Studia Limnologica Studia Limnologica et Telmatologica Nowe spojrzenie et Telmatologica 1: na rozwój zbiorników przybrzeżnych 1 południowego 2 Bałtyku 127-136 2007 (Stud. Lim. et Tel.) 127 Nowe spojrzenie na rozwój zbiorników przybrzeżnych południowego Bałtyku Grażyna Miotk-Szpiganowicz, Joanna Zachowicz, Szymon Uścinowicz Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Geologii Morza, ul. Kościerska 5, 80-328 Gdańsk. grazyna.miotk-szpiganowicz@pgi.gov.pl; joanna.zachowicz@pgi.gov.pl; szymon.uscinowicz@pgi.gov.pl Abstrakt: W czasie atlantyckiej (litorynowej) transgresji morza na wybrzeżach południowego Bałtyku powstały liczne laguny, oddzielone od otwartego morza mierzejami. Pomimo wielu publikacji dokumentujących różnorodne aspekty powstania i rozwoju tych akwenów, zagadnienie ich tworzenia się nie jest całkowicie wyjaśnione. Brakuje przede wszystkim nowoczesnych badań paleogeograficznych z zastosowaniem nowych metod datowania osadów organicznych. Obecny artykuł ma na celu zebranie i podsumowanie wiadomości dotyczących powstania lagun i biostratygrafii wypełniających je osadów. W tym celu zreinterpretowano publikowane i dostępne niepublikowane późnoplejstoceńskie i holoceńskie diagramy pyłkowe i okrzemkowe trzech wybranych akwenów: Zalewu Szczecińskiego, Jeziora Jamno i Zalewu Wiślanego. Uzyskane informacje powiązano z wynikami datowań radiowęglowych. Słowa kluczowe: laguny, transgresja morska, południowe wybrzeże Bałtyku, biostratygrafia. Wstęp Polskie wybrzeże południowego Bałtyku ma 500 km długości, z czego 72 km stanowi linia brzegowa Półwyspu Helskiego. W czasie atlantyckiej transgresji morza (zwanej litorynową), szczególnie w jej końcowej fazie, na wybrzeżach południowego Bałtyku powstał system jezior przybrzeżnych i zalewów, oddzielonych od otwartego morza mierzejami (ryc. 1). Do największych na wybrzeżu polskim należą Zalew Szczeciński, Zalew Wiślany oraz Jezioro Łebsko. W nazewnictwie polskim tradycyjnie używa się nazw: jeziora i zalewy, jednak w odniesieniu do omawianych form (zbiorników) adekwatne jest określenie laguna, zarówno ze względu na morfologię zbiorników wodnych i barier (mierzei) oddzielających je od morza, hydrologię, oraz przede wszystkim genezę. Obszary lagun południowego Bałtyku były przedmiotem licznych badań. Do najlepiej zbadanych należy obszar Zalewu Wiślanego. Genezę tego zbiornika badano już w początkach XX wieku (Sonntag 1915-1918; Uhl 1939). Pierwsze analizy biostratygraficzne (pyłkowe i okrzemkowe) zostały wykonane przez Grossa (1941) i Brockmanna (1954). W latach 1954-64 na obszarze Zalewu prowadzono wspólne badania polsko-radzieckie, których efektem była monografia tego terenu obejmująca zagadnienia geologii i geomorfologii z uwzględnieniem genezy i rozwoju zbiornika (Wypych i in. 1975). W latach 70. XX wieku rozpoczęto badania biostratygraficzne tego akwenu (Przybyłowska 1973a,b; Przybyłowska-Lange 1974; Bogaczewicz-Adamczak 1980; Bogaczewicz-Adamczak, Miotk 1985a,b; Zachowicz i in. 1982; Zachowicz 1985; Zachowicz, Kępińska 1987). Hydrologią obszaru Zalewu Szczecińskiego interesowano się już w XIX wieku (Brandt 1906; Neuhaus 1933). Szereg prac hydrologicznych powstało w okresie powojennym (Haack 1960; Bauer 1963). Monografia tego akwenu (Wypych 1980a,b) obejmuje wyniki badań geologicznych, meteorologicznych, hydrologicznych i biostratygraficznych prowadzonych w latach 1951-70. Obszarom innych lagun polskiego wybrzeża nie poświęcono tyle uwagi, ale i one stanowiły teren badań związanych głównie z zagadnieniem transgresji Bałtyku (Rosa 1963, 1968). Powstało również szereg prac dokumentujących różnorodne aspekty powstania i rozwoju tych zbiorników (np. Przybyłowska-Lange 1973, 1974, 1979, 1981; Zachowicz 1973, 1977, 1985; Wypych 1980a,b; Zachowicz i in. 1982; Bogaczewicz-Adamczak, Miotk 1985a,b; Dąbrowski i in. 1985; Zachowicz, Zaborowska 1985; Borówka i in. 2001a,b, 2002). Pomimo wielu publikacji, do końca nie jest wyjaśnione zagadnienie powstania lagun. W świetle dzisiejszego stanu wiedzy, wcześniejsze badania wymagają często reinterpretacji i weryfikacji poprzez zastosowanie bardziej szczegółowych analiz biostratygraficznych i datowań bezwzględnych. Brak datowań radiowęglowych, umożliwiających umiejscowienie zdarzeń na bezwzględnej skali czasowej dotyczy przede wszystkim obszarów lagun środkowego wybrzeża.
