Ekspertyza TECHNIKA I TECHNOLOGIA W PRODUKCJI BYDLĘCEJ

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Rozwój potencjału innowacyjnego członków Sieci Naukowej Agroinżynieria dla rozwoju zrównoważonego rolnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i obszarów wiejskich Ekspertyza TECHNIKA I TECHNOLOGIA W PRODUKCJI BYDLĘCEJ Prof. dr hab. Stanisław Winnicki Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Poznaniu Poznań 2009 Publikacja dostępna w serwisie: www.agengpol.pl

2 Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Utrzymanie bydła... 5 3. Ciąg funkcjonalny paszowy... 8 4. Ciąg funkcjonalny doju i chłodzenia mleka.... 11 5. Ciąg funkcjonalny usuwania odchodów.... 12 6. Zarządzanie stadem.... 13 7. Podsumowanie.... 13 8. Bibliografia... 13

3 1. Wstęp Utrzymanie bydła stanowi waŝną dziedzinę produkcji zarówno dla pojedynczych rolników jak i dla gospodarki kraju. Pogłowie bydła kształtuje się w ostatnich latach na poziomie 5,6 5,8 mln. sztuk, w tym około 50% krów czyli na poziomie 2,7 2,9 mln. sztuk. Dominuje populacja krów mlecznych, około 98%. Są to głównie krowy rasy holsztynofryzyjskiej (HF) polskiej. Natomiast krowy ras mięsnych oraz krzyŝówek HF z buhajami ras mięsnych, uŝytkowane jako tzw. mamki stanowią około 2% ogółu krów, czyli około 60 tys. sztuk. Produkcja mleka jest jedyną gałęzią produkcji zwierzęcej podlegającą kwotowaniu w UE. Rynek mleka stanowi ponad 17% udziału w wartości produkcji rolnictwa w kraju. Produkcja mleka jest bardzo trudną działalnością. Charakteryzuje się wysoką pracochłonnością i ciągłą produkcją oraz wysokimi wymaganiami sanitarnymi i jakościowymi. Do niedawna w produkcji mleka były lata tłuste to jest była dobra opłacalność, co przyspieszyło procesy dostosowawcze do aktualnych wymagań higieniczno-weterynaryjnych oraz poprawy konkurencyjności. Rok 2000 Tabela 1. Dynamika zmian wydajności mleka od krów w latach Średnia wydajność krów kg rocznie ogółem pod kontrolą uŝytkowości 3771 5379 RóŜnica 1608 2001 3935 5597 1662 2002 4011 5712 1701 2003 4080 5851 1771 2004 4262 6152 1890 2005 4336 6508 2172 2006 4399 6664 2265 2007 4503 6688 2185 2008 4596 6817 2221 Wzrost: - za 8 lat - średnio rocznie 798 100 1438 180 - - W ostatnich latach rozwinęło się nowoczesne budownictwo budynków dla bydła, szeroko zaczęto stosować wolnostanowiskowe utrzymanie i dój w halach udojowych, chłodzenie mleka w schładzalnikach, nowoczesne maszyny do mechanizacji wszystkich prac oraz komputerowe zarządzanie stadem. Nastąpił znaczny wzrost wydajności jednostkowej mleka.wyŝszy wzrost wydajności, średnio rocznie o 180 kg mleka, nastąpił w stadach pod kontrolą uŝytkowości (populacja aktywna), w porównaniu do średniej krajowej (100 kg mleka). W okresie po wejściu Polski do UE nastąpiły zmiany w liczebności dostawców hurtowych. W roku hurtowym 2004/2005 było w Polsce 311 044 dostawców hurtowych a w 2007/2008 206 610. Ubyło więc 104 tys. dostawców. W omawianym okresie kwota mleczna w przeliczeniu na jednego dostawcę wzrosła z 26 066 kg do 44 459 kg. Są to procesy pozytywne z punktu widzenia konkurencyjności gospodarstw i przemysłu

