ZRÓŻNICOWANIE HYDRO- I MORFOGENETYCZNE JEZIOR PRZYBRZEŻNYCH POLSKIEGO WYBRZEŻA POŁUDNIOWEGO BAŁTYKU

Transkrypt

1 Geologia i geomorfologian n9n nsłupsk 2012, s Roman Cieśliński ZRÓŻNICOWANIE HYDRO- I MORFOGENETYCZNE JEZIOR PRZYBRZEŻNYCH POLSKIEGO WYBRZEŻA POŁUDNIOWEGO BAŁTYKU Słowa kluczowe: jezioro, morfogeneza, hydrogeneza, wybrzeże, chlorki, granica zasolenia Key words: lake, morphogenesis, hydrogenesis, coastal zone, chloride, salinity boundary WSTĘP Obszar wybrzeża południowego Bałtyku to miejsce, gdzie pierwotne stosunki wodne wykształciły się pod wpływem oddziaływania lądolodu skandynawskiego oraz jego wód roztopowych, a następnie ulegały dalszym przekształceniom pod wpływem licznych zmian klimatycznych. Szczególnie istotna była transgresja morza litorynowego, która objęła te obszary płytkowodnej części dna południowego Bałtyku, które począwszy od późnego plejstocenu rozwijały się w warunkach lądowych. Pod jej koniec niektóre odcinki wybrzeża wysunięte były 1-2 km w morze, a w niektórych rejonach morze przekroczyło dzisiejszą linię brzegową, wykorzystując istniejące obniżenia terenu (Uścinowicz 1996). W okresie tym dochodziło również do zahamowania odpływu wód lądowych oraz podnoszenia się poziomu wód gruntowych (Rosa 1963). Oprócz już istniejących jezior (Miotk-Szpiganowicz i in. 2007) powstały inne zbiorniki wód stojących, pozostające w bezpośrednim związku hydraulicznym z morzem, o składzie chemicznym wód innym niż zbiorników leżących w głębi lądu. Współcześnie polskie wybrzeże charakteryzuje się występowaniem wielu różnorodnych obiektów hydrograficznych, na które oddziałuje z jednej strony morze, z drugiej zaś zaplecze lądowe. W efekcie pojawiają się liczne procesy (dopływ potamiczny ze zlewni, intruzja wód morskich, falowanie, prądy, podpiętrzenie wiatrowe), które decydują nie tylko o właściwościach fizycznych wody, ale także jakościowych. Obszar wybrzeża, a w szczególności jego linia brzegowa jest także pod wpływem wielu procesów i zjawisk niszczących oraz budujących, wynikających z oddziaływania przede wszystkim morza i wiatru. Decydują one zatem o kształcie rzeźby terenu wybrzeża oraz zmianach linii brzegowej. Niezwykle istotna jest również geneza wielu obiektów hydrograficznych występujących w tej strefie. Wśród nich wymienić należy jeziora. Wydaje się, że mają one podobną genezę mis (jeziora 175

2 przybrzeżne). Tworzyły się bowiem pod wpływem różnych zjawisk i procesów egzogenicznych, głównie erozji glacjalnej, akumulacji materiału morenowego, wytapiania się brył martwego lodu, zatamowania odpływu wód z przedpola czoła lodowca oraz akumulacji materiału piaszczystego nanoszonego przez wiatr i morze, które w konsekwencji doprowadziły do odcięcia dawnych zatok morskich i lagun przez mierzeje. Jednakże należałoby się zastanowić, czy tak rzeczywiście jest, oraz czy wody, które występują w ich misach, mają tę samą hydrogenezę. METODY Główne prace polegały na kwerendzie materiałów źródłowych dotyczących genezy mis jezior przybrzeżnych oraz jakości wód w nich występujących, a także na badaniach terenowych poborze próbek wody do dalszej analizy laboratoryjnej z wybranych uprzednio zbiorników. Badaniami własnymi, które wykonywano w latach , objęto 18 jezior przybrzeżnych: Resko Przymorskie, Jamno, Bukowo, Kopań, Wicko, Modła, Gardno, Smołdzińskie, Dołgie Wielkie, Dołgie Małe, Łebsko, Sarbsko, Kopalińskie, Żarnowieckie, Pusty Staw, Ptasi Raj, Karaś i Druzno (rys. 1). W ramach