Gruźlica w województwie śląskim w latach 2003 2012 Janina Šabacka, Oddział Epidemiologii, Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Katowicach Gruźlica jest jedną z najstarszych chorób zakaźnych, która towarzyszyła ludzkości od początków jej dziejów. Jednak jej występowanie do końca XVIII wieku nie miało charakteru epidemicznego. Wiek XIX i pierwsza połowa wieku XX - do czasów wykrycia pierwszych leków przeciwprątkowych - to lata takiego natężenia gruźlicy że stała się ona prawdziwą klęską społeczną zwłaszcza wśród ubogich warstw ludności.( ) Gruźlica jest bakteryjną chorobą zakaźną. Jest chorobą wielonarządową, atakuje wszystkie narządy i tkanki, ze szczególną jednak skłonnością do atakowania układu oddechowego. Początek choroby jest zazwyczaj skryty, podstępny a jej naturalny (bez leczenia) przebieg jest przewlekły z okresami remisji zaostrzeń.( ) Przed erą leczenia przeciwprątkowego były to tzw. galopujące schody prowadzące do śmierci w ciągu kilku tygodni od zakażenia[1]. Początkowo zakażenie gruźlicą obejmuje zwykle środkowe lub dolne pola płucne. Zakażenie pierwotne zwykle jest ograniczone i przebiega bezobjawowo. Bakterie w miejscu zakażenia obumierają, jednakże niektóre z nich mogą pozostać żywe przez ponad 20 lat. Uważa się, iż największe ryzyko zachorowania na czynną postać gruźlicy występuje w okresie pierwszego roku od ekspozycji na zakażenie [3]. Jak już wspomniano powyżej początek choroby, a także wczesne stadia mogą nie dawać żadnych objawów, albo też małe nasilenie tych objawów nie wzbudza niepokoju chorego i nie skłania go do korzystania z pomocy lekarskiej. Objawy w gruźlicy chorobie wielonarządowej, mogą mieć charakter ogólnoustrojowy i miejscowy związany z atakowanym narządem. Z objawów ogólnoustrojowych do najczęstszych należą: stany podgorączkowe i gorączka (głównie w godzinach popołudniowych), nocna potliwość, osłabienie, brak apetytu i ubytek masy ciała.( ) Kaszel jest najczęstszym objawem miejscowym, co jest związane z najczęstszą lokalizacją choroby w układzie oddechowym. Kaszlowi może towarzyszyć odkrztuszanie śluzowej lub śluzowo-ropnej plwociny. Czasem chory odkrztusza plwocinę z krwią, mogą występować także krwotoki płucne. Objawami gruźlicy płuc mogą być również duszność oraz ból w klatce piersiowej. Z wyjątkiem gorączki, objawy gruźlicy mogą być skąpe[1,4]. Gruźlica może się rozwijać w każdym narządzie, jednakże zmiany najczęściej obserwuje się w płucach, szpiku kostnym, węzłach chłonnych, mózgu, oponach mózgowo- rdzeniowych i jelitach [3]. Laboratoryjne kryteria rozpoznawania Badanie bakteriologiczne jest w rozpoznawaniu gruźlicy zasadniczym badaniem diagnostycznym i powinno być zawsze wykonywane w każdym przypadku podejrzenia o gruźlicę [1,4]. Stwierdzenie prątków w materiale diagnostycznym metoda hodowli spełnia kryteria przypadku definitywnego pewnego. W badaniu mikroskopowym najczęstszym materiałem jest plwocina[1]. Za czynniki predysponujące do zakażenia i zachorowania na gruźlicę uważa się: 1. Wtórną immunosupresję wywołaną: alkoholizmem, nikotynizmem, narkomanią, chorobami nowotworowymi, układowymi, cukrzycą, leczeniem immunosupresyjnym, przeszczepami narządowymi, infekcjami wirusowymi.
