A
Spotkanie w ramach Programu wzajemnej oceny, które odbyło się w Warszawie w dniach 29 30 października, poświęcono dyskusji na temat tego, w jaki sposób zachęcanie osób starszych do aktywności społecznej, tworzenie produktów i usług dostosowanych do ich potrzeb oraz wspieranie ich działalności gospodarczej może podnieść jakość życia tych osób i stworzyć im możliwości rozwoju społecznogospodarczego. Organizatorem spotkania było Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. W celu wyciągnięcia wniosków z polskich doświadczeń i przedstawienia własnych przykładów z przedstawicielami państwa pełniącego rolę gospodarza spotkali się przedstawiciele ośmiu państw uczestniczących w Programie wzajemnej oceny: Bułgarii, Chorwacji, Czech, Danii, Estonii, Słowenii, Szwecji i Włoch. Na spotkanie przybyły również osoby zainteresowane z AGE Platform Europe i European Social Network (ESN) oraz ekspert Asghar Zaidi z Uniwersytetu w Southampton. Komisję Europejską reprezentował przedstawiciel DG ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego. 1. Oceniana polityka Populacja Europy jest coraz starsza, głównie ze względu na wzrost średniej długości życia przy jednoczesnym spadku liczby urodzeń. W 2010 roku odsetek osób po 65 r.ż. wynosił 31% (w 1960 roku było to 19%) i przewiduje się, że będzie rósł nadal, by do 2060 roku osiągnąć zawrotny poziom 53%. Tendencja ta jest szczególnie zauważalna w państwach Europy Środkowo-Wschodniej ze względu na rosnącą średnią długość życia, niski współczynnik dzietności, a także emigrację. Potrzeba zwrócenia uwagi na to wyzwanie leżała u podstaw ogłoszenia roku 2012 Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. Chociaż wizja długiego życia w zdrowiu to dla większości ludzi wspaniała szansa, kurcząca się liczba ludności w wieku produkcyjnym oznacza szereg wyzwań z perspektywy równowagi polityki państwa w zakresie zatrudnienia, podatków czy spraw społecznych. Aby sprostać wyzwaniu, niezbędne są środki, które zapewnią, że grono osób starszych będzie żyło aktywnie, co oznacza, że: nie będą oni izolowani od społeczeństwa, pozbawieni poczucia własnej wartości lub motywacji; nie będą oni zależni wyłącznie od państwowej pomocy w zakresie opieki zdrowotnej, opieki domowej, towarzystwa, mobilności oraz innych możliwości decydujących o satysfakcjonującym życiu; będą mogli nadal wykorzystywać swoje umiejętności i doświadczenia, aby wspierać innych pracowników oraz przedsiębiorstwa, a także wzmacniać swoje poczucie własnej wartości. Ponadto niezbędne są polityki służące do zapewnienia, by: osoby starsze miały wystarczające dochody, opiekę zdrowotną oraz inne środki umożliwiające utrzymanie; osoby starsze, o ile to możliwe i o ile mają taką chęć, mogły nadal zarabiać, co pomoże w utrzymaniu stabilności systemu podatkowego. Doświadczenia Polski Polska jest państwem, w którym odnotowuje się i nadal będzie się odnotowywać gwałtowny wzrost odsetka osób po 65 roku życia: z 9,5% w 1960 roku do 65% w 2060 roku. Osiągnięcie wieku poprodukcyjnego przez dzieci urodzone w czasie boomu demograficznego lat 80. XX w. mocno odczuje system ubezpieczeń społecznych oraz system opieki zdrowotnej. Rząd zaczął wychodzić naprzeciw wyzwaniom, jakie niesie zmiana struktury demograficznej. Państwa uczestniczące w Programie wzajemnej Październik 2012 r. 3
oceny oraz strony zainteresowane zostały poinformowane o konkretnych inicjatywach podjętych w Polsce. Zapewniło to możliwość przeanalizowania i zrozumienia doświadczeń, które mogą okazać się przydatne decydentom przy opracowywaniu programów w innych państwach. 1. Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012 13. Na realizację programu przyjętego przez Radę Ministrów w sierpniu 2012 roku przeznaczono 60 mln zł (ok. 15 mln euro). Skierowany jest on do organizacji i instytucji działających na rzecz osób starszych. Program pomoże: wydłużyć życie zawodowe i zwiększać produktywność starszych pracowników; promować aktywność społeczną osób starszych i ich uczestnictwo w społeczeństwie, a także uznanie dla takiej aktywności i uczestnictwa; wspierać srebrną gospodarkę poprzez stwarzanie możliwości rozwoju gospodarczego i tworzenie miejsc pracy w związku ze zwiększonym popytem na produkty i usługi skierowane do starszych konsumentów. 