NARZĘDZIA OCENY TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH RYZYKO ZDROWOTNE. dr inż. Eleonora Wcisło Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach

NARZĘDZIA OCENY TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH RYZYKO ZDROWOTNE dr inż. Eleonora Wcisło Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach 1. Wstęp Najczęściej stosowany w praktyce sposób oceny terenów poprzemysłowych w krajach Unii Europejskiej polega na porównaniu wartości stężeń zanieczyszczeń zawartych w glebie i wodach podziemnych ze stężeniami normatywnymi lub rekomendowanymi. W większości tych krajów normatywne lub rekomendowane stężenia zanieczyszczeń w glebie uwzględniają aktualne lub planowane sposoby użytkowania terenu. Wynika to z istnienia bezpośredniego związku między danym sposobem użytkowania terenu a wielkością narażenia określonych grup receptorów (np. dzieci, osób dorosłych) na substancje chemiczne zawarte w glebie. Oceny terenów poprzemysłowych wykonywane z zastosowaniem stężeń normatywnych lub rekomendowanych wykonywane są dla potrzeb zarządzania tymi terenami, w tym do wspomagania decyzji związanych z ich rekultywacją [1, 2]. W Polsce do wskazania zakresu i sposobu przeprowadzenia rekultywacji terenów poprzemysłowych wykorzystuje się standardy jakości gleby i standardy jakości ziemi, określone w Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku [3]. W wielu krajach europejskich (np. Francji, Holandii, Włoszech, Wielkiej Brytanii) dla potrzeb remediacyjnych coraz częściej znajdują także zastosowanie metody oceny ryzyka zdrowotnego [1, 2]. Ocena ryzyka zdrowotnego (ang. Risk Assessment) jest to proces polegający na jakościowej i ilościowej charakterystyce prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych u człowieka lub w populacji, w wyniku narażenia na określony czynnik szkodliwy [4]. Metody oceny ryzyka zdrowotnego zostały najwcześniej wprowadzone w USA i stanowią jeden z elementów procesu zarządzania ryzykiem (ang. Risk Management), który integruje wyniki oceny ryzyka z aspektami politycznymi, socjoekonomicznymi i uwarunkowaniami technicznymi [4]. Zarządzanie ryzykiem jest procesem podejmowania decyzji, którego celem jest określenie sposobów i środków przeciwdziałających oraz ograniczających możliwość wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych. W USA metody oceny ryzyka zdrowotnego są powszechnie stosowane do oceny niebezpiecznych terenów, objętych państwowym programem Superfund, którego celem jest ochrona ludzi oraz środowiska przed zagrożeniami spowodowanymi niekontrolowanym uwalnianiem się do środowiska niebezpiecznych substancji [5]. Na potrzeby tego programu Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (ang. United States Environmental Protection Agency US EPA) opracowała podstawy metodologiczne oceny ryzyka zdrowotnego, które w ostatnich latach zostały udoskonalone i uaktualnione [5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12]. Polskie przepisy nie uwzględniają stosowania oceny ryzyka zdrowotnego do wspomagania procesów decyzyjnych związanych z rekultywacją terenów poprzemysłowych lub podejmowaniem innych działań naprawczych w środowisku. Wykorzystując procedury US EPA, ocena ryzyka zdrowotnego została jednak przeprowadzona w Polsce w takim celu w polsko-amerykańskich projektach demonstracyjnych (Czechowice Oil Refinery, Phytoremediation, Waryński Brownfields), realizowanych z udziałem Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych (IETU) w Katowicach [13, 14, 15, 16]. Celem projektu Czechowice Oil Refinery było zademonstrowanie użyteczności metod biologicznych w przywracaniu walorów użytkowych gruntom zanieczyszczonym węglowodorami ropopochodnymi [17], a projektu