2. HIV i związane z tym zakażenia oportunistyczne, mykobakteriozy, zakażenia grzybicze, pierwotniakowe, bakteryjne i wirusowe 3. Biedę i bezrobocie 4. Niedostateczną opieką medyczną 5. Narastającą lekooporność prątków gruźlicy[2]. Czynnik etiologiczny Należy podkreślić w przeważającej większości przypadków czynnikiem etiologicznym jest prątek gruźlicy Mycobacterium tuberculosis rzadko natomiast prątek bydlęcy Mycobacterium bovis [1] Za patogenne uznaje się bakterie z zespołu M. tuberculosis: do którego należą Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium africanum i Mycobacterium bovis i Mycobacterium leprae. [4]. Rezerwuar zakażenia Rezerwuarem zakażenia są głównie chorzy na gruźlicę ludzie i chore na gruźlicę bydłow krajach gdzie nie opanowano gruźlicy bydła i pija się surowe mleko [1,4]. Źródło zakażenia Najczęściej źródłem zakażenia są: człowiek chory na gruźlicę, obficie prątkujący i nieleczony a także chore na gruźlicę zwierzęta [1]. Drogi szerzenia zakażenia Do zakażenia prątkiem dochodzi najczęściej drogą inhalacyjną (oddechową) za pośrednictwem drobnych kropelek wydzieliny z dróg oddechowych wydalanych przez osoby chore w czasie kaszlu, kichania, mówienia, śpiewu lub śmiechu. Ryzyko zakażenia drogą powietrzną wzrasta w źle wietrzonych pomieszczeniach, w których przebywają chorzy obficie prątkujący [1]. Zapobieganie gruźlicy Profilaktyka gruźlicy polega przede wszystkim na celu poprawie naturalnych sił obronnych człowieka poprzez: 1. poprawę warunków życia, pracy, warunków środowiskowych, (zdrowy styl życia, właściwe odżywianie, rzucenie nałogów) 2. eliminowanie nałogów, 3. szczepienia BCG, 4. niszczenie źródeł zakażenia poprzez leczenie chorych, 5. przecinanie dróg szerzenia się zakażenia: izolacja chorych, higiena osobista, sprzątanie i wietrzenie pomieszczeń 6. w przypadku gruźlicy bydła ubój zakażonego i chorego bydła 7. pasteryzacja mleka[2,4]. Tak jak w przypadku innych chorób zakaźnych zgłaszanie i zwalczanie gruźlicy jest uregulowane ustawą z 5 grudnia 2008 o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.).
W przypadku zaobserwowania objawów gruźlicy u siebie należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem pierwszego kontaktu, gruźlica nie leczona może być śmiertelna. Gruźlica w obecnych czasach jest uleczalna pod warunkiem rygorystycznego stosowania się do leczenia zastosowanego zgodnie z zaleceniami lekarza. Analiza liczby zachorowań, zapadalności i zgonów z powodu gruźlicy w województwie śląskim w latach 2003-2012 Największą liczbę zachorowań zarejestrowano w 2004 roku, natomiast najmniejszą w 2007. Największy wzrost liczby zachorowań wystąpił pomiędzy 2007 a 2008 rokiem 23%. Wykres 1. Liczba zachorowań i zapadalnośc na gruźlicę w województwie śląskim w latach 2003-2012 Największy spadek nastąpił między 2004 a 2005 rokiem 16%. Liczba zachorowań oraz zapadalnośc na gruźlicę w województwie śląskim utrzymuje się na względnie równym poziomie.