4 mleczarskiego. Natomiast stanowią problem socjologiczny dla rodzin, które wypadły z produkcji. Wzrost wydajności jednostkowej mleka od krowy stawia nowe wymagania przede wszystkim pod względem wartości pasz tj. ich rodzaju i jakości. Natomiast wzrost wielkości stad wymaga zmechanizowania wszystkich prac oraz informatycznego systemu zarządzania stadem. Tabela 2. Rozkład procentowy gospodarstw indywidualnych w zaleŝności od liczby krów w stadzie Liczba krów w stadzie 1 Procent gospodarstw w roku 2007 2008 22,3 20,8 2 3-4 5-9 10-19 20 i więcej 18,2 17,9 17,5 12,4 11,7 18,0 19,1 16,7 12,0 13,4 W gospodarstwach indywidualnych obserwuje się znaczące zróŝnicowanie pod względem wielkości stad (Tab. 2). W dalszym ciągu prawie 60% stad liczy od 1 do 4 krów. Likwidacja punktów skupu i przejście na odbiór mleka bezpośrednio z gospodarstw wyeliminowało tą grupę gospodarstw ze sprzedaŝy mleka do mleczarni (dostawcy hurtowi). TakŜe z punktu widzenia technologii i mechanizacji gospodarstwa te nie podlegają reformie. W małych stadach wszystkie prace wykonuje się ręcznie, gdyŝ zastosowanie mechanizacji jest nieopłacalne. RównieŜ w stadach bydła mięsnego stosuje się uproszczone rozwiązania z niskim poziomem mechanizacji. Produkcja mleka na własne potrzeby i zbyt bezpośredni stanowi grupę tzw. dostawców detalicznych. W Polsce systematycznie spada wykorzystanie przyznanej kwoty sprzedaŝy detalicznej. Niewykorzystana kwota w danym roku przechodzi do kwoty dostawców hurtowych. Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost udziału stad z 20 i więcej krowami. Tylko za jeden rok wzrost ten wyniósł 1,7%. Stąd teŝ przy omawianiu rozwiązań technicznych moŝna posługiwać się podziałem na stada średnie i duŝe. Praktyka dowodzi, Ŝe stada średnie to liczące około 20 krów z przychówkiem i duŝe od około 50 krów. w pierwszym przypadku bydło utrzymywane jest na uwięzi. Natomiast w drugim wolnostanowiskowo z dojem w hali udojowej. Nakłady pracy w oborze w decydującym stopniu zaleŝą od poziomu mechanizacji prac (tab. 3). Tabela 3. Wpływ poziomu mechanizacji w oborze na jednostkowe nakłady pracy Liczba Środki mechanizacji do Nakłady pracy System utrzymania krów zadawania usuwania rbmin na w stadzie pasz odchodów doju krowę i dzień Uwięziowy 5 10 wózek lub taczka i widły wózek lub taczka i widły do bańki 30 Wolnostanowiskowy > 40 wóz paszowy spychacz lub zgarniak w hali udojowej 5

5 W opracowaniu większą uwagę zwrócono na stada większe wychodząc z załoŝenia, Ŝe - mechanizacja dla małych stad wyczerpała moŝliwości i nie widzi się perspektyw dalszego jej doskonalenia w małej skali produkcji, - większe stada są konkurencyjne, ze względu na moŝliwości wprowadzania postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego (zarządzania stadem) oraz pozycji na rynku skupu mleka. 2. Utrzymanie bydła W chowie bydła stosowane są róŝne systemy utrzymania, które moŝna podzielić ze względu na: a) zakres swobody ruchu; na uwięziowe i wolnostanowiskowe b) rodzaj podłoŝa w strefie legowiskowej; na ściołowe i bezściołowe c) rodzaju podłogi na korytarzach; na pełne i szczelinowe. Dla pkt. a i b istnieje moŝliwość kombinacji rozwiązań. Natomiast pkt. c odnosi się tylko do obór wolnostanowiskowych. Potrzeba ruchu jest naturalną właściwością bydła, a zapewnienie swobody poruszania się pozytywnie wpływa na zdrowie, reprodukcję i długie uŝytkowanie zwierząt oraz oznacza komfort bytowania. Spełnienie tego warunku jest z reguły przestrzegane w stosunku do cieląt, młodzieŝy remontowej i opasów. Natomiast w XIX wieku ukształtowało się utrzymanie krów na uwięzi. Model ten przetrwał w nieznacznie zmienionej formie do połowy XX wieku, a nawet jest jeszcze powszechnie stosowany w kraju i dziś. Wynika to z moŝliwości indywidualnego traktowania zwierząt (Ŝywienia, pielęgnacji) oraz łatwości przeprowadzenia doju. W 1960 r. w USA przedstawiono nowe podejście odnośnie utrzymania bydła oraz rozdzielenia obszarów wypoczynku, Ŝywienia i dojenia krów. Na rys. 1 i 2 przedstawiono obszary funkcjonalne na stanowisku uwięziowym i w oborze wielostanowiskowej. Rys. 1. Czynności Ŝyciowe krowy w powiązaniu z ich obsługą przy utrzymaniu na uwięzi