uzupełnienia badań własnych, wykorzystując dane literaturowe (Tórz, Kubiak 2006) oraz źródłowe (WIOŚ w Szczecinie), wybrano do analizy jeziora Koprowo i Liwia Łuża (rys. 1). Na wstępie prac ustalono liczbę i miejsca punktów poboru próbek wody, które w zależności od jeziora wyniosły od 2 do 8. Uzupełniająco objęto monitoringiem również główne dopływy do jezior, odpływy z jezior do morza, o ile takie istniały, a także wody Morza Bałtyckiego. Analiza chemiczna próbek wody wykonana w Laboratorium Katedry Hydrologii Uniwersytetu Gdańskiego ograniczyła się jedynie do określenia stężeń chlorków jako wskaźnika zasolenia. Oznaczono je metodą Mohra. GENEZA MIS JEZIOR PRZYBRZEŻNYCH Lagunowe Największą grupę na wybrzeżu stanowią jeziora przybrzeżne (lagunowe), których powstanie należy wiązać z odcięciem dawnych zatok morskich mierzejami tworzonymi przez depozycję klastycznego materiału wleczonego przez fale i prądy litoralne (Rosa 1963, Wojciechowski 1995) oraz podniesienie się poziomu wód gruntowych na skutek utrudnionego odpływu (Weber 1973). W ten sposób powstały m.in. jeziora Koprowo, Liwia Łuża, Resko Przymorskie, Bukowo, Kopań, Wicko, Łebsko, Sarbsko, Dołgie Wielkie, Modła. W przypadku jezior Niziny Łebskiej (Łebsko i Sarbsko) ich podział związany był dodatkowo z sedymentacją jeziorną i deltową u ujścia rzeki Łeby (Morawski 1989). Największy wpływ na genezę właściwego zbiornika miały zatem transgresje litorynowe, związane z podnoszeniem się poziomu morza, co utrudniało odpływ wód powierzchniowych i gruntowych (Florek 1991), a w konsekwencji doprowadziło do zamknięcia zatoki morskiej przez nara- 176

3 Rys. 1. Lokalizacja obiektów badań Fig. 1. Location of research objects 177

4 stającą barierę morską i przekształcenie jej w lagunę, a następnie w jezioro (Wypych 1973). Jezioro Modła powstało na skutek podniesienia się poziomu wód gruntowych w związku z niewielką, subatlantycką transgresją południowego Bałtyku (Bogaczewicz-Adamczak i in. 1980). Powstanie jeziora Jamno należy natomiast wiązać z silną erozją trzech rzek, których doliny przecinały teren obecnego jeziora. Począwszy od transgresji litorynowej, rzeki te wypełniły aluwiami prawie całe obniżenie Jamna (Rosa 1984, Szwichtenberg 1989). Misy jezior Bukowo i Kopań rozwijały się w okresie transgresji litorynowej. W tym czasie dawne mierzeje przemieszczały się ku południowi (Rosa 1963). Osady morza litorynowego w postaci żwirów i piasków stwierdzono w strefie przybrzeżnej jeziora Kopań, do głębokości około 20 m (Kaszubowski, Dobracki 2005). Współcześnie brzeg, nad którym położone jest jezioro Bukowo, stosunkowo szybko ulega niszczeniu abrazyjnemu. Jedną z przyczyn tego stanu jest bliskie sąsiedztwo dna Basenu Bornholmskiego. Krawędź podwodnego załomu dna znajduje się zaledwie km na północ od mierzei jeziora Bukowo. Fale sztormowe mają tu więc dogodne warunki podejścia do dzisiejszego brzegu (Rosa 1963). Na podstawie badań Mazurek (2008) określono 6 faz powstania jeziora Dołgie Wielkie, zaczynając od fazy otwartego morza, przez fazę lagunową, a kończąc na jeziornej. Geneza jeziora jest zatem taka sama jak w przypadku jezior Łebsko czy Sarbsko. Deltowe Poza grupą jezior lagunowych na polskim wybrzeżu znajduje się również jezioro deltowe Druzno, które powstało po dawnej zatoce morza litorynowego, odciętej od morza deltą rzeczną Nogatu. Jest ono reliktowym zbiornikiem wodnym powstałym na miejscu dawnej, obszernej niegdyś zatoki Zalewu Wiślanego, która