Tabela 1. Liczba zachorowań i zapadalnośc na gruźlicę w woj. śląskim z podziałem na nadzór PPIS w latach 2003-2012 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 PSSE Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Bielsko-Biała 45 13,8 31 9,5 9 2,8 11 3,4 23 3 60 18,2 43 13 42 12,6 33 10,9 30 9 Bytom 128 32,8 132 34 167 43,2 131 34,1 16 35,6 150 39,9 129 33,9 104 27,4 121 32,5 95 25,6 Chorzów 69 40,1 63 36,9 48 28,2 57 33,7 22 30,9 94 55,9 66 39,4 69 41,3 86 52,3 85 51,9 Cieszyn 49 28,8 48 28,2 26 15,2 45 26,3 29 18,6 26 15,1 31 17,9 42 24,2 36 20,4 22 12,4 Częstochowa 98 25,6 170 44,5 74 19,4 42 11 81 3,7 101 26,9 67 17,9 76 20,3 109 29,3 71 19,2 Dąbrowa Górnicza 103 36,4 84 29,8 81 28,7 76 27 56 27,8 73 26,1 74 26,5 80 28,7 90 32,4 98 35,4 Gliwice 130 25,4 220 43,3 153 30,2 186 36,9 48 34,7 221 44,2 178 35,7 163 32,7 194 40,2 180 37,4 Jaworzno 29 30,0 26 26,9 29 30,1 24 25 84 25,1 35 36,6 29 30,4 23 24,2 16 16,9 22 23,3 Katowice 114 24,2 128 27,3 125 26,8 121 26,2 47 29,2 110 24 132 29 113 24,9 116 25,5 117 25,8 Kłobuck 25 29,5 13 15,3 27 31,8 34 40,1 32 34,2 41 48,3 26 30,6 22 25,8 23 26,8 23 26,8
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 PSSE Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Lubliniec 30 39 29 37,7 18 23,4 23 30 32 41,8 30 39,2 40 52,4 27 35,1 30 38,8 33 42,6 Myszków 17 23,5 15 20,8 13 18,1 16 22,3 8 11,1 19 26,5 24 33,5 29 40,5 27 37,5 21 29,2 Racibórz 34 30 25 22,2 22 19,6 22 19,7 20 18 30 27,1 39 35,2 18 16,3 26 23,6 13 11,8 Ruda Śląska 57 38,4 67 45,5 37 25,2 29 19,9 43 29,7 42 29,1 45 31,3 55 38,4 40 27,9 46 32,2 Rybnik Sosnowiec Tychy 102 36,6 120 43,1 105 37,7 81 29,1 70 25,2 90 32,4 56 20,1 67 24,1 59 21,1 57 20,4 55 23,9 44 19,3 70 30,9 56 24,9 68 30,5 45 20,2 42 19 56 25,6 41 19 52 24,3 73 19,1 68 17,8 68 17,7 48 12,5 67 17,4 82 21,4 22 5,7 57 14,7 70 17,9 62 15,9 Wodzisław Śląski Zawiercie Żywiec Suma zachorowań w woj. śląskim Zapadalnośc w woj. śląskim 55 21,9 90 35,8 71 28,3 84 33,6 80 32 64 25,6 69 27,6 90 36,1 90 35,9 87 34,8 42 33,5 35 28 49 39,3 47 37,9 28 22,7 42 34,1 32 26 40 32,6 21 17,1 14 11,4 28 18,8 46 30,8 27 18 32 21,3 22 14,6 26 17,3 31 20,6 13 8,6 27 17,6 20 13,1 1283 1454 1219 1165 876 1381 1175 1186 1255 1148 27,2 30,9 26 24,9 24,1 29,7 25,3 25,5 27,1 24,9
Powyższa tabela ilustruje ilość zachorowań oraz zapadalność na terenie nadzorowanym przez poszczególnych Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych województwa śląskiego w latach 2003-2012. Od kilku lat odnotowuje się stałą, wysoką ilość zachorowań na terenach nadzorowanych przez PPIS w Gliwicach, Bytomiu oraz Katowicach. Natomiast najmniejszą ilość zachorowań rejestruje się na terenach nadzorowanych przez PPIS w Myszkowie, Lublińcu a także w Raciborzu i Zawierciu. Najwyższą zapadalnośc obserwowało się na terenie powiatu Chorzowskiego, Gliwickiego i Lublinieckiego,najniższą zaś na terenie powiatu Bielskiego, Tyskiego i Żywieckiego. Analizując przypadki śmiertelne, w latach 2003-2012, których przyczyną była gruźlica można