128 Grażyna Miotk-Szpiganowicz, Joanna Zachowicz, Szymon Uścinowicz Ryc. 1. Lokalizacja lagun polskiego wybrzeża Bałtyku. Celem artykułu jest podsumowanie wiadomości dotyczących powstania lagun i biostratygrafii wypełniających je osadów. W tym celu zreinterpretowano publikowane i niepublikowane (archiwalne) późnoplejstoceńskie i holoceńskie diagramy pyłkowe i okrzemkowe, a uzyskane informacje powiązano z wynikami datowań radiowęglowych. Przedstawiono trzy wybrane akweny: Zalew Szczeciński, jezioro Jamno i Zalew Wiślany. Charakterystyka badanych lagun Zalew Szczeciński Zalew Szczeciński oddzielony jest od Zatoki Pomorskiej przez piaszczyste struktury Bramy (Mierzei) Świny, deltę wsteczną Świny oraz wysoczyzny morenowe Wolina i Uznamu. Z Zatoką Pomorską połączony jest trzema wąskimi cieśninami: Dziwny, Świny i Piany. Powierzchnia Zalewu Szczecińskiego wynosi 687 km 2. Największą rzeką uchodzącą do Zalewu Szczecińskiego jest Odra. Zalew jest akwenem płytkim, o średniej głębokości 3,5 m (Wypych 1980a,b). Dno Zalewu Szczecińskiego jest płaskie i pokryte głównie osadami mulistymi, tylko wzdłuż wybrzeży na głębokości do 1,0 1,5 m występują osady piaszczyste. Jezioro Jamno Jezioro Jamno znajduje się w zachodniej części polskiego wybrzeża (ryc. 1). Od Bałtyku oddzielone jest wąską, piaszczystą Mierzeją Jamna z niskimi wydmami, dochodzącymi do 5 m wysokości. Szerokość mierzei waha się od 0,3-0,7 km. Powierzchnia całkowita jeziora wynosi 22,4 km 2, głębokość średnia 1,4 m. Jezioro połączone jest z Bałtykiem jedynie wąskim kanałem, tzw. Nurtem Jamneńskim. Dno jeziora jest płaskie, pokryte osadami mulistymi. Zalew Wiślany Zalew Wiślany oddzielony jest od morza przez Mierzeję Wiślaną (ryc.1) o szerokości od 700 m do 1800 m z dobrze rozbudowanym systemem wydm, dochodzących do 30 m wysokości. Powierzchnia Zalewu wynosi 838 km 2, a średnia głębokość 3 m. Z Zatoką Gdańską łączy go Cieśnina Pilawska. Największymi rzekami, obecnie uchodzącymi do Zalewu są Pregoła i Pasłęka, a do roku 1914 uchodziła do niego także część wód Wisły. Dno Zalewu Wiślanego jest płaskie i pokryte na większości powierzchni przez osady muliste. Osady piaszczyste występują jedynie wąskim pasem wzdłuż brzegu (Uścinowicz, Zachowicz 1996). Materiał i metody badań Z informacji na temat zmian warunków paleoekologicznych lagun południowego Bałtyku wybrano najpełniej i najlepiej udokumentowane diagramy pyłkowe i okrzemkowe. Preferowano te opracowania, w których analizy pyłkowe i okrzemkowe wykonywane były dla osadów tego samego rdzenia. Wykreślono nowe, ujednolicone i uproszczone diagramy w programie POLPAL. Diagramy pyłkowe zawierają krzywe poszczególnych gatunków drzew oraz zbiorcze krzywe dla taksonów związanych z gospodarczą działalnością człowieka, łąkami wilgotnymi, szuwarami, dla ro-
Nowe spojrzenie na rozwój zbiorników przybrzeżnych południowego Bałtyku 129 ślin wodnych oraz dla glonów Pediastrum. Dla wszystkich stanowisk wydzielono lokalne poziomy pyłkowe (LPAZ) zgodnie z definicją sformułowaną przez Jańczyk-Kopikową (1987). Okres trwania poszczególnych zon pyłkowych określano na podstawie istniejących dat 14 C oraz poprzez porównywanie z diagramami najpełniej udokumentowanymi czasowo dla brzegu Bałtyku (Latałowa 1989, Latałowa, Tobolski 1989). W reinterpretacji wcześniejszych wydzieleń stratygraficznych pomocne były także mapy izopolowe gatunków drzew (Huntley, Birks 1983; Ralska-Jasiewiczowa i in. red. 2004). Na diagramach okrzemkowych umieszczono jedynie zbiorcze krzywe dla ekologicznych grup okrzemek według podziału stosowanego przez Hustedta i in. (Przybyłowska-Lange 1979) na okrzemki słonowodne (euhaloby), słonawowodne (mezohaloby), słonolubne (halofile) i obojętne (indyferenty). Uproszczone diagramy okrzemkowe odnoszono do skali czasowej diagramów palinologicznych i datowań 14 C. Schematyczny rozwój obszarów lagunowych przedstawiono w postaci tabeli (tab. 1). W odtwarzaniu historii lagun zwracano uwagę przede wszystkim na najstarsze daty 14 C mułów lagunowych i muszli oraz najmłodsze daty torfów podścielających osady lagunowe, co datuje początki depozycji mułów lagunowych. Świadczy to, zdaniem autorów, o istnieniu bariery, a tym samym laguny. W warunkach hydrodynamicznych południowego Bałtyku akumulacja osadów mulistych w akwenach przybrzeżnych nie osłoniętych od otwartego morza jest niemożliwa. Tab. 1. Schematyczny rozwój wybranych lagun polskiego wybrzeża Bałtyku.