istniała jeszcze w średniowieczu, zajmując południowo-wschodnią część obszaru delty Wisły (Bertram 1924). Pod koniec okresu litorynowego wody tej zatoki sięgały na wschodzie po Bogaczewo, na południu brzeg jej opierał się o zbocze wysoczyzny morenowej, zaś na zachodzie brzeg ten był oddalony o około km od dzisiejszego jeziora. Budowa geologiczna nizin aluwialnych otaczających dzisiejsze Druzno wskazuje na to, że brzeg dawnej zatoki Zalewu Wiślanego w ciągu całego okresu jej istnienia był żywym brzegiem deltowym (Rosa 1963). O istnieniu zatoki i jej dawnym zasięgu decydowało przede wszystkim ustawiczne podnoszenie się poziomu jej wód. Z kolei istnieniu zatoki ciągle zagrażała akumulacja osadów rzecznych od wschodu Wisły, od zachodu rzek Wąskiej i Elszki, a od południa Dzierzgoń. Rynnowe Na polskim wybrzeżu znajduje się również jezioro polodowcowe rynnowe. Jezioro Żarnowieckie powstało w wyniku erozji glacjalnej. Jego naturalne warunki są konsekwencją złożonej, polodowcowej genezy oraz ewolucyjnych przekształceń 178

5 w okresie postglacjalnym (Rosa 1963). Mimo niewielkiej odległości od morza, jezioro to jest typowym zbiornikiem rynnowym. Zajmuje ono północną część głęboko wciętej, w stosunku do zasadniczej powierzchni morenowej, Rynny Żarnowieckiej o orientacji NNE-SSW i długości 12 km. Deniwelacje pomiędzy dnem rynny a poziomem wysoczyznowym dochodzą do 120 m (Lange, Niewińska-Sznajderska 1980). Strefa krawędzi otaczających kęp jest na ogół stroma, w wielu miejscach jednak silnie rozczłonkowana, przeważnie krótkimi rozcięciami erozyjnymi. Powstała w wyniku subglacjalnej erozji misa jeziora w okresie transgresji litorynowej przekształciła się w zatokę morską. Doszło wtedy do częściowego zasypania północnego fragmentu jeziora allochtonicznymi utworami piaszczystymi morskiego pochodzenia. Późniejsze przeobrażenia brzegu południowego Bałtyku w okresie subatlantyckim doprowadziły do odcięcia Jeziora Żarnowieckiego od morza wałem wydm oraz strefą torfowisk. Współczesne procesy morfotwórcze powodują dalsze zmiany w ukształtowaniu strefy brzegowej jeziora, głównie przez intensywną abrazję i denudację. Spływające do zbiornika cieki rozcinają nadal krawędzie wysoczyzny, szczególnie podczas wiosennych wezbrań, transportując znaczne ilości rumowiska. Przy ujściach dwóch największych dopływów: Piaśnicy i Bychowskiej Strugi wytworzyły się rozległe stożki napływowe, wchodzące w jezioro na ponad 50 m (Lange, Niewińska-Sznajderska 1980). Charakterystyczny wpływ na wzmożoną abrazję brzegów wywiera intensywne falowanie. Śródwydmowe Z kolei jezioro Dołgie Małe, według badań wykonanych przez Zych (1990), jest zbiornikiem powstałym w młodoholoceńskiej niecce deflacyjnej, której dno jest wysłane brukiem deflacyjnym, przykrytym bardzo cienką pokrywą osadów jeziornych. Bardzo podobną genezę ma misa jeziora Pusty Staw, które zaliczono do typu jezior śródwydmowych. Poligenetyczne Na polskim wybrzeżu występują również jeziora o poligenetycznym założeniu mis. Przykładem jest jezioro Ptasi Raj. Na jego powstanie złożyła się działalność morza (odcięcie barierą piaszczystą), delty Wisły (akumulacja nanosów rzecznych) oraz człowieka (budowa urządzeń hydrotechnicznych). W 1840 roku nastąpił najważniejszy moment w okresie powstawania jeziora Ptasi Raj. