PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LEŚNICTWA, Seria A 2002/4 Nr 944 Anna ŻÓŁCIAK Instytut Badawczy Leśnictwa Zakład Fitopatologii Leś n ej Sękocin-Las, 05-090 Raszyn e-mail: A.Zo\ciak@ibles.waw.pl INOKULACJA PNIAKÓW LIŚCIASTYCH GRZYBNIĄ BOCZNIAKA OSTRYGOWATEGO (PLEUROTUS OSTREATUS) JAKO BIOLOGICZNA METODA ZABEZPIECZANIA PRZED OPIEŃKOW Ą ZGNILIZNĄ KORZENI DECIDUOUS STUMP INOCULATION WITH PLEUROTUS OSTREATUS AS A BIOLOGICAL METHOD OF ARMILLARlA ROOT ReT CONTROL Abstract. Field experiment with application of biological preparation of Pleurotus ostreatus (in form of beech sawdust with growing mycelium) on deciduous tree stumps was performed in two mixed beech-oak-scots pine/norway spruce stands with single birch admixture. 16 and 24 months after the treatment beech, oak and birch stumps (one of each species) were rooted out and cut on la-cm sections. SampIes of sections wood were than incubated on malt-agar medium to check the presence of P. ostreatus mycelium. The fas test colonization was found for beech stumps - 16 months after treatment P. ostreatus was present on all wood sampies and up to 20 cm from the stump surface, were the preparation was initially applied. Birch and espeeially oak wood was colonized much slower - on most sampies fungus mycelium was found no more than 10 emfrom the stump surfaee and on some was not present at al!. Key words: deciduous stump inoeulation, biological preparation of Pleurotus ostreatus. Prace Inst. Bad. Leś., A, 2002, 4(944): 5-19.
6 A. Żólciak 1. WSTĘP OpieI1kowa zgnilizna korzeni obok huby korzeni jest jednym z poważniejszych problemów gospodarczych w polskich lasach (SIEROTA 2001). W 2001 r. zarejestrowano występowanie tej choroby na powierzchni około 130 tys. ha (SIEROTA i in. 2002). Szkody gospodarcze w lasach powodowane przez opiei1kową zgniliznę korzeni stwarzają konieczność podejmowania szeregu działai1 ochronnych w celu ograniczania występowania tej choroby. Prowadzone sąm.in. badania nad możliwością zastosowania w praktyce metod biologicznych (HAGLE i SHAW 1991, Fox 2000). Metody te są bardziej akceptowane przez społeczei1stwo niż metody chemiczne czy mechaniczne (HUNT i in. 1971, za HAGLE'm i SHAW'em 1991), a poza tym mogą zapewnić wysoką skuteczność ograniczania rozwoju niektórych chorób drzew leśnych. W metodach biologicznych istotną sprawą pozostaje wybór naj odpowiedniejszego organizmu konkurencyjnego lub antagonistycznego. Według HAGLE'a i SHAW'a (1991) organizm zasiedlający drewno lub ryzosferę, aby był przydatny do ograniczenia występowania opieńkowej zgnilizny korzeni, powinien funkcjonować w taki sposób, że jednocześnie zapobiegałby rozwojowi ryzom orf i rozwojowi grzybni. Jego zadanie polegałoby na ograniczaniu dostępu patogena do substrahl przez aktywne wykorzystanie substratu lub eliminowanie grzybni opieniek z substratu, który już przedtem został przez nią zajęty. SOKOLOV (1964) zaobserwował, że pniaki świerkowe zasiedlone przez grzyb Lenzżtes sepżaria (Wulf.: Fr.) Fr. i żylaka olbrzymiego [Phle bżopsis gigantea (Fr.: Fr.) Jlilich =Peniophora gżgantea (Fr.) Massee] nie były opanowane przez grzyby z rodzaju Armżllarża. ORŁOŚ (1957) na podstawie wyników badań laboratoryjnych rozważał możliwość wykorzystania pniarka obrzeżonego [Fomitopsżs pżnicola (Swartz ex Fr.) P. Karsten (= Fomes marginatus (Fr.) Gill] do ograniczania występowania opieniek. Uważał, że grzyb ten nie może stać się aż tak szkodliwy jak opiei1ki, ponieważ nie atakuje korzeni zdrowych drzew i nie wytwarza podziemnych organów grzybniowych - ryzomorf. Ponadto wychodził z założenia, że wprawdzie występowanie na zainfekowanych pniakach owocników tego grzyba może spowodować zakażenie silnie osłabionych i zamierających drzew, ale drzewa takie powinny być z drzewostanów gospodarczych jak najszybciej usuwane. Owocniki tego gatunku mogą wytworzyć się dopiero po upływie - 10 lat od infekcji drewna. Według REDFERNA (196) opiei1ki najłatwiej można " kontrolować" w fazie saprotroficznej, czyli wówczas, gdy zasiedlają one martwe drewno (pniaki). Najbardziej konkurencyjne w stosunku do opieniek są te gatunki grzybów rozkładających drewno, które wykazują zdolność wzrostu podkorowego, tworzą sznury, czyli