130 Grażyna Miotk-Szpiganowicz, Joanna Zachowicz, Szymon Uścinowicz Wyniki Zalew Szczeciński Z opublikowanych danych (Borówka i in. 2001a,b, 2002, 2005; Latałowa, Borówka 2003; Latałowa i in. 2003; Witkowski i in. 2003) wynika, że Zalew Szczeciński powstał w wyniku transgresji litorynowej około 6200 lat BP. Wtedy to prawie cały obszar Zalewu, który wcześniej zajmowały środowiska limniczno-bagienne (Latałowa, Święta 2003), stał się otwartą zatoką morską (Borówka i in. 2001, 2002, 2005; Witkowski i in. 2004). Chociaż istnieje znaczna ilość opublikowanych informacji na temat historii obecnego Zalewu Szczecińskiego (Rosa 1963; Wypych 1980b; Borówka i in. 2001, 2005), to zarówno czas trwania jak i tempo transgresji morskiej na tym obszarze nie jest w pełni poznane (Borówka i in. 2002). Na podstawie przeglądu literatury oraz analizy i reinterpretacji posiadanych materiałów za najbardziej reprezentatywne uznano diagramy pyłkowy i okrzemkowy z centralnej części Zalewu (rdzeń I) (Wypych 1980b). Uwzględniano również informacje biostratygraficzne (Wypych 1980b) oraz liczne datowania radiowęglowe z prac Prusinkiewicza i Noryśkiewicz (1966), Borówki i in. (2001, 2002, 2005), Latałowej i Borówki (2003), Latałowej i in. (2003) oraz Witkowskiego i in. (2003, 2004). Posiadane dane liczbowe pozwoliły na wykreślenie nowych diagramów (ryc. 2 i 3). Dane biostratygraficzne dostarczają informacji o historii obszaru Zalewu Szczecińskiego począwszy od okresu Ryc. 2. Zalew Szczeciński I uproszczony diagram pyłkowy (Wypych 1980b, zmienione).
Nowe spojrzenie na rozwój zbiorników przybrzeżnych południowego Bałtyku 131 2004). Okrzemki mezo- i euhalobowe pojawiają się ponownie w obrębie poziomu pyłkowego Fagus-Carpinus (ryc. 3), w początkach okresu subatlantyckiego (ryc. 2). Na początku okresu subborealnego na skutek nasilenia się procesów abrazyjnych na wysokich brzegach klifowych wysp Uznam i Wolin, rozpoczęło się tworzenie piaszczystej mierzei na obszarze dzisiejszej Mierzei Świny (Borówka i in. 2002; Witkowski i in. 2004). Potwierdzają to datowania radiowęglowe i palinologiczne osadów torfowych z Bramy Świny (Prusinkiewicz, Noryśkiewicz 1966). Umocnienie mierzei, a tym samym znaczne odizolowanie się obszaru Zalewu Szczecińskiego od Bałtyku miało miejsce, według danych palinologicznych (ryc. 2), najprawdopodobniej około 1500 1200 lat BP. Na diagramie okrzemkowym widać wtedy spadek występowania gatunków mezo- i euhalobowych (ryc. 3), a na diagramie palinologicznym wyraźny wzrost znaczenia wskaźników antropogenicznych związany z gospodarką wczesnego średniowiecza (ryc. 2). Potwierdzają to również wyniki badań form wydmowych na obszarze Bramy Świny (Osadczuk 2004), które datują początek formowania się wydm żółtych na 1500 lat B.P. Izolacja Zalewu od bezpośrednich wpływów morskich nie zawsze była całkowita, o czym świadczy chociażby wzrost ilości okrzemek słonowodnych w stropowej części diagramu (ryc. 3). Ryc. 3. Zalew Szczeciński I uproszczony diagram okrzemkowy (Wypych 1980, zmienione) późnego glacjału (Wypych 1980b). Obecność osadów mulistych i torfowych dokumentuje istnienie środowisk limnicznych i bagiennych najprawdopodobniej od okresu starszego dryasu (preallerödu?) do okresu atlantyckiego włącznie (por. Borówka i in. 2005). Zmiany charakteru osadów dowodzą również częstych wahań poziomu wody, powodujących powstawanie luk sedymentacyjnych (hiatusów). W początkowej fazie poziomu pyłkowego Quercus-Ulmus-Corylus (ryc. 2), którego czas trwania na wyspie Wolin (Latałowa 1989) określany jest na 8300 6100 lat BP, analizy okrzemkowe (ryc. 3) rejestrują krótkotrwały wzrost znaczenia taksonów słonawowodnych (mezohalobów). Ponowne ich występowanie łączy się z obecnością niewielkich