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego na dawno już zagrożonym odcinku Gdańsk Górki utworzył się zator lodowy, dzieląc osadę na część wschodnią i zachodnią. W wyniku zatoru nastąpiło spiętrzenie wód Wisły o 6 m ponad średni poziom (Majewski 1969). Napór wód przerwał 1,5 km pas wydm, skracając bieg rzeki o 14 km. Następnie w XIX wieku została wybudowana kamienna grobla o szerokości około 1,5 m i długości około 1 km, oddzielająca dziś jezioro Ptasi Raj od Wisły Śmiałej. Dokładna data budowy grobli nie jest znana. Niemniej jednak z map Winkela, zamieszczonych w pracy Majewskiego (1969), wynika, iż grobla istniała już w 1888 roku. W cieniu wielkiego wydarzenia, jakim było powstanie Wisły Śmiałej, oraz bu- 179

6 dowy grobli począł się kształtować pierwotny zbiornik, który dał początek istnieniu jeziora Ptasi Raj. Od północy utworzyła się mierzeja, dziś znana jako Mierzeja Messyńska, która odgrodziła jezioro od wód Zatoki Gdańskiej. Tworzenie się mierzei polegało najpierw na wypłycaniu się obszaru ujściowego, a następnie na odkładaniu materiału piaszczystego. Ostateczne uformowanie się mierzei, które odpowiada równocześnie definitywnemu powstaniu jeziora, nastąpiło w XIX wieku. Do grupy jezior poligenetycznych zaliczyć należy Gardno. Jego misę traktuje się jako typową misę końcową transgresywnego lobu gardnieńskiego, o czym pisali m.in. Rotnicki i Borówka (1994), Rotnicki (2003) czy Florek (2003). Według Rotnickiego (2003) należy je uznać za jezioro wysoczyznowe. Misa ta została później wypełniona wodą pochodzącą z ablacji lądolodu, w której osadzały się typowe utwory glacilimniczne (Florek 2003). Widoczna jest tu również poza sedymentacją osadów jeziornych akumulacja rumowiska wnoszonego do niecki przez Łupawę (Zachowicz 1977). Z kolei Wojciechowski (1990) uważał, że Gardno to zbiornik o charakterze jeziora przybrzeżnego, powstałego podczas maksimum transgresji litorynowej. Jego utworzenie należało wiązać z podniesieniem się poziomu wód gruntowych, spowodowanym wzrostem poziomu wody w Bałtyku podczas ostatniej transgresji subatlantyckiej (Bogaczewicz-Adamczak i in. 1981). Wyodrębnione z większego jeziora Na polskim wybrzeżu występują także jeziora, które wyodrębniły swoje misy z jeziora większego. Przykładem jest Karaś, które wydzieliło się z jeziora Ptasi Raj. Nastąpiło to prawdopodobnie w pierwszej połowie XX wieku, na co wskazuje stosunkowo silnie wylądowiona przestrzeń między zbiornikami. Drugim przykładem jest Jezioro Smołdzińskie. W wyniku intensywnych procesów lądotwórczych, a w szczególności bioakumulacji, doszło do odcięcia zatoki w północno-wschodniej części jeziora Gardno. Jezioro Smołdzińskie wydzieliło się w II połowie XX wieku. Antropogeniczne (poeksploatacyjne) Na polskim wybrzeżu leży również jezioro powstałe w miejscu wydobycia przez człowieka torfu, a następnie wypełnieniu zagłębienia przez wodę Jezioro Kopalińskie. HYDROGENEZA JEZIOR PRZYBRZEŻNYCH Właściwym wskaźnikiem określenia hydrogenezy wód jezior przybrzeżnych są chlorki. Wskaźnik ten nie wchodzi w prawie żadne procesy biochemiczne, a jednocześnie jest dobrym indykatorem w środowisku wodnym. W przypadku strefy wybrzeża może on określić źródła pochodzenia wody (wody morskie, lądowe, podziemne). Do tego celu istotne było ustalenie granicy, od której można mówić o zasoleniu. W literaturze przedmiotu bardzo różnie definiowana jest granica zasole- 180