6 Rys. 2. Strefy przebywania krowy w oborze wolnostanowiskowej w powiązaniu z czynnościami Ŝyciowymi. Obszar wypoczynku moŝe być rozwiązany w formie zbiorowej płyty legowiskowej lub indywidualnych boksów. Zalety i wady poszczególnych form przedstawiono w tab. 4. Tabela 4. Zalety i wady róŝnych form wolnostanowiskowego systemu utrzymania krów. Zalety Obszar legowiskowy zbiorowa płyta indywidualne boksy płytko ścielona głęboka ściółka ścielone bezściołowe - niski koszt - niski koszt - dobra czystość - dobra czystość budowy budowy zwierząt zwierząt - duŝa przestrzeń - bardzo wygodne - małe zuŝycie do wygodnego miejsce do ściółki leŝenia krów leŝenia krów Wady - duŝe nakłady na ścielenie i usuwanie obornika - zabrudzenie powłok ciała - duŝe zuŝycie ściółki - stosunkowo duŝe koszty budowy - duŝe koszty budowy stanowisk oraz podłogi szczelinowej, kanałów podrusztowych i zbiorników na gnojowicę Obszar wypoczynku moŝe być rozwiązany w formie zbiorowej płyty legowiskowej lub indywidualnych boksów. Zalety i wady poszczególnych form przedstawiono w tab. 4.

7 Stosowana jest równieŝ forma zbiorowej płyty legowiskowej z duŝym spadkiem 8 10%, nazywana podłogą samospławialną. Jej funkcjonowanie jest zbliŝone do płyty z głęboką ściółką. Jednym z podstawowych kryteriów oceny obszaru legowiskowego jest czystość i zdrowie wymienia. Dla przykładu przedstawiono wyniki badań własnych odnośnie Liczby Komórek Somatycznych (LKS) w mleku krów w dwóch oborach (tab. 5). Tabela 5. Procent prób mleka o LKS do 400 tys./ml w zaleŝności od rozwiązania obszaru legowiskowego. Procent prób mleka o LKS do 400 tys./ml w oborze Laktacja z obszarem legowiskowym w formie zbiorowej płyty płytko ścielonej boksów legowiskowych ściołowych A B I 75,5 86,0 II III IV i dalsze 64,6 60,7 47,9 83,1 80,4 64,5 Wyniki uzyskano z kontroli uŝytkowości mlecznej krów. We wszystkich laktacjach znacznie więcej mleka o wysokiej jakości higienicznej uzyskano w oborze z boksami indywidualnymi w porównaniu do zbiorowej płyty legowiskowej. W latach 60 80-tych XX wieku przeprowadzano liczne obserwacje form zachowania się bydła (między innymi sposobu kładzenia, wstawania, leŝenia itd.) oraz czasu trwania poszczególnych czynności. Tabela 6. Przebieg podstawowych czynności krów Czynność Czas trwania Krotność czynności LeŜenie odpoczynek 10 14 15 20 Pobieranie paszy PrzeŜuwanie Picie 4 6 7 10 0,5 6 12 15 20 10 15 W ujęciu czasowym na leŝenie bydło przeznacza 10 14 godzin, na pobieranie paszy 4 do 6 godzin i na przeŝuwanie 7 10 godzin. KaŜda z tych czynności rozłoŝona jest na wielokrotność w ciągu całej doby. Jeden okres leŝenia wynosi od około 0,5 do 3 godzin, pobierania paszy 0,5 1 godzina i podobnie czas przeŝuwania 0,5 1 godzinę. Na podstawie form zachowania się zwierząt dopracowano wyposaŝenie poszczególnych obszarów do wymagań zwierząt. W stosunku do utrzymania na uwięzi nastąpiły zarówno zmiany pozytywne jak i negatywne. Do pozytywnych zmian naleŝą: - moŝliwość zapewnienia czystości powłok ciała, - ułatwienie obserwacji występowania objawów rui, - poprawa warunków higienicznych pozyskiwania mleka, - znaczący wzrost wydajności pracy. Do negatywnych następstw naleŝą: - moŝliwość wystąpienia hierarchii w stadzie, - moŝliwość nasilenia schorzeń kończyn i racic.