Phytoremediation - ocena możliwości zastosowania metody fitoekstrakcji do usuwania metali ciężkich z gleb w warunkach polskich [18]. W projekcie Waryński Brownfields metody oceny ryzyka zastosowano do oceny wariantowych scenariuszy rewitalizacji terenu poprzemysłowego [16]. Podstawy metodologiczne oceny ryzyka zdrowotnego Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska zostały także wykorzystane przez IETU do opracowania oprogramowania do szacowanie ryzyka zdrowotnego na terenach poprzemysłowych (NORISC-HRA), które może znaleźć zastosowanie w Polsce jako narzędzie wspomagające zarządzanie tymi terenami [19]. 2. Procedura oceny ryzyka zdrowotnego w procesie rekultywacji terenu poprzemysłowego Proces oceny ryzyka zdrowotnego składa się z dwóch głównych etapów [5, 6]: Podstawowej oceny ryzyka zdrowotnego (ang. Baseline Risk Assessment), Wyznaczania lokalnych, bezpiecznych dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń w mediach środowiskowych (ang. Risk-Based Concentrations RBCs), czyli poziomów remediacyjnych. 2.1. Podstawowa ocena ryzyka zdrowotnego Podstawowa ocena ryzyka zdrowotnego jest analizą potencjalnych negatywnych skutków zdrowotnych, które mogą wystąpić w wyniku narażenia na szkodliwe substancje obecne w mediach środowiskowych na danym terenie, gdy nie są podejmowane żadne działania kontrolne lub ograniczające narażenie (tzn. w przypadku braku działań naprawczych) [5]. Proces podstawowej oceny ryzyka zdrowotnego składa się z następujących faz (rys.1): Zebrania i analizy danych Oceny toksyczności substancji Oceny narażenia Charakterystyki ryzyka. ZEBRANIE I ANALIZA DANYCH OCENA TOKSYCZNOŚCI OCENA NARAŻENIA (Scenariusze użytkowania terenu) CHARAKTERYSTYKA RYZYKA Rys. 1. Proces podstawowej oceny ryzyka zdrowotnego Zebranie i analiza danych obejmuje przegląd istniejących danych o zanieczyszczonym terenie (źródła i rodzaj zanieczyszczeń), wstępną identyfikację szlaków narażenia, określenie strategii poboru prób (lokalizacja, rodzaj i ilość prób, sposób i metody ich poboru oraz analizy) oraz ocenę danych uzyskanych w wyniku zastosowania określonej strategii poboru prób.

Ocena toksyczności polega na zebraniu ilościowych i jakościowych danych dotyczących toksyczności substancji oraz informacji o ich miarach toksyczności. Miarami toksyczności substancji kancerogennych są współczynniki nachylenia 1 (ang. Cancer Slope Factor CSF), a substancji niekancerogennych - dawki referencyjne 2 (ang. Reference Dose RfD). Źródłami informacji toksykologicznej są bazy danych US EPA, np. Integrated Risk Information Systems (IRIS) [21], Risk Assessment Information System (RAIS) [22], Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR) [23] i US EPA Region III [24]. Baza IRIS jest zalecana jako preferowane źródło informacji toksykologicznej. Ocena narażenia obejmuje określenie wielkości, częstości, czasu trwania i dróg narażenia ludzi [5]. W ramach tej fazy oceny ryzyka opracowuje się scenariusze narażenia, które są ściśle związane z obecnym lub/i planowanym sposobem użytkowania terenu (np. teren mieszkaniowy, przemysłowy, rolniczy, rekreacyjny), a także sposobem wykorzystywania wód podziemnych (np. w gospodarstwach domowych). Ocena obecnego lub przyszłego narażenia ludzi składa się z trzech etapów: charakterystyki zanieczyszczonego środowiska (opis środowiska fizycznego i potencjalnie narażonych populacji), identyfikacji szlaków narażenia (określenie źródeł i mechanizmu uwalniania się zanieczyszczeń, miejsc kontaktu i dróg narażenia (pokarmowej, oddechowej, absorpcji