2. Wspieranie Srebrnej Gospodarki w Poznaniu - Aktywni 50+ : Centrum Inicjatyw Senioralnych. Centrum zostało utworzone przez Radę Miasta Poznania w 2010 roku z inicjatywy Miejskiej Rady Seniorów. Współpracuje ono z organizacjami pozarządowymi, sektorem biznesowym oraz instytucjami miejskimi, dążąc do podnoszenia poziomu uczestnictwa osób starszych w życiu społecznym poprzez prowadzenie punktu informacyjnego na temat usług i miejsca spotkań seniorów oraz promowanie wolontariatu. Ważnym aspektem działalności centrum są doroczne targi skierowane do osób powyżej 50 r.ż., na których prezentuje się usługi i programy przeznaczone dla tej grupy. 3. Polityka Gdyni wobec seniorów: 20% mieszkańców Gdyni to osoby powyżej 65 r.ż., z czego 25% to osoby powyżej 80 r.ż. W mieście funkcjonuje Centrum Aktywności Seniora, w ramach którego działa Uniwersytet Trzeciego Wieku, opieka dzienna i domowa, domy opieki, centra wsparcia oraz pomoc całodobowa. Centrum prowadzi również 26 klubów seniora oraz program Organizacja czasu wolnego Gdynia 55+. W mieście istnieje także Gdyńska Rada ds. Seniorów, która doradza w zakresie programów dla seniorów i propozycji nowych przedsięwzięć, a także dokonuje oceny usług dostępnych na lokalnym rynku. 4. Solidarność międzypokoleniowa: środki służące zwiększeniu aktywności gospodarczej osób po 50 r.ż. Program koncentruje się na zwiększeniu wskaźnika zatrudnienia osób powyżej 50 r.ż. z 30% (2012 r.) do 50% do 2020 roku. W program zaangażowane są osoby w różnym wieku. Obejmuje on elementy modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego, poprawę warunków pracy osób po 50 r.ż., podnoszenie umiejętności i kwalifikacji, ograniczanie kosztów zatrudnienia, ograniczanie urlopów zdrowotnych, wycofywanie programów wcześniejszej emerytury oraz uaktywnianie osób z niepełnosprawnością. Inną możliwością do rozważenia w przypadku osób starszych, które przeszły na wcześniejszą emeryturę lub spędzają czas na emeryturze, zajmując się prywatnie wnukami, jest wypłacanie im wynagrodzenia za zorganizowanie instytucji opieki nad dzieckiem. 2. Kluczowe kwestie omawiane na spotkaniu Jedną z kluczowych kwestii, które zostały poruszone, było znaczenie poprawy kondycji psychicznej osób starszych. Wielu mieszkańców Europy buduje poczucie własnej wartości i określa swoje miejsce w społeczeństwie w oparciu o wykonywaną pracę. Zakończenie pracy może w związku z tym skutkować utratą motywacji i poczucia własnej wartości oraz zwiększonym odosobnieniem. W celu poprawienia dobrostanu osób starszych oraz działania na rzecz zdrowego życia w wieku zaawansowanym Październik 2012 r. 4
konieczne są środki, które pomogą w kontynuowaniu pracy, uczestniczeniu w działaniach społecznych, działalności w ramach wolontariatu lub dalszym udziale w uczeniu się przez całe życie. W czasie debaty podkreślono wartość kształcenia ustawicznego oraz uczenia się przez całe życie, które pomagają w ćwiczeniu umysłu i umożliwiają zdobywanie nowych umiejętności otwierających dalsze możliwości na rynku pracy, ale również będących punktem wyjścia dla nowych zainteresowań i działań wartościowych z perspektywy społeczeństwa. Coraz bardziej popularne staje się zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności, np. w zakresie technologii telekomunikacyjno-informacyjnych, w ramach Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Szkolenie starszych pracowników może być również prowadzone w ramach zatrudnienia w niektórych państwach organizowane są programy praktyk lub szkolenia w zakładzie pracy przeznaczone dla bezrobotnych osób starszych. Uczestnicy spotkania podkreślali również zapotrzebowanie na strategie zarządzania wiekiem oraz działanie na rzecz równowagi między życiem prywatnym a zawodowym. Wiele osób starszych odchodzi z pracy, żeby zająć się swoimi krewnymi, co dzieje się kosztem ich kariery i zarobków oraz ma wpływ na wysokość emerytury. W tym kontekście poruszono dwie kwestie związane z opieką. Po pierwsze, instytucje sprawowania opieki nad dzieckiem umożliwiają młodym rodzicom kontynuowanie pracy i pomagają, szczególnie matkom, w rozwoju kariery, zarabianiu i gromadzeniu środków na emeryturę. Po drugie, rodzinne instytucje opieki pozwalają starszym