ilości okrzemek euhalobowych, charakterystycznych dla transgresji litorynowej Bałtyku i ma miejsce pod koniec tego poziomu. Równocześnie w osadach pojawiają się liczne muszle Cerastoderma sp. i wzrasta jego zapiaszczenie. Nie występuje natomiast wyraźna warstwa piasku, tak charakterystyczna dla epizodu morskiego Zalewu Szczecińskiego opisywana przez Borówkę i innych (2002, 2005; Latałowa, Borówka 2003). W osadach późnoatlantyckich i subborealnych występuje prawie kompletny brak okrzemek (ryc. 3). Podobny problem notuje również Witkowski (Witkowski i in. 2003, Jezioro Jamno Jezioro Jamno nie posiada nowszych badań paleogeograficznych. Dla zobrazowania historii jeziora wybrano stanowisko posiadające diagram palinologiczny i okrzemkowy (Zachowicz 1973; Przybyłowska-Lange 1979) z południowej części jeziora. Analizowano również inne diagramy z tego obszaru (Dąbrowski i in. 1985). Opierając się na posiadanych danych liczbowych i procentowych wykreślono diagramy skrócone (ryc. 4 i 5). Archiwalne dane literaturowe wskazują, że w czasie poprzedzającym powstanie jeziora Jamno (przed transgresją litorynową w okresie borealnym i na początku okresu atlantyckiego) na obszarze tym istniał słodkowodny zbiornik wodny, który następnie przekształcił się w torfowisko (Przybyłowska-Lange 1979). Najwcześniejszy wpływ transgresji litorynowej zaznaczył się w północnej części jeziora w postaci wkładki osadów mulisto-piaszczystych w osadach torfowo-gytiowych, a w jego części południowej występowaniem okrzemek mezo- i euhalobowych w osadach torfowych (Przybyłowska-Lange 1979). Czas tego zdarzenia określono na podstawie analizy pyłkowej na około 7000 lat BP (Przybyłowska-Lange 1979; Dąbrowski i in. 1985). Wydaje się, że datowanie to należy jeszcze nieznacznie odmłodzić. Wynika to z przyjmowanego uprzednio założenia, że lipa (Tilia) była obecna na tym obszarze już w okresie borealnym (Zachowicz 1973; Przybyłowska-Lange 1979; Dąbrowski i in. 1985). Obecnie przyjmuje się, że drzewo to pojawiło się w północnej Polsce nie wcześniej niż 8200 8100 lat BP (Ralska-Jasiewiczowa i in. red. 2004).
132 Grażyna Miotk-Szpiganowicz, Joanna Zachowicz, Szymon Uścinowicz Ryc. 4. Jezioro Jamno II uproszczony diagram pyłkowy (Dąbrowski i in. 1985, zmienione). Dąbrowski i in. (1985) przyjmują, że wystąpienie kolejnej fazy transgresji litorynowej miało miejsce około 6200 lat BP. Według Przybyłowskiej-Lange (1979), cały obszar dzisiejszego jeziora zajmowała wówczas zatoka morska. W świetle obecnej wiedzy o rozwoju mierzei, warunkach i procesach powstawania różnych facji osadów w południowym Bałtyku (np. Kolp 1966; Uścinowicz 1995) można stwierdzić, że obszar jeziora Jamno nie był zatoką morską. Wskazuje na to fakt zalegania bezpośrednio na torfach osadów lagunowych. Dowodzi to istnienia bariery (mierzei), a przynajmniej jej zaczątków izolujących obszar jeziora od otwartego morza. Była to początkowo niewątpliwie mierzeja bardzo niska i wąska, która wraz ze wzrostem poziomu morza migrowała w kierunku lądu. W takich warunkach do jeziora (laguny) często mogły przelewać się fale, co wyjaśnia wysokie zasolenie ówczesnych wód tego zbiornika. Najsilniejsze zasolenie wody wystąpiło na przełomie okresów subborealnego i subatlantyckiego (ryc. 5) (por. Przybyłowska-Lange 1979). Na początku okresu subatlantyckiego (ryc. 4), doszło do wysłodzenia jeziora (ryc. 5), najprawdopodobniej w wyniku umocnienia się mierzei. Wlewy wód morskich, zapisane wzrostem ilości okrzemek słonowodnych (euhalobów) w osadzie (ryc. 5), miały miejsce jeszcze w późniejszym okresie subatlantyckim i wiązały się ze spiętrzeniami sztormowymi. Ryc. 5. Jezioro Jamno II uproszczony diagram okrzemkowy (Dąbrowski i in. 1985, zmienione).