przez skórę), oszacowania wielkości narażenia (obliczenie dawek pobranych). Obliczanie dawek pobranych przez człowieka wykonuje się zgodnie z ogólnym wzorem: CDI (ang. Chemical Daily Intake) - C (ang. Chemical Concentration) - CR EF ED 1 CDI C BW AT = (1) dawka pobrana (mg/kg masy ciała/dzień) średnie stężenie substancji w danym nośniku zanieczyszczeń w okresie narażenia (np. mg/m 3 powietrza, mg/l wody do picia) CR (ang. Contact Rate) - wskaźnik kontaktu - ilość nośnika danego zanieczyszczenia w jednostce czasu (np. spożycie wody - 2 l/dzień, dobowa wentylacja płuc - 20 m 3 /dzień) EF (ang. Exposure Frequency) - częstotliwość narażenia (dni/rok) ED (ang. Exposure Duration) - okres trwania narażenia (lata) BW (ang. Body Weight) - masa ciała; średnia masa ciała w okresie narażenia (kg) 1 Współczynnik nachylenia (ang. Cancer Slope Factor - CSF), wyrażony w (mg/kg/dzień) -1 lub (µg/kg/dzień) -1, zwany także siłą działania kancerogennego, w zakresie niskich dawek określa się jako tangens kąta nachylenia zależności dawka-odpowiedź. Oznacza on obliczone przy górnej granicy 95% przedziału ufności prawdopodobieństwo wystąpienia efektu nowotworowego w następstwie narażenia w okresie całego życia na określoną dawkę kancerogenu [5, 20]. 2 Dawka referencyjna (ang. Reference Dose - RfD) jest to oszacowane, z niepewnością co najmniej rzędu wielkości, dzienne narażenie (na ogół jako dawka pobrana wyrażona w mg/kg/dzień) populacji ludzkiej łącznie z grupami wrażliwymi, które nie powinno spowodować ryzyka powstania szkodliwych efektów zdrowotnych w ciągu całego życia [5].

AT (ang. Averaging Time) - czas uśredniania - czas dla którego narażenie jest uśredniane (dni). Do obliczeń dawek pobranych poszczególnymi drogami narażenia służą wzory szczegółowe. Charakterystyka ryzyka zdrowotnego wstępującego na danym terenie polega na integracji wyników oceny toksyczności i oceny narażenia. Ryzyko jest charakteryzowane oddzielnie dla substancji kancerogennych i niekancerogennych w ramach opracowanych scenariuszy narażenia. Substancje, których efekty działania maja zarówno charakter kancerogenny, jak i niekancerogenny oceniane są w obydwu grupach. Ryzyko niekancerogenne oceniane jest przez porównanie obliczonych dawek zanieczyszczeń pobranych z poszczególnych dróg narażenia (pokarmowej, oddechowej, w wyniku absorpcji przez skórę) z dawkami referencyjnymi (RfD). Wynik przedstawiany jest w postaci ilorazu narażenia (ang. Hazard Quotient - HQ): CDI (ang. Chemical Daily Intake) - CDI HQ = (2) RfD wielkość dziennego pobrania substancji niekancerogennej (dawka pobrana) (mg/kg/dzień) RfD (ang. Reference Dose) - dawka referencyjna (mg/kg/dzień). W przypadku narażenia na kilka substancji niekancerogennych całkowite ryzyko ocenia się zgodnie z zasadami addytywności obliczając indeks zagrożenia (ang. Hazard Index - HI) stanowiący sumę ilorazów zagrożenia obliczonych dla poszczególnych substancji: HI HQ1 + HQ2 +... + HQ n = (3) HQ n (ang. Hazard Quotient) - - indeks zagrożenia dla n-tej substancji. HI przekraczający wartość 1 oznacza, że przy danej wielkości narażenia mogą powstać szkodliwe efekty zdrowotne. Jeżeli HI jest większy od jedności, celowym jest pogrupowanie substancji powodujących ten sam efekt zdrowotny (np. działających negatywnie na ten sam organ) lub działających wg tego samego mechanizmu i obliczenie indeksów zagrożenia oddzielnie dla każdej grupy substancji. W przypadku narażenia różnymi szlakami ryzyko niekancerogenne wyraża się sumą ilorazów zagrożenia, obliczonych dla poszczególnych szlaków narażenia. Ryzyko kancerogenne jest szacowane jako prawdopodobieństwo zachorowania na raka w okresie całego życia, jako wynik narażenia na daną substancję kancerogenną. Wykorzystuje się do tego celu następujący wzór: Ryzyko = CDI x CSF (4)