Jnokulacja pniaków liśc iastych grzybniq boczniaka ostrygowatego Pleurotus ostreatus 7 zajmują podobną niszę ekologiczną, c~ grzyby z rodzaju Armil/aria. Należy do nich maślanka wiązkowa [Hypholomafasciculare (Huds.: Fr.) Kummer], która zachowuje się tak samo jak opieńki, ale 'przy tym nie wykazuje właściwości patogenicznych (Rayner 1977, za HAGLE 'm i SHAW'em 1991). FEDOROW i BOBKO (199) przebadali dziesięć gatunków podstawczaków (m.in. maślankę wiązkową, boczniaka ostrygowatego [Pleurotus ostreatus (Jacq.: Fr.) P. Kummer], żylaka olbrzymiego), które mogły wyeliminować grzyby z rodzaju Armil/aria z zajmowanych substratów. Dwa z nich, tj. żylak olbrzymi i boczniak ostrygowaty skutecznie zapobiegały wzrostowi grzybni opieniek na świeżo ściętych pniakach, na których te grzyby zaszczepiono. BOBKO (194, za FEDOROW i BOBKO 199) zaobserwował, że grzyby te łatwo za~ iedlają drewno korzeni (odpowiednio w 100 i 0%), a także najszybciej rozra s tają si ę w drewnie pniaków. W ciągu dwóch lat grzybnia ż ylaka olbrzymiego opanowała pniak na odległość 1,1 m, a grzybnia boczniaka ostrygowatego - na odległość 0,9 m. W Polsce badania nad możliwością wykorzystania boczniaka ostrygowatego do rozkładu drewna pniaków liściastych rozpoczęto w latach osiemdzie s iątych (RYKOWSKI, SIEROTA 192a, b), widząc jego zastosowanie przede wszystkim do biologicznego "karczowania pniaków" na terenach pod przy s złe łąki i pastwiska. Celem pracy było zbadanie możliwo ś ci zastosowania boczniaka ostrygowatego do inokulacji pniaków gatunków drzew li ś cia s tych w drzewostanach zagrożonych ze strony opieńkowej zgnilizny korzeni*. 2. TEREN BADAŃ Założono dwie powierzchnie doświadczalne na terenie Nadleśnictwa Strzebielino: I - w leśnictwie Luzino, oddz. 5a i 57f, i II - w leśnictwie Tępcz, oddz. 16i oraz 16j. Zostały one wybrane wiosną 1999 r. w drzewostanach mieszanych, z udziałem dębu, buka, grabu, modrzewia (oddz. 5a), sosny, modrzewia, świerka i dębu (oddz. 57f) oraz świerka, dębu, buka i sosny (oddz. 16 i, j). Na powierzchniach badawczych występowała pojedynczo także brzoza. W drzewostanach tych na podstawie obecności ryzomorf i grzybni podkorowej na pniakach stwierdzono występowanie opieniek. * Badania zrealizowano w ramach tematu 13-U-29 sfin ansowanego przez arodowy Fundusz Ochrony Środowi s k a
A. Żółciak 3. MATERlAL Y Pniaki po drzewach usuniętych w wyniku trzebieży potraktowano preparatami biologicznymi, część z nich pozostawiono nie zabezpieczone (kontrolne). Do zabezpieczania pniaków użyto preparatu biologicznego zawierającego grzybnię boczniaka. Preparat wykonano w laboratorium Zakładu Fitopatologii Leśnej Instytutu Badawczego Leśnictwa. Czystą kulturę boczniaka uzyskano z owocnika zebranego z pnia martwej brzozy (BetuZa sp.) rosnącej na terenie Nadleśnictwa Krasiejów w leśnictwie Szczedrzyk. Trociny bukowe nasączone wodnym roztworem brzeczki do wilgotności ok. 70% umieszczano w torbach foliowych, a następnie sterylizowano w autoklawie w temp. 10 oc, pod - ciśnieniem 0,05 MPa przez 20 min. Po wystudzeniu trociny inokulowano grzybnią boczniaka. Po upływie 2-3 miesięcy grzybnia przerastała obficie substrat i preparat był gotowy do użycia. W celu przeprowadzenia sztucznej infekcji pniaków grzybnią boczniaka po ścięciu drzewa odcinano pilarką plaster drewna grubości około 3-5 cm, na pniaku wykonywano 1-2 nacięcia równolegle lub na krzyż (zależnie od średnicy pniaka), przybywano