Nowe spojrzenie na rozwój zbiorników przybrzeżnych południowego Bałtyku 133 Ryc. 6. Zalew Wiślany IIIa +2a łączony, uproszczony diagram pyłkowy (Bogaczewicz-Adamczak, Miotk 1985, Zachowicz 1985, zmienione). Zalew Wiślany Do przedstawienia rozwoju Zalewu Wiślanego wytypowano dwa stanowiska: jedno z diagramem palinologicznym (Bogaczewicz-Adamczak, Miotk 1985a) i jedno z diagramem palinologicznym i okrzemkowym (Zachowicz 1985; Przybyłowska-Lange 1973, 1974). Wykorzystując posiadane bezwzględne dane liczbowe (Bogaczewicz-Adamczak, Miotk 1985a; Zachowicz 1985), z dwóch diagramów palinologicznych wykonano jeden łączony (ryc. 6) zawierający pełne dane o rozwoju tego akwenu od okresu późnego glacjału. W odtwarzaniu paleogeografii terenu korzystano także z informacji palinologicznych dotyczących rozwoju jeziora Druzno (Zachowicz i in. 1982; Zachowicz, Kępińska 1987) oraz z nowych, jeszcze niepublikowanych wyników badań palinologicznych Zalewu Wiślanego. Wykreślono również uproszczony diagram okrzemkowy (ryc. 7). Analiza wszystkich informacji dotyczących powstania Zalewu potwierdza, że jego początek należy łączyć niewątpliwie z transgresją atlantycką zwaną litorynową. Miało to miejsce w trakcie poziomu pyłkowego Ulmus-Tilia-Quercus-Corylus (ryc. 6), którego początek datowany jest metodą radiowęglową na 7600+95 lat BP (Bogaczewicz-Adam- Ryc. 7. Zalew Wiślany 2a uproszczony diagram okrzemkowy (Przybyłowska-Lange 1974, zmienione).
134 Grażyna Miotk-Szpiganowicz, Joanna Zachowicz, Szymon Uścinowicz czak, Miotk 1985). W tym okresie notuje się występowanie okrzemek słonowodnych (euhalobowych) i słonawowodnych (mezohalobowych) (ryc. 7) (Przybyłowska-Lange 1973, 1974). Wyniki obecnie prowadzonych badań potwierdzają, że obszar Zalewu Wiślanego nie był nigdy zatoką morską (Zachowicz 1985), a wody słone dostawały się do niego cieśniną podobną do dzisiejszej cieśniny Pilawskiej lub, w czasie sztormów, przez niską wówczas mierzeję. Stąd też, zarówno subborealne jak i subatlantyckie wlewy wód morskich skutkujące niewielkim wzrostem ilości okrzemek mezohalobowych nie wpłynęły na zmianę charakteru zbiornika. Świadczy o tym stała dominacja okrzemek słodkowodnych (ryc. 7). Dyskusja wyników Zestawienie istniejących danych dotyczących rozwoju badanego terenu zawarte jest w tab. 1. Wynika z niego, że w okresie późnego glacjału i wczesnego holocenu obszar ten zajmowały torfowiska, bagna i jeziora. Wyraźne zmiany charakteru paleogeograficznego nastąpiły w okresie optimum klimatycznego, kiedy to skład szaty roślinnej w znacznym stopniu zależał od kierunków i tempa migracji drzew (Ralska-Jasiewiczowa i in. red. 2004), zasięgu wpływu klimatu atlantyckiego i działalności gospodarczej człowieka (Latałowa 1982a,b, 1994, 1995, 1997) ale też, szczególnie na badanych obszarach, od wahań poziomu morza. Jak już wspominano, laguny południowobałtyckie swoje powstanie zawdzięczają transgresji morskiej. Pierwszy wyraźny wpływ wód słonych (tab. 1) zaznaczył się w Zalewie Wiślanym (Przybyłowska-Lange 1974) w początkach okresu atlantyckiego. Wiadomo, że paleopowierzchnia Zalewu nachylona jest w kierunku północno-wschodnim (Wypych i in. 1975), stąd też w tej części wpływ transgresji zaznaczył się dużo wcześniej, niż w obszarze południowo-zachodnim akwenu. W osadach jeziora Sarbsko (obecnie pod Mierzeją Sarbską) najstarszy wpływ transgresji litorynowej datowany jest na 7550±100 lat BP, ale data ta jest postarzona (Miotk, Bogaczewicz-Adamczak 1986). Na podobny wiek (około 7300 lat BP) datowane jest palinologicznie pierwsze pojawienie się okrzemek mezohalobowych w osadach Zalewu Szczecińskiego (ryc. 3, tab. 1). Niewykluczone, że również pierwsze pojawienie się okrzemek słonolubnych w osadach torfowych (ryc. 5) z obszaru jeziora Jamno (Dąbrowski i in. 1985) może być łączone z tym przedziałem czasowym. Wszystkie te dane wskazują, że pierwsze ślady transgresji litorynowej na polskim wybrzeżu zaznaczyły się nieco wcześniej niż 7000 lat temu. Informacje te wymagają jednak potwierdzenia badaniami flory okrzemek i datowaniami radiowęglowymi. Nie ulega wątpliwości, że najstarszą laguną jest Zalew Wiślany chociaż, jak wyżej wspomniano, różne jego obszary powstawały w różnym czasie. Kolejne nasilenie oddziaływania morza w wyniku którego