CDI (ang. Chemical Daily intake) - wielkość dziennego pobrania substancji kancerogennej (dawka pobrana), uśredniona dla 70 lat życia człowieka (mg/kg/dzień) CSF (ang. Cancer Slope Factor) - współczynnik nachylenia (mg/kg/dzień) -1. W przypadku narażenia na kilka substancji kancerogennych całkowite ryzyko ocenia się zgodnie z zasadami addytywności sumując ryzyko obliczone dla poszczególnych kancerogenów: t Ryzyko = Ryzyko (5) Ryzyko t - całkowite ryzyko wystąpienia efektów kancerogennych Ryzyko i - ryzyko oszacowane dla i-ej substancji. W przypadku narażenia różnymi szlakami, ryzyko kancerogenne wyraża się sumą ryzyka, wynikającego z poszczególnych szlaków narażenia. Wartość ryzyka kancerogennego oznacza prawdopodobieństwo dodatkowego zachorowania na raka, np. wartość 1x10-6 oznacza jeden dodatkowy przypadek zachorowania na raka na jeden milion osób. Całkowite ryzyko porównuje się następnie z poziomem ryzyka akceptowalnego (dopuszczalnego). Jako poziom ryzyka akceptowalnego przyjmuje się najczęściej wartości z zakresu od 1x10-6 do 1x10-4 [6, 25, 26]. W końcowym etapie oceny przeprowadza się analizę i dyskusję niepewności wyniku. Na niepewność wyniku mogą mieć wpływ niepewności występujące na każdym etapie oceny, a mianowicie: zebrania i analizy danych (np. niepewności związane ze sposobem wyboru substancji wskaźnikowych lub z niewystarczającą jakością danych), oceny toksyczności (niepewności związane z pochodzeniem miar toksyczności), oceny narażenia (np. brak danych o rzeczywistych warunkach narażenia i przyjęcie założeń odnośnie wartości parametrów narażenia), charakterystyki ryzyka (brak danych o możliwości synergistycznych lub antagonistycznych interakcjach między substancjami, założenie addytywności efektów - sumowanie ryzyka kancerogennego i ilorazów zagrożenia dla substancji i szlaków narażenia). Przeprowadzenie analizy i dyskusji towarzyszących ocenie niepewności jest istotne w celu właściwego wykorzystania wyników oceny do wspomagania zarządzania terenami poprzemysłowymi. i 2.2. Wyznaczania lokalnych, bezpiecznych dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń (ang. Risk-Based Concentrations RBCs), czyli poziomów remediacyjnych. RBCs są to zawartości zanieczyszczeń w mediach środowiskowych (gleba, woda podziemna) obliczane w oparciu o ustaloną wartość ryzyka docelowego (ang. Target Risk - TR). Dla substancji kancerogennych ryzyko docelowe (ang. Cancer Target Risk - CTR) wynosi np. 1x10-6, a dla substancji niekancerogennych (ang. Non-cancer Target Risk NTR) jest to iloraz zagrożenia lub indeks zagrożenia (np. HQ lub HI < lub = 1) [6]. Bezpieczne dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń oblicza się uwzględniając specyficzne, lokalne uwarunkowania, w celu wstępnego określenia zakresu i stopnia prowadzenia prac remediacyjnych. Prosta metoda obliczania RBC wykorzystuje dane pochodzące z ocenianego terenu [9]:

TR RBC C Ryzyko obliczone = (6) RBC - lokalna, bezpieczna dla zdrowia zawartość zanieczyszczenia w glebie lub wodzie podziemnej (poziom remediacyjny) C - stężenie zanieczyszczenia w danym medium (glebie lub wodzie podziemnej) TR - ryzyko docelowe, tj. dopuszczalne ryzyko niekancerogenne - NTR (HQ)<lub = 1) lub dopuszczalne ryzyko kancerogenne - CTR, np. 1x10-6, Ryzyko obliczone - ryzyko kancerogenne lub niekacerogenne (HQ) spowodowane przez dane zanieczyszczenie w danym medium (glebie lub wodzie podziemnej). RBCs oblicza się dla poszczególnych substancji chemicznych