7 nia wody jeziornej. Według Appelo i Willemsena (1987) wartość ta wynosi 100 mg Cl - dm -3, zaś według Daviesa i DeWiesta (1966) oraz Pempkowiaka (1997) 200 mg Cl - dm -3. Potwierdzeniem spostrzeżeń Daviesa i DeWiesta oraz Pempkowiaka jest waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego zalewów i jezior przymorskich, gdzie za wartość graniczną pojawienia się zasolenia przyjęto 200 mg Cl - dm -3 (Zalewska-Gałosz 2008). Z kolei według podziału systemu weneckiego o zasoleniu wód można mówić od wartości 500 mg Cl - dm -3 (Starmach i in. 1976). Do celów niniejszej pracy stężenie 200 mg Cl - dm -3 przyjęto jako wartość graniczną pojawienia się zasolenia wód jezior przybrzeżnych polskiej strefy wybrzeża południowego Bałtyku. Na wstępie, na podstawie średnich wartości z całego okresu badawczego ustalono, w których jeziorach przekroczona jest niniejsza granica. Do jezior tych zaliczono: Koprowo, Resko Przymorskie, Jamno, Bukowo, Gardno, Łebsko, Ptasi Raj, Karaś i Druzno. Największą wartością spośród nich charakteryzowało się jezioro Ptasi Raj (3284 mg Cl - dm -3 ), zaś najmniejszą Druzno (225 mg Cl - dm -3 ) i Jamno (235 mg Cl - dm -3 ). W pozostałych jeziorach wartość 200 mg mg Cl - dm -3 nie była przekroczona. Średnie stężenia w nich wahały się od 10 mg Cl - dm -3 (Dołgie Małe) do 133 mg Cl - dm -3 (Liwia Łuża) (rys. 2). Można zatem założyć, że jeziora zaliczone do grupy pierwszej są pod stałym lub okresowym wpływem morza, zaś pozostałe pod stałym wpływem wód słodkich spływających ze zlewni. Należy się jednak zastanowić, czy część z jezior zaliczonych do grupy pierwszej lub drugiej (szczególnie te o wartościach zbliżonych do granicznych) nie będą w całym okresie badawczym raz pod wpływem morza, a raz pod wpływem zlewni. W tym celu postanowiono prześledzić wartości skrajne (minimum i maksimum; tab. 1). Ustalono, że w wodach takich jezior, jak: Koprowo, Resko Przymorskie, Bukowo, Łebsko, Ptasi Raj i Karaś, wartości minimalne nie spadają poniżej 200 mg Cl - dm -3. Najniższą wartość Rys. 2. Średnie wartości chlorków w wodach jezior przybrzeżnych na tle wartości granicznej zasolenia Fig. 2. Average chloride concentrations in the waters of coastal lakes versus boundary salinity values 181

8 spośród nich miały wody jeziora Koprowo (320 mg Cl - dm -3 ), zaś najwyższą Ptasi Raj (2311 mg Cl - dm -3 ). Wartości maksymalne mieściły się w przedziale od 780 mg Cl - dm -3 w wodach Koprowa do 4090 mg Cl - dm -3 w wodach Ptasiego Raju. Świadczyć to może o stałym wpływie wód morskich. Z kolei w wodach jezior: Liwia Łuża, Kopań, Wicko, Modła, Dołgie Wielkie, Dołgie Małe, Sarbsko, Kopalińskie, Żarnowieckie i Pusty Staw w całym okresie badawczym nie zanotowano nigdy okresu, w którym wartości chlorków przekroczyłyby wartość graniczną zasolenia, tj. 200 mg Cl - dm -3, co świadczy o wpływie jedynie wód lądowych, przemieszczających się drogą powierzchniową bądź podziemną. Tabela 1 Wartości ekstremalne chlorków w wodach jezior przybrzeżnych w latach Table 1 Extreme chloride concentrations in the waters of coastal lakes in Nazwa jeziora Minimum Maksimum Koprowo 320,0 780,0 Liwia Łuża 90,0 170,0 Resko Przymorskie 1560,0 2700,0 Jamno 70,0 698,0 Bukowo 531,0 1188,0 Kopań 85,2 112,1 Wicko 38,2 66,6 Modła 26,4 152,0 Gardno 13,9 1512,0 Smołdzińskie 81,7 240,0 Dołgie Wielkie 13,0 18,9 Dołgie Małe 9,1 11,9 Łebsko 409,0 1970,0 Serbsko 21,0 87,7 Kopalińskie 10,0 30,0 Żarnowieckie 8,3 28,6 Pusty Staw 33,4 40,9 Ptasi Raj 2311,0 4090,0 Karaś 1830,0 2703,0 Druzno 39,0 652,0 182