powstał Zalew Szczeciński (por. Borówka i in. 2005) i jezioro Jamno (ryc. 5) miało miejsce około 6400 6000 lat BP (tab. 1). O wlewie wód morskich na obszar Zalewu Szczecińskiego świadczy pojawienie się w osadzie okrzemek euhalobowych wraz ze znaczną ilością okrzemek mezohalobowych (ryc. 3). W wyżej leżących osadach, zawierających liczne muszle Cerastoderma sp., obserwuje się całkowity brak skorupek okrzemek. W osadach rdzeni analizowanych przez Witkowskiego (Witkowski i in. 2003, 2004) również nie było flory okrzemkowej, ale licznie reprezentowana była fauna brakiczna i morska (Woziński i in. 2003). Podobnego wieku są wpływy morskie datowane z obszaru jeziora Sarbsko (Miotk, Bogaczewicz-Adamczak 1986) i jeziora Druzno, które w tym czasie było już zatoką Zalewu Wiślanego (Przybyłowska-Lange 1974). Postlitorynowe wpływy morskie w obszarze lagun polskiego wybrzeża, zaznaczające się w badaniach okrzemkowych, są wynikiem wlewów wody w czasie spiętrzeń sztormowych. Wlewy te nie są synchroniczne. Intensywność i ilość tych zdarzeń wiązała się ze zróżnicowanym stopniem izolacji akwenów od Bałtyku i zależała od czasu i tempa rozwoju mierzei. Charakter kontaktu osadów limnicznych z lagunowymi może być różny. Może występować wyraźna warstwa piasku zawierająca muszle Cerastoderma sp., związana z morskim epizodem w rozwoju laguny, jak to ma miejsce na przeważającym obszarze Zalewu Szczecińskiego (Borówka i in. 2001, 2002). Może również występować tylko nieznaczne zapiaszczenie osadów zawierających muszle Cerastoderma sp., a zalegających na osadach torfowych lub jeziornych. Bardzo często na granicy osadów występuje luka sedymentacyjna spowodowana erozją w czasie transgresji morza. Wnioski Najstarszą laguną na wybrzeżu polskim jest Zalew Wiślany. Jego początki datują się od wczesnego okresu atlantyckiego. Pierwsze wpływy morskie z tego okresu zanotowane są również w osadach północnej części jeziora Jamno (Dąbrowski 1985) oraz jeziora Sarbsko (Miotk, Bogaczewicz-Adamczak 1986). Być może zapisały się one również w osadach Zalewu Szczecińskiego. Informacje te wymagają potwierdzenia przez dalsze badania, w szczególności radiowęglowe. Powstanie Zalewu Szczecińskiego i jeziora Jamno miało miejsce w trakcie kolejnego nasilenia wpływów morskich datowanych na około 6400 6000 lat BP. Wpływy morskie okresu postlitorynowego wiązały się przeważnie z wlewami wód morskich poprzez mniej lub bardziej wykształcone mierzeje. Dlatego też, zdarzenia te nie były synchroniczne. Obszary jezior przybrzeżnych, szczególnie tych, które nigdy nie były przedmiotem badań paleogeograficznych,
Nowe spojrzenie na rozwój zbiorników przybrzeżnych południowego Bałtyku 135 jak Resko, Bukowo, Kopań lub Wicko wymagają przeprowadzenia tego typu badań z zastosowaniem nowoczesnych metod datowania osadów organicznych. Słabo poznana jest paleorzeźba terenu, na którym powstały mierzeje i zalewy (jeziora przybrzeżne). Mogła ona mieć zasadniczy wpływ na czas powstania i różnice w ewolucji poszczególnych zalewów, nie mniejszy niż wydarzenia związane z przebiegiem transgresji morskiej. Literatura: Bauer W. 1963. Hydrographische Beobachtungen im Kleinem Haff und seinen Nebengewässern in den Jahren 1958-1960. Z. f. Ficherei u. deren Hilfswiss., N.F. 11, 7/8. Bogaczewicz-Adamczak B. 1980. Późnoglacjalna i holoceńska flora okrzemek w osadach dennych Zalewu Wiślanego. Zeszyty Nauk. Wydz. BiNoZ Uniw. Gdańskiego, Geografia 11: 53 59. Bogaczewicz-Adamczak B., Miotk G. 1985a. Z biostratygrafii osadów Zalewu Wiślanego. Peribalticum III, Gdańskie Towarzystwo Naukowe: 113 127. Bogaczewicz-Adamczak B., Miotk G. 1985b. Z badań biostratygraficznych nad osadami z rejonu jeziora Gardno. Peribalticum III, Gdańskie Towarzystwo Naukowe: 79 96. Borówka K.R., Osadczuk A., Witkowski A. 2001a. Late Glacial and Holocene stages of the Szczecin Lagoon development. W: A.Witkowski i W.Kowalski (red.) 15. Treffen Deutschsprachiger Diatomologen: 6 12. Borówka K.R., Osadczuk A., Witkowski A., Wawrzyniak- Wydrowska B. 2001b. e deposit sequences of the Szczecin Lagoon. W: A.Witkowski i W.Kowalski (red.) 15. Treffen Deutschsprachiger Diatomologen: 13 33. Borówka R., Latałowa M., Osadczuk A., Święta J., Witkowski A. 2002. Palaeogeography and palaeoecology of the Szczecin Lagoon. Greifswalder Geographische Arbeiten 27: 107 113. Borówka R., Osadczuk A., Witkowski A., Wawrzyniak-Wydrowska B., Duda T. 2005. Late Glacial and Holocene depositional history in the eastern part of the Szczecin Lagoon (Great Lagoon) basin NW Poland. Quaternary International 130: 87-96. Brandt K. 1906. Vergleichende Untersuchungen des Stettiner Haffes und des Papenwassers. Die Beteiligung Deutschlands an der Internationelen Meeresforschung. 