zawartych w danym medium, oddzielnie dla różnych dróg narażenia (tj. pokarmowej/absorpcji przez skórę i oddechowej) oraz dla określonych receptorów (np. dziecko, dorosły), w ramach opracowanych scenariuszy narażenia [12]. Obliczone dla danej substancji wartości RBC są porównywane i wartość najniższa jest wstępnie proponowana jako poziom remediacyjny. Według US EPA, podjęcie działań remediacyjnych jest najczęściej uzasadnione, gdy łączne ryzyko kancerogenne, wynikające z zanieczyszczenia danego medium środowiskowego, jest większe od 10-4 lub HI przekracza wartość 1 [6, 26]. Wyznaczanie RBC nie jest zasadniczo wymagane, gdy całkowite ryzyko kancerogenne jest mniejsze od 10-6, a HI nie przekracza 1 [6]. 3. Oprogramowanie komputerowe do szacowania ryzyka zdrowotnego na terenach poprzemysłowych (NORISC-HRA) W trakcie realizacji projektu NORISC (5PR Badań, Rozwoju Technicznego i Prezentacji Unii Europejskiej), IETU zaproponował włączenie procedury oceny ryzyka zdrowotnego do wskazówek metodycznych dla przyspieszonego, kosztowo-efektywnego badania, oceny i rewitalizacji zanieczyszczonych terenów na obszarach miejskich [19]. Opracowanie wskazówek metodycznych, mających charakter systemu wspomagającego procesy decyzyjne na terenach zanieczyszczonych, było głównym celem tego projektu. Wskazówki te powstały w formie oprogramowania komputerowego, a jeden z jego modułów (moduł NORISC-HRA), opracowany przez IETU, umożliwia szacowanie ryzyka zdrowotnego oraz wizualizację jego poziomów i rozkładów przestrzennych na danym terenie. W oprogramowaniu tym wykorzystano podstawy metodologiczne oceny ryzyka zdrowotnego opracowane przez US EPA, a jego stosowanie jest wskazane w wypadku przekraczania obowiązujących w danym kraju standardów jakości gleb i wód podziemnych. Oprogramowanie NORISC-HRA pozwala na szybkie uzyskanie informacji o wielkości i rozkładzie przestrzennym ryzyka zdrowotnego, w zależności od obecnego lub planowanego sposobu użytkowania terenu. Prowadzenie analiz ryzyka zdrowotnego jest możliwe z uwzględnieniem trzech, typowych dla obszarów miejskich, sposobów użytkowania terenu: mieszkaniowego, przemysłowego/handlowego i rekreacyjnego. Moduł NORISC-HRA umożliwia wykonanie obliczeń ryzyka zdrowotnego, wynikającego z zanieczyszczonej gleby, dla każdego punktu pomiarowego oraz wyznaczenie stref ryzyka kancerogennego i niekacerogennego, w których występują przekroczenia dopuszczalnych

poziomów ryzyka. Kolorem zielonym oznaczany jest brak, a kolorem czerwonym występowanie przekroczeń dopuszczalnych poziomów ryzyka kancerogennego lub niekancerogennego. Rysunek 2 przedstawia sposób prezentacji wyników oceny ryzyka zdrowotnego, uzyskanych za pomocą tego modułu. Mapa prezentuje przestrzenny rozkład ryzyka zdrowotnego wynikającego z zanieczyszczonej gleby. Rys. 2. Prezentacja wyników oceny ryzyka zdrowotnego, uzyskanych za pomocą modułu NORISC-HRA Moduł NORISC-HRA umożliwia także obliczanie bezpiecznych dla potencjalnie narażonych populacji zawartości zanieczyszczeń w glebie (RBC), czyli poziomów remediacyjnych oraz wyznaczanie podobszarów remediacyjnych. Wartości RBC obliczane są w tych punktach pomiarowych i dla tych substancji chemicznych, dla których występują przekroczenia ryzyka dopuszczalnego. Na rysunku 3 przedstawiono sposób prezentacji wyników wyznaczania poziomów i podobszarów remediacyjnych. Rys.3. Prezentacja wyników wyznaczania poziomów i podobszarów remediacyjnych, uzyskanych za pomocą modułu NORISC-HRA Podobszary, na których występują przekroczenia RBC oznaczane są kolorem czerwonym, a podobszary charakteryzujące się brakiem przekroczeń RBC - kolorem zielonym.