9 Najniższa wartość chlorków była w Jeziorze Żarnowieckim (8,1 mg Cl - dm -3 ), zaś najwyższa w jeziorze Liwia Łuża (170 mg Cl - dm -3 ). Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w Jeziorze Smołdzińskim, gdzie z reguły obserwuje się wody słodkie, o wartościach nie przekraczających 200 mg Cl - dm -3. Jedynie w wyjątkowych sytuacjach może nastąpić niewielkie jej przekroczenie, co wiązać należy z przemieszczaniem się wód zasolonych od strony jeziora Gardno, z którym zbiornik ma połączenie przez strugę. W całym okresie badawczym wystąpiła jedna taka sytuacja, kiedy wartość chlorków w wodach tego jeziora wyniosła 240 mg Cl - dm -3 (rys. 3). Rys. 3. Zmienność stężeń chlorków w wodach Jeziora Smołdzińskiego w latach Fig. 3. Changes in chloride concentration in the waters of Lake Smołdzińskie in Rys. 4. Zmienność stężeń chlorków w wodach jeziora Gardno w latach Fig. 4. Changes in chloride concentration in the waters of Lake Gardno in

10 Wody jeziora Gardno charakteryzują się bardzo wysokimi stężeniami chlorków przez większą część roku. Ich wartości zbliżone są do notowanych w wodach jezior Bukowo czy Łebsko. Maksymalna wartość chlorków w okresie badań wyniosła 1512 mg Cl - dm -3. Jednakże w odróżnieniu od wymienionych powyżej jezior pojawiają się okresy, kiedy następuje silne wysłodzenie wód Gardna. Wtedy wartości mogą obniżyć się nawet do 13,9 mg Cl - dm -3 (rys. 4). Można zatem stwierdzić, że dominującym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zasolenia jest morze (wartości znacznie wyższe niż 200 mg Cl - dm -3 ). O wiele rzadziej występują wody słodkie (poniżej 200 mg Cl - dm -3 ) i wtedy mamy do czynienia z dominującym wpływem wód spływających ze zlewni. W jeziorach Druzno i Jamno obserwuje się w sytuacjach normalnych wody typowo słodkie, których wartości minimalne wynoszą odpowiednio 39 mg Cl - dm -3 i 70 mg Cl - dm -3. Jednakże mogą się tu również pojawić w czasie występowania zjawiska intruzji wód morskich gwałtowne wzrosty zasolenia w całej misie jeziornej lub w jej części. W tym czasie chlorki osiągają wartości 652 mg Cl - dm -3 (Druzno) i 698 mg Cl - dm -3 (Jamno). Porównując oba zbiorniki, zauważyć można, że częściej takie zjawisko występuje w wodach jeziora Druzno. Aby lepiej zobrazować zmienność zawartości chlorków w wodach Druzna, na rysunku 5 przedstawiono zmienność w czasie stężeń chlorków w trzech punktach pomiarowych, zlokalizowanych w północnej (nr 1), centralnej (nr 2) i południowej (nr 3) części jeziora. Rys. 5. Zmienność stężeń chlorków w wodach jeziora Druzno w latach Fig. 5. Changes in chloride concentration in the waters of Lake Druzno in HYDROGENETYCZNY PODZIAŁ JEZIOR Rozpatrując zróżnicowanie wielkościowe i zmienność w czasie stężeń chlorków jako wskaźnik hydrogenezy jezior przybrzeżnych, postanowiono podzielić analizo- 184

11 wane jeziora na grupy ze względu na zasolenie. W efekcie powstały cztery grupy, które poniżej krótko scharakteryzowano. Jeziora o wodach stale słonawych W grupie tej stężenia chlorków w całych misach jeziornych zawsze przekraczały wartość 200 mg Cl - dm -3, by maksymalnie osiągnąć ponad 4000 mg Cl - dm -3. Do grupy tej zaliczono następujące jeziora: Koprowo, Resko Przymorskie, Bukowo, Łebsko, Ptasi Raj i Karaś. Jeziora o wodach słonawych, z możliwością okresowego wysłodzenia Stężenia chlorków w warunkach przeciętnych z reguły przekraczały wartość 200 mg Cl - dm -3 (maksymalnie do 1512 mg Cl - dm -3 ). Zaobserwowano tu jednak okresy wysłodzenia wody, w których wartość chlorków obniżała się nawet do 14 mg Cl - dm -3. Do grupy tej zaliczono Gardno. Jeziora o wodach słodkich, z