3. Jahresber. Berlin. Brockmann Chr. 1954. Die Diatomeen in den Ablagerungen der Ostpreussischen Haffe. Meyniana 3. Kiel. Dąbrowski M.J., Lubliner-Mianowska K., Zachowicz J., Wypych K. 1985. Z Palinologii Osadów Jeziora Jamno. Peribalticum III, Gdańskie Towarzystwo Naukowe: 37 52. Gross H. 1941. Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des Frischen Haffs. Geologie das Meere und Binnengewässer. Bd.V.4.1: 1 58. Haack E. 1960. Das Achterwasser. Eine geomorphologische und Hydrographische Untersuchung. Neue Arbeiten zur Mecklenb. Küstenforschung, Bd. IV, Berlin. Huntley B., Birks H.J.B. 1983. An atlas of past and present pollen maps for Europe: 1-633. Jańczyk-Kopikowa Z. 1987. Uwagi na temat palinostratygrafii Czwartorzędu. Kwartalnik Geologiczny 31: 155 163. Kolp O. 1966. Rezente Fazies der westlichen und südlichen Ostsee. Petermans Geographische Mittelungen 110, 1 Quartalshe : 1 18. Leipzig. Latałowa M. 1982a. Major aspects of the vegetational history in the eastern Baltic coastal zone of Poland. Acta Palaeobotanica 22 (1): 47 63. Latałowa M. 1982b. Postglacial vegetational changes in the eastern Baltic coastal zone of Poland. Acta Palaeobotanica 22 (2): 179 249. Latałowa M. 1989. Type region P-t: Baltic Coastal Zone. Acta Palaeobotanica 29 (2): 103 108. Latałowa M. 1994. Gospodarka mezolityczna i początki rolnictwa na obszarze polskiego Pobrzeża Bałtyku w świetle danych palinologicznych. Polish Botanical Studies, Guidebook Series 11: 135-153. Latałowa M. 1995. Zarys problematyki palinostratygrafii holocenu polskiego pobrzeża Bałtyku. W: W. Florek (red.) Geologia i Geomorfologia Pobrzeża i Południowego Bałtyku (2), WSP Słupsk: 111-125. Latałowa M. 1997. Impact of the late Bronze and early Iron Age settlement on the late Holocene history of forests in the Baltic coastal zone of Poland /Wpływ osadnictwa schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na późnoholoceńską historię lasów na Pobrzeżu/. W: W. Fałtynowicz, M. Latałowa i J. Szmeja (red.), Dynamika i ochrona roślinności Pomorza. Bogucki Wyd. Nauk., Gdańsk-Poznań: 113 124. Latałowa M., Tobolski K. 1989. Type region P-u: Baltic Shore. Acta Palaeobotanica 29 (2): 109 114. Latałowa M., Borówka R.K. 2003. Palino- i chronostratygrafia osadów dennych Zalewu Szczecińskiego. Paleogeografia Zalewu Szczecińskiego w świetle badań interdyscyplinarnych. Sesja naukowa. Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu PAU, tom I. Kraków: 105 108. Latałowa M., Święta J. 2003. Późnoglacjalna i holoceńska sukcesja roślinności lokalnej na obszarze Zalewu Szczecińskiego. W: R.K.Borówka i A.Witkowski (red.) Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego II. Środowisko abiotyczne. Uniw. Szczec., Oficyna: 123 129. Latałowa M., Witkowski A., Wawrzyniak-Wydrowska B., Święta J., Woziński R. Borówka R.K. 2003. Ewolucja ekosystemów na obszarze Zalewu Szczecińskiego w późnym glacjale i holocenie. W: R.K.Borówka i A.Witkowski (red.) Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego II. Środowisko abiotyczne. Uniw. Szczec., Oficyna: 119 122. Mangerud J., Svend T., Berglund B.E., Donner J.J. 1974. Quaternary stratigraphy of Norden, a proposal for terminology and classification. Boreas 3: 109 128. Miotk G., Bogaczewicz-Adamczak B. 1987. Marine transgressions on the basis of investigations of subfossil biogenic sediments in the Sarbska Bar, Southern Baltic. Quaternary Studies in Poland 7: 65 72. Neuhaus E. 1933. Studien über das Stettiner Haff und seine Nebengewässer. Untersuchungen über die allgemeinen hydrographischen und biologischen Verhältnisse. Zeitsschri f. Fischerei 31, Berlin. Osadczuk K. 2004. Geneza i rozwój wałów piaszczystych Bramy Świny w świetle badań morfometrycznych i sedymentologicznych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Rozprawy i Studia 552: 1-221.