W przypadku wód podziemnych (tylko przy planowanym wykorzystaniu ich w gospodarstwach domowych), ryzyko zdrowotne obliczane jest na podstawie średniej wartości stężeń zanieczyszczeń oznaczonych w warstwie wodonośnej, bez wizualizacji przestrzennej. Dane wejściowe zastosowane do obliczeń, jak również uzyskane wyniki, mogą zostać zapisane w postaci dokumentu MS WORD, tworząc roboczy raport oceny ryzyka zdrowotnego. Na podstawie danych dotyczących rodzaju i stopnia zanieczyszczenia gleb, opracowane oprogramowanie NORISC-HRA zostało przetestowane w dwóch miejscach badawczych, wybranych przez konsorcjum projektu NORISC: Balassagyarmat (Węgry) i Massa (Włochy). Opracowany moduł ORZ może spełniać znaczącą rolę, jako: dodatkowy element procesu badania, oceny i rewitalizacji terenów zanieczyszczonych, narzędzie dostarczające informacji decydentom, inwestorom, urbanistom oraz użytkownikom danego terenu o poziomie ryzyka zdrowotnego, podstawa do określania potrzebnych działań eliminujących lub zmniejszających ryzyko zdrowotne na zanieczyszczonym terenie i ustalania priorytetów w tym zakresie, podstawa do wyboru właściwego sposobu zagospodarowania terenu lub optymalnego sposobu rekultywacji terenu poprzemysłowego, narzędzie wspomagające zarządzanie terenami poprzemysłowymi, możliwe do zastosowania w programach rewitalizacji tych terenów. 4. Podsumowanie Procedury szacowania ryzyka zdrowotnego stanowią narzędzie decyzyjne w zakresie eliminacji lub ograniczania negatywnego oddziaływania terenów poprzemysłowych na zdrowie ludzi. Pozwalają one oszacować ryzyko zdrowotne, wynikające z zanieczyszczonych mediów środowiskowych (np. gleby, wód podziemnych), a także wyznaczyć lokalne, bezpieczne dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń w tych mediach (poziomy remediacyjne). Proces oceny ryzyka zdrowotnego włączany jest do badań nad tworzeniem, analizowaniem i porównywaniem alternatywnych sposobów rekultywacji terenu, a wyniki tych badań stanowią podstawę do podjęcia decyzji o zakresie i sposobie rekultywacji. Łącznie z oceną technicznych uwarunkowań i kosztów rekultywacji terenu poprzemysłowego, ocena ryzyka zdrowotnego może zatem dostarczać decydentom informacji do wyboru optymalnego sposobu rekultywacji. Metody oceny ryzyka znajdują także zastosowanie podczas realizacji działań rekultywacyjnych oraz po ich zakończeniu w celu sprawdzenia skuteczności podjętego działania. Metody oceny ryzyka zdrowotnego oraz zasady włączania ich do procesu zarządzania terenami poprzemysłowymi wydają się być możliwe do zaadaptowania w warunkach polskich, a opracowane przez IETU oprogramowanie NORISC-HRA, po udoskonaleniu i rozszerzeniu, może stanowić techniczną i proceduralną pomoc do wykonywania ocen ryzyka zdrowotnego na terenach poprzemysłowych w kraju. Natomiast wizualizacja wyników oceny, uzyskanych z zastosowaniem tego oprogramowania, może ułatwiać proces komunikacji pomiędzy zainteresowanymi stronami, a tym samym wspomagać proces decyzyjny związany z rekultywacją terenów poprzemysłowych. Procedury oceny ryzyka zdrowotnego i możliwości ich zastosowania w procesach rekultywacji lub rewitalizacji terenów poprzemysłowych nie są jednak wystarczająco znane w Polsce, mimo podejmowania licznych prób upowszechnienia tej tematyki, zwłaszcza przez pracowników IETU. Biorąc pod uwagę praktyczne znaczenie wyników ocen ryzyka zdrowotnego do rozwiązywania problemów terenów poprzemysłowych, uzasadniona jest

