszkodzonych struktur zębów z klasy II, III i V wg Blacka. Polscy lekarze stomatolodzy w swoich wyborach preferują metody mechaniczne z użyciem nici retrakcyjnych, głównie dzianych i plecionych oraz metody chemomechaniczne, zwłaszcza zastosowaniem nici impregnowanych lub nasączanych ex tempore środkami farmakologicznymi. Najczęściej wybierane środki chemiczne to astringenty, przede wszystkim chlorek glinu i siarczan żelaza, podczas gdy epinefryna była wybierana rzadziej; natomiast najchętniej stosowaną postacią farmakologiczną środka chemicznego były roztwory retrakcyjne. Niepożądane kliniczne efekty uboczne miejscowe stosowania środków retrakcyjnych, w formie przebarwienia tkanek dziąsła i struktur zęba oraz krwawienia, obserwowane przez jedną trzecią ankietowanych lekarzy związane są prawdopodobnie z częstszą obecnie aplikacją związków zawierających sole metali, natomiast efekty uboczne ogólnoustrojowe były odnotowane sporadycznie. Ogólne preferencje wyboru metod, materiałów i środków chemicznych przez polskich lekarzy stomatologów specjalistów i bez specjalizacji okazały się porównywalne z preferencjami lekarzy stomatologów amerykańskich i europejskich oraz uwzględniają nowe preparaty pojawiające się na rynku materiałów stomatologicznych. Piśmiennictwo 1. Bader J. D., Bonito A. J., Shugars D. A.: A systematic review of cardiovascular effects of epinephrine on hypertensive dental patients. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2002, 93, 647-653. 2. Bowles W. H., Tardy S. J., Vahadi A.: Evaluation of new gingival retraction agents. J. Dent. Res., 1991, 70, 1447-1441. 3. Donovan T. E., Gandara B. K., Nemetz H.: Review and survey of medicaments used with gingival retraction cords. J. Prosthet. Dent., 1985, 53, 525-531. 4. Gombeaud F., Covo L.: Synthèse des techniques de dégagement gingival. Revue d Odonto- Stomatologie, 1987, 16, 2, 136-139. 5. Hansen P. A., Tira D. A., Barlow J.: Current methods of finish-line exposure by practicing prosthodontists. J. Prosthod., 1999, 8, 3, 163-170. 6. Jokstad A.: Clinical trial of gingival retractions cords. J. Prosthet. Dent., 1999, 81, 3, 258-261. 7. Pelzner R. B., Kempler D., Stark M. M., Lum L. B., Nicholson R., Soelbreg K.: Human blood pressure and pulse rate response to racemic epinephrine retraction cords. J. Prosthet. Dent., 1978, 39, 3, 287-292. 8. Rosenstiel S. F., Land M. F., Fujimoto J.: Współczesne protezy stałe, red. wyd. polskiego K. Dobies, Wyd. Czelej, Lublin 2001. 9. Shaw D. H., Krejci R. F.: Gingival retraction preference of dentists in general practice. Quintessenz Int., 1986, 17, 5, 277-280. 10. Shillingburg H. T., Hatch R. A., Keenan M. P. et al.: Impression materials used for cast restoration in eight states. J. Am Dent. Assoc., 1980, 100, 696-699. 11. Shillingburg H. T., Hobo S., Whitsett L. D.: Protezy stałe, red. polskiego H. Panek, Wyd. Kwintesencja 1994. Zaakceptowano do druku: 23.II.2006 r. Adres autorów: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26. Zarząd Główny PTS 2006. 360 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 5