krążkiem drewna i całość przybijano gwoździem (RYKOWSKI i SIEROTA 192b). Zabieg zainfekowania pniaków preparatem biologicznym wykonano wiosną 1999 r. Ogółem na powierzclmiach doświadczalnych I i II zaszczepiono 45 pniaków: 20 pniaków bukowych, 15 pniaków dębowych oraz 10 pniaków brzozowych. Pierwszą ocenę udatności zabiegu przeprowadzono po 5 miesiącach (jesienią 1999 roku), kolejne - po 24 i 30 miesiącach. Badano zasiedlenie pniaków przez grzybnię boczniaka oraz jej owocnikowanie. Materiał badawczy stanowiły pniaki bukowe (2 szt.), brzozowe (2 szt.) oraz dębowe (2 szt.) infekowane grzybnią boczniaka ostrygowatego. Pozyskano je z I powierzchni doświadczalnej po upływie 16 i 24 miesięcy od przeprowadzenia zabiegu inokulacji. Po upływie 16 miesięcy wokół pozyskiwanego pniaka usuwano glebę, odsłaniano napływy korzeniowe, usuwano korę i oceniano zasiedlenie drewna przez grzybnię boczniaka, badano także występowanie innych gatunków grzybów, zarówno patogenicznych, jak i saprotroficznych. Następnie pozyskiwano fragment pniaka wysokości około 20 cm w celu przeprowadzenia dalszej analizy w warunkach laboratoryjnych. Dolną część pnia (pozostającą w glebie) analizowano makroskopowo pod kątem ewentualnego zasiedlenia przez grzyby. Umyte pod bieżącą wodąi wysuszone fragmenty pniaków pocięto na dwa wyrzynki: I (górny) i II ( środkowy), o grubości około 10 cm każdy. Pniaki po 24 miesiącach od przeprowadzenia zabiegu pozyskiwane były w całości. Dokładnie myto je pod bieżącą wodą, suszono, a następnie pocięto na trzy
Inokulacja pniaków liś c iastych grzybniq boczniaka ostrygowatego Pleurotus ostreatus 9 wyrzynki, o grubości około 10 cm każdy. Były to: wyrzynek górny - I, wyrzynek środkowy - II oraz wyrzynek dolny - III. 4.METODYKA W warunkach laboratoryjnych przeprowadzono makroskopową analizę stanu drewna każdego z wyrzynków. Wyróżniano: l) drewno zasiedlone przez wcześniej zaaplikowaną na pniaki grzybnię boczniaka ostrygowatego, 2) drewno zasiedlone przez inne gatunki grzybów (np. grzyby powodujące siniznę lub opieńkową zgniliznę korzeni), 3) drewno o naturalnej strukturze i barwie, niezasiedlone przez grzyby. Po zdezynfekowaniu powierzchni pniaków alkoholem etylowym, przystąpiono do izolowania fragmentów drewna z 10-15 (16) miejsc na pniaku (w zależności od średnicy pniaka i makroskopowej oceny zasiedlenia drewna przez grzyby). Z pniaków pozyskanych po 16 miesiącach izolowano fragmenty drewna z 15 miejsc (z górnej powierzchni, napływów korzeniowych, dolnej powierzchni pniaka). Z każdego miejsca pobierano odcinków drewna. Ogółem na pożywkę wyłożono 360 fragmentów drewna. W przypadku pniaków pozyskanych po 24 miesiącach od daty zabiegu, z powierzchni wyrzynków górnych (I) pobierano inokulum z 5 miejsc, z powierzchni wyrzynków środkowych (II) z 3-7 miejsc. Makroskopowa ocena wyrzynków dolnych (III) badanych pniaków nie wykazała rozkładu drewna, z wyjątkiem wyrzynka należącego do pniaka bukowego. W tym przypadku pobrano inokulum tylko z jednego miejsca, w którym stwierdzono zmiany w barwie i strukturze drewna. Skalpelem zdejmowano wierzchnią warstwę drewna, a na tępnie pobrane fragmenty świeżo odkrytego drewna przeniesiono na pożywkę agarowomaltozową w płytkach Petriego. Z każdego miejsca pobrano odcinków drewna. Ogółem na pożywkę wyłożono 24 fragmentów drewna. Identyfikację grzybów wyrastających z fragmentów drewna przeprowadzono: - przez porównywanie czystych kultur otrzymanych grzybni do czystej kultury boczniaka ostrygowatego pochodzącej z muzeum kultur oraz po stwierdzeniu występowania na strzępkach połączeń sprzążkowych; - stosując metodę Korhonena (testy na zgodność genetyczną grzybni w kulturach łączonych) w przypadku określania przynależności opieniek do gatunku (KORHONEN 197); - za pomocą kluczy mikologicznych (BARNETT 1955, DOMSCH i GAMS 1970).