zatem dalsza popularyzacja tych metod oceny w kraju, zwłaszcza wśród władz samorządowych i administracyjnych. Celowym wydaje się także wprowadzenie do polskich uregulowań prawnych zapisów dających możliwość wykorzystywania procedur oceny ryzyka zdrowotnego do zarządzania terenami poprzemysłowymi oraz zapisów określających zasady ich stosowania. Literatura [1] Bardos P., Lewis A., Nortcliff S., Matiotti C., Marot F. and Sullivan T. CLARINET report Review of Decision Support Tools for Contaminated Land and their Use in Europe. Austrian Federal Environment Agency, 2003 on behalf of CLARINET, Vienna, Austria, 2003. [2] CLARINET. Policy Framework in Europe. Contaminated Land Approches in 16 European Counties (http://www.clarinet.at/). [3] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w spawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. Nr 165, poz. 1358 i 1359. [4] Risk assessment in the Federal Government: Managing the process. National Research Council. National Academy Press. Washington DC, USA, 1983. [5] Risk Assessment Guidance for Superfund. Vol. I. Human Health Evaluation Manual. Part A. Interim Final. EPA/540/1-89/002. Office of Emergency and Remedial Response. US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 1989. [6] Risk Assessment Guidance for Superfund. Vol. I. Human Health Evaluation Manual. Part B. Development of Risk-based Preliminary Remediation Goals. Interim. EPA/540R-92/003. Publication 9285.7-01B. Office of Emergency and Remedial Response, US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 1991. [7] Soil Screening Guidance: Technical Background Document. EPA/540/R-95/128, 9355.4-17A. Office of Emergency and Remedial Response. US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 1996. [8] Soil Screening Guidance: User s Guide. EPA/540/R-96/018. Publication 9355.4-23. Office of Emergency and Remedial Response. US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 1996. [9] Supplemental Guidance to RAGS: Region 4 Bulletins, Human Health Risk Assessment Bulletins. US Environmental Protection Agency Region 4, originally published November 1995, US EPA 2000 http://www.epa.gov/region4/waste/ots/healtbul.htm [10] Risk Assessment Guidance for Superfund. Vol. I. Human Health Evaluation Manual. (Part D, Standardized Planning, Reporting, and Review of Superfund Risk Assessments). Final. Publication 9285.7-47. Office of Emergency and Remedial Response, US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 2001. [11] Risk Assessment Guidance for Superfund. Vol. I. Human Health Evaluation Manual. (Part E, Supplemental Guidance for Dermal Risk Assessment). Interim. Review Draft For Public Comment. EPA/540/R/99/005. Office of Emergency and Remedial Response, US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 2001. [12] Supplemental Guidance for Developing Soil Screening Levels for Superfund Sites. OSWER 9355.4-24. Office of Emergency and Remedial Response, US Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA, 2002. [13] Kuperberg J.M., Wcisło E., Teaf C.M. Application of risk-based approaches to the remediation of a refinery site in Poland. Third International Symposium and Exhibition on Environmental Contamination in Central and Eastern Europe, Warsaw, Poland, 10-13.09.1996. s. 148.