pracownikom na dalszą pracę zamiast sprawowania opieki nad wnukami lub rodzicami w bardzo podeszłym wieku, co poprawia ich sytuację finansową, może wpłynąć pozytywnie na poczucie własnej wartości i przyczynia się do wysokości przyszłej emerytury. Uczestnicy spotkania podkreślali, jak ważne jest zachęcanie osób starszych do uczestnictwa w radach seniorów, które odgrywają w kilku miastach ważną rolę doradczą. Pokazuje to osobom w zaawansowanym wieku, że nadal mogą pełnić znaczące role polityczne i społeczne. Rewizja polityk nastawiona na poprawę życia osób starszych leży zwykle w kompetencjach kilku ministerstw odpowiedzialnych za sprawy społeczne, zatrudnienie i finanse. Ministerstwo odpowiedzialne za sprawy społeczne realizuje polityki nastawione na aktywne spędzanie czasu, opiekę zdrowotną i opiekę społeczną oraz (jak już wspomniano) politykę w zakresie równowagi życia prywatnego i zawodowego. Ministerstwa zajmujące się sprawami zatrudnienia odgrywają ważną rolę polegającą na tym, by zachęcić ludzi do dalszej pracy, na przykład poprzez wprowadzanie regulacji zezwalających na bardziej elastyczne praktyki wobec pracujących osób starszych, przystosowywanie miejsc pracy, zapewnianie odpowiednio dostosowanych modeli pracy, wspieranie przedsiębiorców itp. Po trzecie, władze odpowiedzialne za podatki i przepisy finansowe mogą zachęcać ludzi do dalszej pracy poprzez korzystne rozwiązania finansowe oraz inne środki, takie jak ograniczanie emerytur, podnoszenie wieku emerytalnego lub wycofywanie obowiązkowych emerytur. Państwo może również współpracować z sektorem biznesowym nad ofertą produktów finansowych dla starszych pracowników oraz wprowadzaniem regulacji chroniących starszych konsumentów przed nieuczciwym marketingiem w związku z takimi produktami. Ważne, aby poszczególne resorty koordynowały swoje polityki i tworzyły synergię nastawioną na bardziej skuteczną interwencję sektora publicznego, która ma na celu poprawę życia osób starszych i stworzenie bardziej zrównoważonych systemów publicznych. Podkreślano również, że zachęcanie do powrotu do pracy większej liczby osób starszych nie musi zagrażać stosunkom międzypokoleniowym. Przekonanie, że dłuższa obecność osób starszych na rynku pracy odbywa się kosztem miejsc pracy dla Październik 2012 r. 5
młodych ludzi, jest błędne. Wzrost liczby starszych pracowników oznacza tworzenie dodatkowych przychodów z tytułu podatków i zwiększanie siły nabywczej nowej grupy konsumentów poszukujących konkretnych produktów i usług, co może być dobrym czynnikiem stymulującym wzrost. Myśl w skali kraju, działaj lokalnie to ważny wniosek, jaki należy wysnuć, obserwując polskie doświadczenia. Świadczone usługi okazywały się sukcesem, ponieważ były planowane i wdrażane z udziałem osób reprezentujących rynek lokalny. Tak jak w Gdyni, gdzie tamtejsza Rada ds. Seniorów odegrała istotną rolę w zakresie doradztwa w sprawach potrzeb zamieszkujących tam osób starszych. 3. Kluczowa wiedza Kluczowa wiedza płynąca z wymiany doświadczeń obejmuje trzy obszary. 1. Promowanie aktywności społecznej i uczestnictwa osób starszych: Ważne jest zwiększanie motywacji osób starszych i ich uczestnictwo w działaniach społecznych. Korzystanie z istniejącej infrastruktury lokalnej, np. bibliotek lub szkół, w których wieczorami odbywają się zajęcia, może znacząco ograniczyć wydatki. Edukacja i szkolenia powinny stanowić cel sam w sobie, a nie wyłącznie środek służący zwiększaniu szans na zatrudnienie. Państwowe świadczenia społeczne powinny być skutecznie wykorzystywane do uruchomienia lub rozbudowy różnych aspektów świadczeń opieki prywatnej. Dokonywanie oceny aktywności osób starszych i ich wkładu w życie społeczeństwa będzie stanowiło dowód pozwalający na zmianę opinii społecznej na temat wartości takich działań dla społeczeństwa oraz wyeliminowanie negatywnych postaw i stereotypów. Udział w działaniach społeczności lokalnej przyczynia się do wzrostu poziomu osobistej satysfakcji i poczucia własnej wartości osób starszych, co ma pozytywny wpływ nie tylko na średnią długość życia, ale także na jakość życia w zaawansowanym wieku. 