10 A. Żólc iak 5. WYNIKI Analiza inokulowanych pniaków, przeprowadzona po 16 miesiącach od zastosowania zabiegu, wykazała dobrą penetrację drewna bukowego oraz brzozowego przez grzybnię boczniaka ostrygowatego. Na drewnie dębowym grzyb ten rozwijał... Się znaczme gorzej. W tabeli l przedstawiono wyniki odzwierciedlające zasiedlenie próbek drewna pniaków przez grzyby po 16 miesiącach. Z 360 fragmentów drewna wyłożonych na pożywkę otrzymano 212 czystych kultur grzybów, a ze 14 nie wyrosła żadna grzybnia. Najwięcej czystych kultur boczniaka (64 kultury) otrzymano z fragmentów drewna pobieranych z górnej powierzchni pniaków. Grzybnia boczniaka całkowicie zasiedliła górną powierzchnię pniaka bukowego i brzozowego (ryc. la, b). Z drewna pniaka dębowego, niezbyt dobrze zasiedlonego przez grzybnię boczniaka (ryc. lc), wykonano 24 izolacje, z których tylko z fragmentów drewna wyrosły czyste kulhlry tego grzyba. Z fragmentów drewna pobranych z napływów korzeniowych poszczególnych pniaków, oprócz boczniaka, otrzymano także kultuly grzybów innych gatunków. Z drewna pniaka bukowego wyizolowano grzybnię opieóki, natomiast z drewna dębowego - Graphium spp. Z drewna pobranego z dolnej powierzchni pniaka bukowego i brzozowego, otrzymano czyste kultury tego grzyba oraz kultury A c remonżum spp. i Zygorhynchus moelleri Vuill. Oznaczanie grzybów na podstawie wyglądu grzybni oraz obecności połączeń sprzążkowych pozwoliły na identyfikację kultur boczniaka. Stwierdzono, że grzybnia boczniaka jest biała do białokremowej, watowata. Na strzępkach grzyba stwierdzono występowanie połączeń sprzążkowych. Otrzymaną z drewna pniaka bukowego czystą kulturę opiet1ki na podstawie testów intersterylności (KORHONEN 197) przypisano do gatunku ArmilIaria ostoyae (Romagn.) Herink (opiet1ka ciemna). W przypadku pniaków pozyskanych po 24 miesiącach od przeprowadzenia zabiegu, z 24 fragmentów tego drewna otrzymano 200 kultur grzybów, natomiast z 40 nie wyrosła żadna grzybnia. Z fragmentów drewna pobranych z części wierzchniej wyrzynków (I) uzyskano czystych kultur boczniaka, a z pobranych z części wierzchniej wyrzynków (II) otrzymano 16 czystych kultur tego grzyba. Z drewna wyrzynka dolnego (III) otrzymano czystych kultur boczniaka. Z pniaka bukowego grzybnię boczniaka ostrygowatego wyizolowano z powierzchni wyrzynków I, II i III. Grzybnia boczniaka zasiedliła całkowicie górną (wierzchnią) powierzchnię pniaka bukowego. Na 40 izolacji drewna dokonanych z powierzchni wyrzynka I uzyskano 40 czystych kultur boczniaka (tab. 2). Z powierzchni wyrzynka II wykonano 56 izolacji, z których otrzymano tylko kultur boczniaka. Na powierzchni wyrzynka II grzybnię boczniaka stwierdzono tylko w jednym miejscu. Podobnie było z grzybnią na powierzchni wyrzynka III - została
Inokulacja p niaków liśc iastych grzy bniq boczniaka ostrygowatego Pleurotus ostreatus 11 Tabela l Table l Liczba gatunków grzybów wyizolowanych z fragmentów drewna pobranych z pniaków: bukowego, brzozowego i dębowego (po 16 miesiącach od przeprowadzenia zabiegu) The num ber of fungi species isolated from wood sampies of beech, oak and birch stamps 16 months after treatment Gatunki grzybów Species of fungi Pniaki inokulowane grzybnią Pleurotus ostreatus Stumps inoculated with P. ostreatus mycelium Bk Brz Db beech birch oak liczba Qumber Razem Total l. Fragmenty drewna pobrane z górnej powierzchni pniaków l. Wood sampies of upper palt of stumps P. ostreatus 24 32 Fragmenty drewna, z których nie wy rosły kultury grzybów Wood sampi es free of fungi Fragmenty drewna, z których wykonano izolacje Wood sampi es coloni zed by fungi - - 24 32 2. Fragmenty drewna pobrane z napł ywów korzeniowych pniaków 2. Wood sampies of upper part of root s we łłin g, A.ostoyae 16 - Graphium spp. - - P. oslreatus Kultury n~e zarodnikujące Non sporificating cultures - Fragmenty drewna, z których nie wy rosły kultury grzybów W ood sampies free of fungi Fragmenty drewna, z których wykonano izolacje Wood sampies coloni zed by fu ngi - 24 24 3. Fragmenty drewna pobrane z dolnej powierzchni pniaków 3. Wood sampi es of lower part of stumps P. ostreatus 24 Trichoderma p olysporum - - Acremonium spp. - Zygorhy nchus moe/leri - 4 Kultury nie zarodnikujące Non sporificating cultures 16 Fragmenty drewna, z których nie wyrosły kultury grzybów Wood sampies free of fungi Fragmenty drewna, z których wykonano izolacje Wood sampies coloni zed by fungi 40 36 72 72 Łączna liczba fragmentów drewna, z których wykonano izolacje 120 12 Total wood sampies coloni zed by fungi 16 24 - - 24 - - - 4 64 11 2 64 16 0 16 24 16 72 32 4 32 124 20 360
12 A. Żółc iak Ryc. 1. Pniaki inokulowane grzybnią boczniaka ostrygowatego (16 miesięcy od przeprowadzenia zabiegu): bukowy (a), brzozowy (b), dębowy (c); 1 - grzybnia boczniaka, 2 - grzybnia opieńki, 3 - zmiana zabarwienia drewna wskutek zasiedlenia przez opieńki, 4 - drewno nie zasiedlone przez grzyby Fig. l. Stumps inoculated with P. ostreatus mycelium 16 months after the treatment: beech (a), birch (b) and oak (c); l - P. ostreatus mycelium, 2 Armil/aria mycelium, 3 - discoloration of wood due to colonization by the Armil/aria, 4 - wood not colonized by fungi wyizolowana tylko z jednego miejsca. Strzępki grzybni boczniaka w drewnie badanego pniaka rozwinęły się do głębokości ponad 20 cm, licząc od górnej powierzchni pniaka.