[14] Wcisło E. Ocena ryzyka jako metoda wspomagająca proces decyzyjny w zakresie oczyszczania terenów poprzemysłowych. Materiały II Międzynarodowego Seminarium Ekologicznego: Odzyskiwanie terenów poprzemysłowych. Siemianowice Śląskie 14-15.05.1998. Red. Z. Małecki. Problemy Sozologiczne Aglomeracji Miejsko-Przemysłowych. Komitet Inżynierii Środowiska PAN. Biuletyn (1b): 111-123, 1998. [15] Wcisło E. Ocena ryzyka zdrowotnego jako integralna część badań nad fitoremediacją. Materiały Forum Dyskusyjnego: Problemy terenów zanieczyszczonych w Europie Środkowej i Wschodniej. RACE, IETU, Katowice 20-22. 01. 1999. s. 5-10. [16] Wcisło E., Ioven D., Kucharski R. Szdzuj J. Human health risk assessment case study: an abandoned metal smelter site in Poland. Chemosphere, 47, 507-515, 2002. [17] Worsztynowicz A., Tien A., Rzychoń D., Ulfig K. Bioremediacja gruntów zanieczyszczonych ropopochodnymi w Rafinerii Czechowice. Materiały II Międzynarodowego Seminarium Ekologicznego: Odzyskiwanie terenów poprzemysłowych. Siemianowice Śląskie 14-15.05.1998. Red. Z. Małecki. Problemy Sozologiczne Aglomeracji Miejsko-Przemysłowych. Komitet Inżynierii Środowiska PAN. Biuletyn (1b): 140-143, 1998. [18] Kucharski R., Sas-Nowosielska A., Małkowski E., Pogrzeba M. Fitoremediacja - przyjazna środowisku metoda oczyszczania gleb. Materiały II Międzynarodowego Seminarium Ekologicznego: Odzyskiwanie terenów poprzemysłowych. Siemianowice Śląskie 14-15.05.1998. Red. Z. Małecki. Problemy Sozologiczne Aglomeracji Miejsko-Przemysłowych. Komitet Inżynierii Środowiska PAN. Biuletyn (1b): 133-139, 1998. [19] Wcisło E., Długosz J., Korcz M. NORISC (Network Oriented Risk-assessment by Insitu Screening of Contaminated sites). Human health risk assessment framework for decision-making. Deliverable 20. Institute for Ecology of Industrial Areas, Katowice, Poland, 2003 (http://www.norisc.com/). [20] Anderson E.L., Carcinogen Assessment Group of US Environmental Agency. The use of quantitative approaches to assess cancer risk. Risk Analysis, 3, 277, 1983. [21] Integrated Risk Information System (IRIS). http://www.epa.gov/iris/subst/index.html [22] Risk Assessment Information System (RAIS). http://risk.lsd.ornl.gov/tox/rap_toxp.shtml [23] Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR). http://www.atsdr.cdc.gov/toxprofiles/tp33.html [24] US Environmental Protection Agency, Region III, Risk-Based Concentration Table. http://www.epa.gov/reg3hwmd/risk/human/index.htm [25] Wcisło E., Gzyl J., Krupanek J. NORISC (Network Oriented Risk-assessment by Insitu Screening of Contaminated sites). Report on critical view on human health risk assessment procedures used in Europe and the US. Deliverable 19. Institute for Ecology of Industrial Areas, Katowice, Poland, 2003. [26] Role of the Baseline Risk Assessment in Superfund Remedy Selection Decisions. OSWER Directive 9355.0-30. Office of Solid Waste and Emergency Response, US Environmental Protection Agency Washington, DC, USA, 1991.