2. Promowanie srebrnej gospodarki i nowych form wzrostu gospodarczego: Nowe produkty powinny być projektowane w oparciu o zasadę dopasowania do potrzeb wszystkich pokoleń, co pomoże uniknąć konfliktów międzypokoleniowych. Należałoby zharmonizować normy w 27 państwach członkowskich UE, tworząc tym samym jednolity rynek. Należy zasięgać opinii osób starszych podczas opracowywania koncepcji programów wkraczania na rynek pracy lub tworzenia narzędzi służących zaspokajaniu potrzeb tych osób. Istnieje znaczący potencjał dla ukierunkowanych usług finansowych przeznaczonych dla osób starszych lub starszych pracowników. Do usług takich można zaliczyć renty hipoteczne lub odwrócone kredyty hipoteczne (pod warunkiem, że będą one podlegać ścisłym regulacjom państwowym). Inne obszary wzrostu związane ze starszymi konsumentami to usługi świadczenia opieki, rozrywka i integracja społeczna, technologia przyjazna dla starszego wieku, np. środowiska przyjazne dla starszego wieku, sprzyjające włączeniu społecznemu osób starszych. Październik 2012 r. 6
Starsi zarabiający są zarówno podatnikami, jak i konsumentami, co oznacza, że mają swój wkład w gospodarkę i stymulują jej rozwój, pomagając tym samym w wywoływaniu nowych fal wzrostu gospodarczego. 3. Wzrost poziomu zatrudnienia i wydajności wydłużać życie zawodowe i zwiększać wzrost wydajności: Wykorzystanie zachęt finansowych, takich jak nagradzanie późniejszego przejścia na emeryturę lub ograniczanie programów wcześniejszych emerytur w celu wydłużenia zatrudnienia starszych pracowników. Środki takie są szczególnie skuteczne w przypadku pracowników o wysokich kwalifikacjach. Tworzenie na rynku pracy aktywnych środków dostosowanych indywidualnie do starszych pracowników, zwłaszcza takich środków, które rozwijają umiejętności słabiej wykształconych/niewykwalifikowanych pracowników. Stosowanie polityki zarządzania wiekiem, szczególnie dotyczącej równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, aby pomóc ludziom w wypełnianiu obowiązków domowych przy jednoczesnym kontynuowaniu pracy. 4. Wkład Wzajemnej oceny w strategię Europa 2020 W ramach strategii Europa 2020 Unia Europejska stworzyła program inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Programy służące zachęcaniu osób starszych do utrzymywania aktywności w miejscu pracy i poza nim wpisują się w tę strategię w następujący sposób: Zachęcanie starszych pracowników do dalszej pracy lub powrotu do pracy stanowi wkład w realizację celu, jakim jest zatrudnienie 75% ludności w wieku 20 64 lata. Zachęcanie starszych pracowników do dalszej pracy zwiększa ich przyszłą emeryturę i sprawia, że odczuwają oni większe bezpieczeństwo finansowe, co stanowi wkład w realizację celu wydźwignięcia 20 mln osób z ubóstwa do 2020 roku. Promowanie większej aktywności społecznej i uczestnictwa osób starszych przyczyni się do zwiększenia do roku 2020 średniej długości życia w Europie o 2 lata, co jest celem partnerstwa na rzecz innowacji sprzyjającej aktywnemu starzeniu się w dobrym zdrowiu (EIP-AHA). Zachęcanie ludzi do dalszej nauki i zdobywania nowych umiejętności, zwłaszcza w zakresie technologii telekomunikacyjno-informacyjnych, stanowi wkład w sztandarową inicjatywę strategii Europa 2020, jaką jest promowanie agendy cyfrowej. Promowanie nowych pomysłów związanych z tworzeniem produktów przeznaczonych dla starszych pracowników stanowi wkład we flagową inicjatywę, jaką jest Unia Innowacji. Wspieranie bardziej elastycznych rozwiązań przy zatrudnianiu starszych pracowników wpisuje się doskonale w sztandarową inicjatywę, jaką jest Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, poprzez rozwój modelu bardziej elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego, zapewnienie ludziom odpowiednich umiejętności, dostosowywanie miejsc pracy, zapewnianie lepszych warunków zatrudnienia i tworzenie miejsc pracy. Wreszcie, programy takie jak polski Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012 2013, poprzez zwiększanie dostępu do pracy, wspieranie włączenia społecznego i zwalczanie dyskryminacji (np. na tle wieku, Październik 2012 r. 7
pracowników z niepełnosprawnością), zapewnianie skutecznego wsparcia socjalnego oraz tworzenie nowych partnerstw publiczno-prywatnych, stanowi wkład we flagową inicjatywę Europejskiej platformy współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Październik 2012 r. 8