lnokulacja pniaków liściastych grzybnią boczniaka ostrygowatego Pleurotus ostreatus 13 Tabela 2 Table 2 Grzyby wyizolowane z fragmentów drewna pobranych z powierzchni wyrzynka górnego (I), środkowego (II) i dolnego (III) danego pniaka (po 24 miesiącach od przeprowadzenia zabiegu) Fungi isolated from wood sampies of upper (I), middle (II) and lover (III) sections of stumps after 24 months of the treatment Gatunek grzyba. Species of fungi Pniaki inokulowane grzybnią Pleurotus ostreatus Stumps inoculated with P. ostreatus mycelium Bk Brz Db beech birch oak liczba number " 1. Fragmenty drewna pobrane z powierzchni wyrzynka I l W 00 d samp l es o f upper part o f stumps Razem Total P. ostreatus 40 40 Kultury nie zarodnikujące Non sporificating cultures Fragmenty drewna, z których nie wyrosły kultury Wood samples free of fungi Fragmenty drewna, z których wykonano izolacje Wood samples colonized by fungi - 32-32 - - - - 40 40 40 120 2. Fragmenty drewna pobrane z powierzchni wyrzynka II 2 W 00 d samp l es o f mi ddl e pa rt o f s tu mp II P. ostreatus - 16 Trichoderma sp. - 16 Kultury nie zarodnikujące Non sporif.icating cultures Fragmenty drewna,z których nie wyrosły kultury Wood samples free of fungi Fragmenty drewna, z których wykonano izolacje W ood samples colonized by fungi 16 16 16 4 24-16 40 56 24 40 120 3. Fragmenty drewna pobrane z powierzchni wyrzynka III 3. Wood sampies of bottom part of stump III P. ostreatus - - Fragmenty drewna, z których wykonano izolacje Wood samples colonized by fungi - - Łączna liczba fragmentów drewna, z których wykonano izolacje 104 64 0 24 Total wood sampies colonized by fungi W przypadku pniaka dębowego z powierzchni wyrzynka I wykonano 40 izolacji i otrzymano taką samą liczbę czystych kultur boczniaka. Z drewna wyrzynka II wykonano także 40 izolacji, ale uzyskano tylko czystych kultur. Grzybnia w drewnie badanego pniaka rozwinęła się do głębokości około 10 cm, licząc od górnej powierzchni pniaka.
14 A. Żólciak Tabela 3 Table 3 Zasiedlenie pniaków bukowych i dębowych przez grzybnię boczniaka ostrygowa tego na powierzchni doświadczalnej II Colonization ofbeech and oak stumps by the P. ostreatus mycelium on the plot no. II --- Okres, jaki upłynął od inokulacji pniaków grzybnią boczniaka ostrygowatego ( miesiące) ~E~,~n o~.~o~f~m~o n~t~h s~a~ft~e~r ~tr~ea~tm~e n~t,--- ~~..:.::... 5 24 30.~ E ~------~--------~-------,-----------r-------,----------- = a.> Q.. ~. ~.~ -o. E ~ 2-00 (/) grzybnia mycelium /- owocnikowanie grzybnia fiuiting mycelium /- /- owocnikowanie grzybnia fru i ting myce1ium /- /- owocnikowanie fru iting /- Bk Db 35 33 30 34 41 30 35 45 35 42 31 35 36 34 55 32 45 27 - * * * * - * -* 35 45 - * * brak krążka drewna przykrywającego pniak * lack of wood slice covering inoculated stump - * -* * * * - * -* -* -* -* Z pniaka brzozowego grzybnię boczniaka wyizolowano tylko z powierzchni wyrzynka 1. Wykonano 40 izolacji i uzyskano czystych kultur. Grzybnia zasiedliła drewno pniaka do głębokości zaledwie kilku centymetrów, licząc od górnej powierzchni pniaka. Z oceny zasiedlenia pniaków przez grzybnię boczniaka ostrygowatego przeprowadzonej na powierzchni doświadczalnej II wynika, że grzyb ten najlepiej rozwijał się w drewnie pniaków bukowych (tab. 3). Na pniakach brzozowych na II powierzchni doświadczalnej grzybnia boczniaka nie przyjęła się.