136 Grażyna Miotk-Szpiganowicz, Joanna Zachowicz, Szymon Uścinowicz Prusinkiewicz Z., Noryskiewicz B. 1966. Problem of age of podzols on brown dunes of bay bar of River Świna in the light of palynological analysis and dating by radiocarbon [Eng. Summ.]. Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu, Geografia V: 75 88. Przybyłowska W. 1973a. Analiza okrzemkowa osadów dennych Zalewu Wiślanego. Przegląd Geofizyczny 18 (1 2): 121 126. Przybyłowska W. 1973b. Wyniki analizy okrzemkowej profilu osadów dennych Zalewu Wiślanego. Przegląd Geofizyczny 18 (15) (1 2): 121 126. Przybyłowska-Lange W. 1974. Rozwój Zalewu Wiślanego w świetle analizy okrzemkowej (summary: Development of the Vistula Firth in the light of diatom analysis). Prace IMGW 2: 129 164. Przybyłowska-Lange W. 1979. Diatoms of lake deposits from the Polish Baltic Coast. II Lake Jamno. Acta Palaeobotanica 20 (2): 227 244. Przybyłowska-Lange W. 1981. Diatoms of lake deposits from the Polish Baltic Coast. III Lake Sarbsko. Acta Palaeobotanica 21(2): 145 160. Ralska-Jasiewiczowa M., Latałowa M., Wasylikowa K., Tobolski K., Madeyska E., Wright H.E. Jr., Turner Ch. (red.) 2004. Late Glacial and Holocene History of Vegetation in Poland Based on Isopollen Maps. W.Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 1 444. Rosa B. 1963. O rozwoju morfologicznym wybrzeża Polski w świetle dawnych form brzegowych. Studia Soc. Scien. Tor. 5: 172. Rosa B. 1968. e South Baltic area during the last glaciation and the Holocene [En. Summ.]. W: R. Galon (red.) Last Scandinavian Glaciation in Poland. Prace Geograficzne 74, PWN, Warszawa: 121 155. Sonntag P. 1915-1918. Hela, die Frische Nehrung und das Haff. Ibid., N.F., XIV, 1, Danzig. Uhl I. 1939. Neue Anschaungen über Entstehnung des Frischen Haffs und der Frischen Nehrung. Geologie d.meere und Binnegewässer. Bd.III. Uścinowicz S. 1995. Współczesne procesy sedymentacyjne. W: J.E. Mojski (red.) Atlas Geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000, Sopot-Warszawa: 51 55. Tab. XXVIII. Uścinowicz S., Zachowicz J. 1996. Geochemical Atlas of the Vistula Lagoon. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, tab. 1 14, objaśnienia: 1 32. Witkowski A., Bąk M., Lutyńska M., Olas M., Gregorowicz P., Bernat D. 2003. Paleogeografia Zalewu Szczecińskiego w świetle badań interdyscyplinarnych. Sesja naukowa. Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu PAU. Tom I. Kraków: 113 117. Witkowski A., Latałowa M., Borówka R.K., Gregorowicz P., Bąk M., Osadczuk A., Święta J., Lutyńska M., Wawrzyniak-Wydrowska B., Woziński R. 2004. Palaeoenvironmental changes in the area of the Szczecin Lagoon (the south western Balic Sea) as recorded from diatoms. Studia Quaternaria 21: 153 165. Woziński R., Wawrzyniak-Wydrowska B., Borówka R.K. 2003. Subfosylna fauna mięczaków w osadach holoceńskich Zalewu Szczecińskiego. W: R.K.Borówka i A. Witkowski (red.) Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego II. Środowisko abiotyczne. In Plus, Szczecin: 113 118. Wypych K. 1980a. Osady denne Zalewu Szczecińskiego. W: A. Majewski (red.) Zalew Szczecinski. IMGW. WKŁ. Warszawa: 54 72. Wypych K. 1980b. Powstanie i rozwój Zalewu Szczecińskiego. W: A. Majewski (red.) Zalew Szczeciński. IMGW, WKŁ, Warszawa: 72-89. Wypych K., Niechaj I.J., Sołowiew I.I., Jaworska M. 1975. Ukształtowanie dna i osady denne zalewu. W: N.N. Łazarienko i A. Majewski (red.) Hydrometeorologiczny ustrój Zalewu Wiślanego. Wydaw. Komunikacji i Łączności, Warszawa: 41 57. Zaborowska K. 1977. Analiza flory okrzemek osadów dennych jeziora Gardno. Studia i Materiały Oceanologiczne 19, Podstawy Gospodarki w środowisku morskim I, Bad. Geol. i Geof., Gr.4: 304 306. Zachowicz J. 1973. Wyniki analizy pyłkowej profilu nr 2 w jeziorze Jamno. Przegląd Geofizyczny 18 (1-2): 127 131. Zachowicz J. 1977. Analiza palinologiczna osadów jeziora Gardno. Studia i Materiały Oceanologiczne 19. Podstawy Gospodarki w Środowisku Morskim I, Bad. Geol. i Geof., Gr. 4: 299 303. Zachowicz J. 1985. Z badań biostratygraficznych nad osadami Zalewu Wiślanego. Peribalticum III, Gdańskie Towarzystwo Naukowe: 97 111. Zachowicz J., Przybyłowska-Lange W., Nagler J. 1982. e Late- Glacial and Holocene Vegetational History of the Żuławy Region, N. Poland. A biostratigraphic study of Lake Drużno sediments. Acta Palaeobotanica 22(1): 141 161. Zachowicz J., Zaborowska K. 1985. Biostratygrafia osadów jeziora Gardno. Peribalticum III, Gdańskie Towarzystwo Naukowe: 67 77. Zachowicz J., Kępińska U. 1987. e Paleoecological Development of Lake Druzno (Vistula Deltoic Area). Acta Palaeobotanica 27 (1): 227 249.