zaobserwować, iż w latach 2008 i 2009 ich liczba była równa i wyniosła 65 zgonów. W okresie od 01.01 do 31.12.2003r w województwie śląskim zarejestrowano 29 przypadków zgonów z powodu gruźlicy (najmniej), najwięcej zaś w 2012 roku (70 zgonów). Wykres 2. Liczba zgonów z powodu gruźlicy w latach 2003-2012 Największa liczba zgonów wystąpiła w grupie wiekowej 60+ (213 zgonów). Kolejną grupa wiekowa, w której odnotowano największą liczbę zgonów to osoby w wieku między 50 a 59 rokiem życia (164 zgonów). U dzieci do 4 roku życia oraz u dzieci od 10 do 19 roku życia nie odnotowano żadnego zgonu. Natomiast w roku 2009r z powodu gruźlicy zmarło dziecko w wieku 6 lat. Do zgonu doszło u chłopca zamieszkałego w Raciborzu. Dziecko zachorowało 15.05.2009r na gruźlicze zapalenie opon mózgowordzeniowych, a zmarło 24.06.2009r. Z wywiadu epidemiologicznego wynika, że dziecko wcześniej kontaktowało się z chorym na gruźlicę wujkiem, który często odwiedzał rodzinę. Podkreślenia wymaga fakt, iż dziecko nie było szczepione przeciwko gruźlicy.
Wykres 3. Liczba zgonów z powodu gruźlicy w poszczególnych grupach wiekowych w latach 2003-2012 Porównując liczbę zgonów w poszczególnych grupach wiekowych w latach 2011-2012 można stwierdzic że w roku 2012 w przedziałach wiekowych 50-59 lat jak i również 60+ nastąpił nieznaczny wzrost zgonów w porównaniu do roku 2011, w przedziałach wiekowych 30-39 lat oraz 40-49 lat liczba zgonów w 2011 i 2012 roku utrzymała się na tym samym poziomie. W przedziale wiekowym 20-29 lat w roku 2012 odnotowano dwa zgony zaś w roku 2011 w tym przedziale wiekowym nie było przypadków śmiertelnych. Wykres 4. Porównanie liczby zgonów z powodu gruźlicy w poszczególnych grupach wiekowych w latach 2011-2012
Należy podkreślić, iż podstawową bronią w walce z chorobą pozostaje profilaktyka, edukacja oraz przestrzeganie zasad higieny oraz prawidłowe odżywianie, które minimalizują możliwość zakażenia prątkiem gruźlicy. Osoby, które miały bezpośredni kontakt z osobami z już rozpoznaną gruźlicą powinny jak najszybciej skontaktować się z lekarzem rodzinnym w celu wdrożenia diagnostyki i ustalenia dalszego postępowania. Bibliografia: 1. Wiesław Magdzik, Danuta Naruszewicz Lesiuk, Andrzej Zieliński Choroby zakaźne i pasożytnicze epidemiologia i profilaktyka, Wyd. α-medica Press 2007r., str. 123-129 2. NIZP PZH Przegląd epidemiologiczny, Gruźlica Płuc- Czy grozi nam epidemia?, 2008r., str. 16-17 3. Gabriel Virella, Wydanie I polskie pod redakcją Piotra B. Heczko, Mikrobiologia i choroby zakaźne Wyd. Urban & Partner 2000r. str. 193-106 4. Barbara A. Bannister, Norman T. Begg, Stephen H. Gillespie, Wydanie I polskie pod redakcją Jacka Juszczyka Choroby zakaźne, wyd. Urban & Partner, Wrocław 1998r., str 366-391. oraz Dane statystyczne i epidemiologiczne pochodzące z meldunków dotyczących chorób zakaźnych gromadzone i analizowane na terenie województwa śląskiego przez 20 Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych oraz Śląskiego Wojewódzkiego Państwowego Inspektora Sanitarnego.