lnokulacja pniaków liściastych grzybniq boczniaka ostrygowatego Pleurotus ostreatu 15 Ryc. 2. Owocniki boczniaka ostrygowatego wyrastające z pniaka bukowego inokulowanego grzybnią tego gatunku (24 miesiące od wykonania zabiegu) Fig. 2. Fruiting bodies of P. ostreatus growing out of the beech stump inoculated with fungus mycelium (24 months after treatment) Po 5 miesiącach od przeprowadzenia zabiegu inokulacji pniaków preparatem biologicznym grzybnię boczniaka stwierdzono na wszystkich, tzn. na 10 infekowanych tym grzybem pniakach bukowych, po 24 i 30 miesiącach - na pniakach bukowych. Po 5 miesiącach od zabiegu stwierdzono grzybnię boczniaka na 5 pniakach dębowych,a po 24 i 30 miesiącach - tylko na trzech. Po 24 miesiącach od przeprowadzenia zabiegu stwierdzono owocnikowanie boczniaka na trzech pniakach bukowych (ryc. 2), po 30 miesiącach - tylko na jednym. W wielu przypadkach przeszkodą w prawidłowym rozwoju grzybni boczniaka był brak krążka przykrywającego pniak. 6. DYSKUSJA W przyrodzie bezpośrednia konkurencja o bazę pokarmową, czyli o drewno, jest ważnym czynnikiem ograniczającym w sposób naturalny rozwój sprawców opieńkowej zgl)ilizny korzeni. W związku z tym, celowe wydają się działania polegające na eliminowaniu potencjalnych baz pokarmowych grzyba - pniaków, przez sztuczną ich kolonizację grzybami niechorobotwórczymi. Jednak według Rishbeth'a (1976, zahagle'm i SRA W'em 1991) ograniczanie występowania opieńkowej zgnilizny korzeni poprzez sztuczne wprowadzanie innych organizmów grzybowych niesie ze sobą wiele trudności. Po pierwsze, opieńki mają przewagę nad grzybem ztucznie wprowadzanym, gdyż już wcześniej zasiedlają substrat drzewny. Takie sytuacje były obserwowane w terenie, konkretnie na powierzchni do 'wiadczalnej I. W trakcie oględzin wybranych pniaków stwierdzono na napływach korzeniowych obecność grzybni opieńkowej (ryc. 1 a). Po drugie mimo iż opieńki nie kolonizują drewna zbyt szybko, to bardzo szybko rozprzestrzen iają i w tr fi kambialnej ' wieżo porażonych przez siebie drzew.
16 A. Żółc iak Ryc. 3. Owocniki boczniaka ostrygowatego wyrastające z pniaka bukowego inokulowanego preparatem biologicznym zawierającym tego grzyba po 5 miesiącach od wykonania zabiegu Fig. 3.Fruiting bodies of P. ostreatus growing out ofthe beech stump inoculated with biological preparation of P. ostreatus (5 months after treatment) Użyty w doświadczeniach boczniak ostrygowaty należy do grzybów chorobotwórczych. Wprawdzie występuje głównie jako roztocz na martwym drewnie liściastym, ale może także pojawiać się jako tzw. pasożyt słabości na pniach osłabionych buków, kasztanowców, topól, brzóz, lip, wiązów i innych, także jodeł, świerków, sosen itp. (MAŃKA 199). W niekorzystnych warunkach (zranienia drzew) może stanowić pewne zagrożenie dla drzew. Za szczegółowymi badaniami nad możliwością wykorzystania tego gatunku do ograniczania występowania opieniek przemawia wiele faktów. Owocniki boczniaka są jadalne. Mogą być zbierane przez grzybiarzy, co, w pewnym stopniu, zmniejszy rozprzestrzenianie się tego gatunku poprzez zarodniki. Według BOBKA (194) grzybnia boczniaka łatwo zasiedla drewno korzeni i wykazuje szybkie tempo rozwoju. W warunkach laboratoryjnych boczniak powoduje intensywny rozkład drewna buka. U żyty w doświadczeniu izolat boczniaka w ciągu trzech miesięcy rozkładał intensywniej drewno buka (26,2%, ŻÓŁCI AK 1999) niż izolaty opieńki ciemnej ( średnio 23%, ŻÓŁCIAK 2002). Według KODRIKA (2001) boczniak ostrygowaty powoduje szybki rozkład drewna pniaków bukowych. Po czterech, pięciu i sześciu latach od przeprowadzenia sztucznej infekcji pniaków tym grzybem rozkład drewna wynosił odpowiednio: 43,9-53,2%, 59,4-71,3% oraz 75,2-90,7%. Nie zaobserwowano przy tym przypadku infekcji zarodnikami tego grzyba zranień na drzewach żywych rosnących wokół infekowanych pniaków, co ma duże znaczenie. Według hipotezy KODRIKA (2001) gatunki grzybów hodowane w laboratorium są mniej agresywne niż te, które występują w drzewostanach bukowych, w warunkach naturalnych. Jeżeli hipoteza ta się sprawdzi, to odpowiednia rasa (szczep) boczniaka może być wykorzystywana zarówno do rozkładu pniaków drzew liściastych w celu ograniczenia opieńkowej zgnilizny korzeni i szybkiego rozkładu pniaków zalegających w drzewostanach, jak i do zbioru owocników. Obserwacje kolonizacji pniaków przez grzybnię boczniaka na powierzchniach do ś wiadczalnych rozpoczęto dość wcześnie, bo już po pięciu miesiącach od mo-