możliwością okresowego zasolenia Stężenia chlorków w warunkach przeciętnych nie przekraczały wartości 200 mg Cl - dm -3 (minimalnie 39 mg Cl - dm -3 ). W wodach tych jezior zaobserwowano pojawianie się okresowego jej zasolenia, a wartość chlorków wzrastała nawet do blisko 700 mg Cl - dm -3. Do grupy tej zaliczono Jamno i Druzno. Jeziora o wodach stale słodkich Stężenia chlorków w wodach tych jezior w zasadzie poza jednym wyjątkiem (Jezioro Smołdzińskie) nigdy nie przekraczały wartości 200 mg Cl - dm -3. Ich zmienność obserwowana w czasie wahała się od 9,1 do 240,0 mg Cl - dm -3. Do grupy tej zaliczono następujące jeziora: Liwia Łuża, Kopań, Wicko, Modła, Dołgie Małe, Dołgie Wielkie, Smołdzińskie, Sarbsko, Kopalińskie, Żarnowieckie i Pusty Staw. WNIOSKI Położenie jezior na wybrzeżu powinno decydować o ich ścisłym podobieństwie pod względem warunków fizyczno-limnologicznych, w tym także pod względem jakości wody. Również podobieństwo związane z morfogenezą ich mis (przewaga jezior mierzejowych) wskazuje, że powinny one cechować się podobnym składem chemicznym wody. Jednakże na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić brak ścisłej współzależności pomiędzy morfo- i hydrogenezą wybranych jezior przybrzeżnych. Bardzo często zbiorniki charakteryzujące się podobną morfogenezą cechuje duże zróżnicowanie i zmienność składu hydrochemicznego. Analiza hydrogenetyczna ukazuje, że ich skład hydrochemiczny jest bardzo zróżnicowany i zależy zarówno od wielu procesów zachodzących w misach jeziornych, jak i różnorodnych uwarunkowań zewnętrznych związanych z oddziaływaniem lądu i morza. 185

12 L I T E R AT U R A Appelo C.A.J., Willemsen A., 1987: Geochemical calculations and observations on salt water intrusions, a combined geochemical/mixing cell model, J. Hydrology 94, s Bertram H.G., 1924: Physikalische Geschichte des Weichseldeltas: Das Weichsel Nogat Delta, Danzig Bogaczewicz-Adamczak B., Fedorowicz S., Miotk G., 1980: Paleogeografia strefy brzegowej południowego Bałtyku w rejonie jeziora Modła, Zeszyty Naukowe Wydziału BiNoZ UG, seria Geografia 11, Bogaczewicz-Adamczak B., Fedorowicz S., Gołębiewski R., Miotk G., 1981: Polodowcowa historia rejonu jeziora Gardno, Zeszyty Naukowe Wydziału BiNoZ UG, seria Geografia 12, s Davies S., DeWiest R., 1966: Hydrogeology, New York Florek W., 1991: Postglacjalny rozwój dolin rzek środkowej części północnego skłonu Pomorza, Słupsk Florek W., 2003: Powstanie jeziora w świetle budowy geologicznej zachodniej części Niziny Gardnieńsko-Łebskiej. W: Jezioro Gardno, red. Z. Mudryk, Słupsk, s Kaszubowski L.J., Dobracki R., 2005: Zapis ruchów neotektonicznych w profilach osadów mierzei jezior Kopań i Wicko w świetle badań geologicznych i sejsmicznych. W: Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Baltyku 6, red. W. Florek, Słupsk, s Lange W., Niewińska-Sznajderska K., 1980: Studium fizyczno-limnologiczne Jeziora Żarnowieckiego przed uruchomieniem elektrowni szczytowo-pompowej Żarnowiec, Zeszyty Naukowe Wydziału BiNoZ UG, seria Geografia 11, s Majewski A., 1969: Rozwój hydrograficzny Delty Wisły w okresie historycznym, Prz. Geofizyczny, R. XIV(XXII), z. 1, s Mazurek T., 2008: Historia rozwoju jeziora Dołgie Wielkie. W: Holoceńskie przemiany wybrzeży i wód południowego Bałtyku przyczyny, uwarunkowania i skutki, red. K. Rotnicki, J. Jasiewicz, M. Woszczyk, Poznań-Bydgoszcz, s Miotk-Szpiganowicz G., Zachowicz J., Uścinowicz S., 2007: Nowe spojrzenie na rozwój