lnokulacja pniaków liśc ias tych grzybnią boczniaka ostrygowatego Pleurotus ostreatus l 7 Ryc. 4. Owocniki boczniaka ostrygowatego wyrastające z fragmentu pniaka bukowego, inokulowanego tym grzybem Fig. 4. Fruiting bodies of P. oslrealus growing out of the wood sampies of beech stump inoculated with P. ostreatus mentu sztucznej inokulacji pniaków. Stwierdzono wówczas, że grzybniajest aktywna i rokuje właściwy rozwój w drewnie pniaka, zarejestrowano także pojawienie się pierwszych owocników na pniaku bukowym na powierzchni I (ryc. 3). Sposób zabezpieczania pniaków poprzez nakładanie preparatu na powierzchnię ścięcia dał dobry efekt, podobnie jak zastosowanie zabezpieczenia w postaci krążka drewna odciętego z pniaka. Jednak w trakcie kolejnych óbserwacji terenowych okazało się, że na niektórych pniakach grzybnia uległa wys chnięciu. Stało się tak przede wszystkim na pniakach pozbawionych krążków. Być może lepszy efekt wnikania grzybni do drewna można uzyskać poprzez nawiercanie otworów i napełnianie ich substratem z grzybnią boczniaka (KOORIK 2001). Taki sposób aplikacji gi'zyba jest jednak bardziej pracochłonny. Zabieg inokulacji pniaków przeprowadzono wiosną, w tydzień po sclęciu drzew. Według KOORlKA (2001) kwiecień i maj są naj lepszymi miesiącami do prowadzenia sztucznej infekcji pniaków, ponieważ nie dochodzi jeszcze do infekcji przez inne gatunki grzybów. Stwierdzon?, że boczniak najlepiej rozwijał się w drewnie buka. Dowodem na to mogą być także liczne jego owocniki, które uzyskano na fragmencie inokulowanego pruaka bukowego, po 16 miesiącach od zabiegu, przechowywanego przez 12 miesięcy obok pruaka dębowego i brzozowego w warunkach szklarniowych (ryc. 4). Drewno buka stanowi dobre podłoże dla wielu gahmków grzybów, gdyż zawiera 12-15% łatwo rozpuszczalnych związków odżywczych (KUBIAK i LAURO W 1994). Ograniczanie opieńkowej zgnilizny korzeni przy wykorzystaniu boczniaka ostrygowatego wymaga prowadzenia dalszych badań zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i w warunkach naturalnych. Konieczne wydaje się wyselekcjonowanie odpowiedniego szczepu tego gatunku, który najlepiej nadawałby się do biologicznego zabezpieczania świeżo ściętych pniaków przed możliwością porażenia ich przez patogeniczne opieńki.
1 A. Żólciak 7. WNIOSKI l. Sposób inokulacji pniaków poprzez nakładanie warstwy preparatu biologicznego i przykrywania krążkiem drewna sprzyja zaadaptowaniu się grzybni boczniaka do nowych warunków, zapewnia kolonizację i rozkład drewna. 2. Grzybnia boczniaka ostrygowatego dobrze kolonizowała drewno pniaków bukowych, słabiej brzozowych i dębowych. 3. Konieczne jest kontynuowanie badań nad możliwością wykorzystania boczniaka do rozkładu drewna pniaków drzew liściastych. Autorka składa serdeczne podziękowania Panu Nadleśniczemu mgr inż. Mariuszowi Kaliszewskiemu oraz pracownikom Nadleśnictwa Strzebielino za pomoc w organizacji prac terenowych. Praca została z ło żona 21.04.2002 r. i pr z yj ę ta przez Komitet Redakcyjny 10.06.2002 r. STUMP INOCULATION WITH PLEUROTUS OSTREATUS AS A BIOLOGICAL METHOD OF ARMlLLARlA ROOT ROT CONTROL Summary Verification ofthe artificial inoculation ofthe deciduous stamps with the Pleurotus osfreafus (Fr.) Kumer as a control measure against the spread ArmilIaria root rot was the aim ofthe presented investigation. Field experiment was perfomled in two plots located in the Strzebielino Forest District in the mixed beech-oak-scots pinelnorway spruce stands with single birch admixture. Biological preparation of Pleurotus ostreatus in form of beech sawdust with growing mycelium was applied on total 45 stumps - 20 of beech, 15 of oak and 10 of birch. On the plot no. I, 16 and 24 months after treatrnent 6 stumps (one per species and tenn) were rooted out and cut on three, lo-cm sections. Sampies of sections wood were than incubated on malt-agar medium to isolate fungi, which were identified in the pure cultures. Beech and birch wood sampies collected 16 months after the treatment showed good penetration by P. ostreatus mycelium - it was present up to 20 cm from the stump surface. Oak wood was colonized slower in the same time it reached the depth of about 10 cm. Analysis of stamps wood made 24 months after the treatment showed similar results. Best colonization of stamps by the P. ostreatus mycelium was found for beech - fungus was present 20 cm from the stump surface. For oak - about 10 cm and for bircb just few centimeters from the stump surface only. On the plot no. n the visual, macroscopic assessment of stump colonization by the P. ostreatus was perfonned after 5, 24 and 30 months after the treatment. It was found, similar as for the plot no. l, the beech stumps to be most prefen'ed by P. osfreatus. It was also found that lack ofwood slice supposed to cover inoculated stump after the treatment (non intentionally removed or damaged during reforestation) prevent the proper developmen t of the fungus and colonization of tump. (transl. P. L.)