zbiorników przybrzeżnych południowego Bałtyku, Studia Limnologica et Telmatologica 1, 2, s Morawski W., 1989: Morfogeneza Niziny Łebskiej i Pradoliny Łeby między Lęborkiem i Łebą, Studia i Materiały Oceanologiczne 56, Geologia Morza (4), s Pempkowiak J., 1997: Zarys geochemii morskiej, Gdańsk Rosa B., 1963: O rozwoju morfologicznym wybrzeża Polski w świetle dawnych form brzegowych, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, Sectio C (Geographia et Geologia) 5 Rosa B., 1984: Rozwój brzegu i jego odcinki akumulacyjne. W: Pobrzeże Pomorskie, red. B. Augustowski, Gdańsk, s Rotnicki K., 2003: Problem genezy tzw. jezior przybrzeżnych Niziny Gardnieńsko-Łebskiej w świetle nowych danych. W: IV Seminarium Geneza, litologia i stratygrafia osadów czwartorzędowych, Poznań października 2003, Poznań, s Rotnicki K., Borówka R.K., 1994: Stratigraphy palaeogeography and dating of the North Polish Stage in the Gardno-Łeba Coastal Plain. W: Changes of the Polish Coastal Zone, red. K. Rotnicki, Poznań, s Starmach K., Wróbel S., Pasternak K., 1976: Hydrobiologia, Warszawa Szwichtenberg A., 1989: Jezioro Jamno w świetle najnowszych badań geologicznych i ekologicznych, Człowiek i Środowisko 13/3, s Tórz A., Kubiak J., 2006: Influence of the selected hydrochemical factors upon the nitrogen phosphorus ratio and factors restraining primary production in coastal lakes: Koprowo, Liwia Łuża and Resko Przymorskie, Acta Sci. Pol., Piscaria 5 (2), s

13 Uścinowicz S., 1996: Deglacjacja obszaru południowego Bałtyku, Biul. Państw. Inst. Geol. 373, s Weber M., 1973: Próba obliczenia bilansu wodnego jeziora Łebsko, Wiad. Służby Hydrolog. Meteorol., t. IX (XXI), z. 4 (96), s Wojciechowski A., 1990: Analiza litofacjalna osadów jeziora Gardno, Poznań Wojciechowski A., 1995: Holocene deposits and molluscan assemblages in Lake Łebsko, Gardno-Łeba Coastal Plain. W: Polish coast: past, present and future, red. K. Rotnicki, Journal of Coastal Research 22, s Wypych K., 1973: Geneza zalewów południowobałtyckich w świetle nowszych badań, Prz. Geofizyczny, R. XVIII (XXVI), z. 1-2, s Zachowicz J., 1977: Analiza palinologiczna osadów jeziora Gardno, Studia i Materiały Oceanologiczne 19, s Zalewska-Gałosz J., 2008: Metodyka monitoringu zalewów i jezior przymorskich (lagun), Warszawa Zych L., 1990: Osady jeziora Dołgie Małe a problem jego genezy, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią XLI, Seria A, Geografia Fizyczna, s Differences in the hydrogenesis and morphogenesis of lakes along the Polish Baltic coast SUMMARY The purpose of the paper is to analyze whether most coastal lakes are sandbar-type or not and whether their waters are of the same origin. Most of the research consisted of a review of source materials and fieldwork that included the collection of water samples from selected lakes for laboratory analysis. Eighteen lakes located along the Baltic Sea coast in Poland were analyzed from 2002 to Given that most of the coastal lakes were identified as sandbar-type, their water chemical composition would be expected to be similar. However, chemical analysis of lake water samples has shown that there exists no strict correlation between the morphogenesis and hydrogenesis of the lakes of interest. Lakes with a similar morphogenesis often turn out to be very different in terms of their water chemical composition and changes therein. Roman Cieśliński Katedra Hydrologii Uniwersytet Gdański Bażyńskiego Gdańsk 187