JnokuLacja pniaków liś c iastych grzybnią boczniaka ostrygowatego PLeurotus ostreatus 19 PIŚMIENNICTWO BARNETT H. L., 1955: IlIustrated gen era ofimperfect Fungi. Burgess Publishing Co: 1-217. BOBKO l. N., 194: Nekotorye sposoby inokuljacii pnej pri zascite chvojnych nasazdenij ot kornevych gnilej. Tez. dok. Nauc. Proizy. Konf. Biologiceskij metod zasity rastenij. 10-11 okt., Minsk, 1-141. DOMSCH K. H., GAMS W., 1970: Pilze aus Agrarboden. Gustav Fischer Verlag, Jena: 1-222. FEOOROW N. 1., BOBKO 1. N. 199: Armi//aria root rot in Byelorussian forests. [W:] Proceedings of the Seventh International Conference on Root and Butt Rots. (red. D. 1. Monison), Vernon and Victoria, British Columbia, Canada, August 9-16, 19: 355-363. Fox R. T. V. 2000: Biological and integrated control of Armi//aria root rot. [W:] Armil/aria root rot: biology and control of honey fungus. lntercept Ltd, Andover, Hants: 13-201. HAGLE K. S., SHAW C. G. 1991: Avoiding and reducing losses from Armi//aria root diseases. [W]: Armil/aria Root Diseases (red.: c.g. Shaw, G. A. Kile). Agriculture Handbook nr 691, United States Department of Agriculture, Forest Service, 157-173. ' HUNT R. S., PARMETER 1. R., COBB F. W. 1971: A stump treatment technique for biological control for forest root pathogens. Plant Disease RepOt1er, 55: 659-662. KOOR1K M. 2001: Results ofbeech stump inoculation with antagonistic fungi. J. For. Sci., 47 (11): 505-512. KORHONEN K., 197: lnterfet1ility and clona I size in the Armillaria me//ea complex. Karstenia, 1: 31-42. KUBlAK M., LAUROW Z., 1994: Surowiec drzewny. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. 1-493. MAŃKA K. 199: Fitopatologia leśna. Wyd. V., PWRiL, Warszawa: 1-36. ORŁOŚ H. 1957: Badania nad zwalczaniem opieńki miodowej (Armi//aria mellea Vahl) metodą biologiczną. Rocz. Nauk Leś. 15 : 195-235. RA YNER A. D. M. 1977: Fungal colonization ofhardwood stumps from natural sources, l. Basidiomycetes. Transactions of the British Mycological Society. 69 (2): 303-312. REOFERN D. B. 196: The ecology of Armil/aria mellea in Britain. Biological contro\. Ann. Bot., 32 (126): 293-300. RIFAI M. A., 1969: A revision of the genus Trichoderma. Mycological Papers, 116: l-56. RISHB ETH J. 1976: Chemical treatment and inoculation ofhardwood stumps for control of Armillaria m e llećl. Alll1als of Applied Biology, 2 (1): 57-70. SIEROTA Z. 2001: Choroby lasu. Centrum lnfonnacyjne Lasów Państwowych, Warszawa: 1-156. SIEROTA Z., MAŁE CKA M., STOCKA T. 2002: Choroby infekcyjne. [W:] Krótkotenninowa prognoza występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 200 l roku. Prace Inst. Bad. Leś., C, 1-100. SOKOLOV D.V. 1964. Kornevaja gnil ot openka i borba s nej. Moskva. 1-12. ŻÓŁCIAK A. 2002: Rozkład różnych gatunków drewna przez Armil/aria spp. Prace lnst. Bad. Leś. A, 2: 111-123. MATERIAŁ Y ŹRÓDŁOWE RYKOWSKl K., SIEROTA Z. 192a: Badania nad pasożytami korzeni drzew leśnych (dot. huby korzeni i opieńki miodowej) w celu opracowania skutecznych metod zapobiegania i zwalczania. Dok. IBL. Maszyn. Warszawa. 1-92. RYKOWSKJ K., SIEROTA Z. 192b: Próby biologicznego rozkładu pniaków powstających w wyniku prac odkrzaczeniowych w Bieszczadach. Dok. IBL. Maszyn. Warszawa. 1-27. ŻÓŁCIAK A. 1999: Wykorzystanie właściwości konkurencyjnych grzybów rozkładających pniaki drzew liściastych w ograniczaniu chorób korzeni. [W:] Bezpieczne dla środowiska metody ochrony lasu. Spr. rocz. IBL, Warszawa. 1-23.