8 Bydło oddaje kał 8-14 razy na dobę. W przypadku stanowisk uwięziowych dochodzi do zabrudzenia tylnej części płyty legowiskowej, a tym samym zadnich kończyn i wymienia. Poprzez wyposaŝenie stanowisk w specjalną uwięź, przegrody międzystanowiskowe i treser elektryczny moŝna tylko ograniczyć zabrudzenie. Natomiast elementy boksu legowiskowego, przegrody miedzy stanowiskowe i rygiel karkowy, skutecznie zapobiegają zabrudzeniu boksu, a tym samym zapewniają duŝą czystość krów. Zarówno kał jak i mocz zwierzęta oddają na korytarzach. Swoboda poruszania się pozwala na ujawnienie się zachowań oznaczających wystąpienie rui. MoŜna to robić poprzez bezpośrednią obserwację krów. W przypadku obór uwięziowych takŝe moŝna stosować obserwację, po uprzednim wypędzeniu krów z obory na wybieg. Związane to jest jednak z duŝym nakładem pracy. Innym, lepszym rozwiązaniem, jest urządzenie rejestrujące aktywność ruchową zwierząt pedometr. W czasie rui zwiększa się trzykrotnie ilość kroków wykonywanych przez krowę w ciągu dnia, w porównaniu do okresu międzyrujowego. Obserwacja ta pozwala równieŝ na wykrycie krów chorych, a szczególnie kulawych. Ujemną stronę wolnostanowiskowego utrzymania jest znaczne nasilenie kulawizn i brakowań z tej przyczyny. Przyczynami kulawizn są: - selekcja zwierząt, - błędy w wykonaniu podłóg na korytarzach, - rzadkie usuwanie odchodów, - brak lub niedostateczna pielęgnacja racic. Selekcja w kierunku duŝych, o duŝej masie ciała krów, z cięŝkim zadem i duŝym wymieniem nie jest zrównowaŝona równie silnym kośćcem i umięśnieniem kończyn oraz odpowiednimi racicami. Procent brakowania ze względu na kulawizny moŝe dochodzić do 20% w strukturze brakowań krów. WaŜną przyczyną kulawizn są błędy w budowie podłogi jak nadmierna szorstkość, śliskość, nierówne ułoŝenie belek podłogi szczelinowej i in. Zalegające odchody powodują rozmiękanie rogu racicznego i nadmierne jego ścieranie. Korzystny wpływ na racice mają: - sucha podłoga na korytarzach takŝe w czasie leŝenia dochodzi do osuszenia rogu racicznego, - kąpiel w roztworach utwardzających róg raciczny, - systematyczna korekcja racic, minimum raz w roku a lepiej dwukrotnie. Zalecany termin korekcji to w okresie zasuszania. Wybór rozwiązania dla własnego stada zaleŝy od liczby zwierząt, posiadanego areału ziemi, struktury uŝytkowania gruntów i innych. Dotychczas przewaŝały obory małe, z utrzymaniem na uwięzi, na stanowiskach ścielonych i dojem na stanowiskach. W oborach do ok. 20 krów zasadne jest stosowanie utrzymania na uwięzi i dój na stanowisku. Natomiast w stadach powyŝej 20 krów racjonalne jest przejście na utrzymanie wolnostanowiskowe. W ostatnich latach następuje zmiana w kierunku utrzymania wolnostanowiskowego z dojem w hali udojowej, głównie typu rybia ość, w większości z legowiskami ścielonymi i podłogą pełną na korytarzach. W ten sposób przewaŝa mechanizacja mobilna usuwania odchodów. śywienie takŝe oparte jest o środki mobilne, przy czym co raz częściej z wymieszanymi komponentami dawki. 3. Ciąg funkcjonalny paszowy Przygotowanie i zadawanie pasz dla bydła jest pracochłonne i trudne do zmechanizowania. Wynika to z róŝnorodności pasz stosowanych w Ŝywieniu, duŝą ich objętością i masą, niejednorodnością i cięŝką do obróbki. śywienie krów wysokowydajnych oparte jest na paszach gospodarskich: kiszonce z kukurydzy, sianokiszonce z traw oraz słomy. Niezbędne jest uzupełnienie o pasze treściwe ze zbóŝ, pasze wysokobiałkowe (śruta rzepakowa, mączka sojowa i in.) oraz o dodatki mineralno-witaminowe. Ujemną stronę wolnostanowiskowego utrzymania jest występowanie hierarchii stadnej, wyraŝające się najbardziej wyraźnie przy Ŝłobie. W tab. 7 przedstawiono następstwa hierarchii stada przy zadawaniu do Ŝłobu oddzielnie poszczególnych pasz gospodarskich.

9 Miejsce krów w hierarchii stada Wysokie Tabela 7. Wpływ pozycji krów w hierarchii stada na sposób pobierania paszy i jej przeŝuwania. Pobieranie paszy PrzeŜuwanie paszy ogólny czas krotność jednokrotne ogólny czas krotność min n min min n 427 7 61 546 14 jednokrotne min 39 Niskie 480 20 24 448 14 32 53 13 37 98 0 7 Krowy stojące niŝej w hierarchii stada dłuŝej w czasie, i częściej na dobę pobierały paszę w porównaniu do dominujących. Natomiast czas przeŝuwania był u nich o półtorej godziny krótszy. Świadczy to, Ŝe mniej pobrały paszy. Przeciwdziałanie tej niekorzystnej sytuacji następuje poprzez Ŝywienie do woli (ad libitum) oraz zadawanie paszy w postaci mieszanki pełnodawkowej (TMR lub PMR). Sposób zadawania pasz zaleŝy od wielkości stada. W stadach małych dominuje praca ręczna, wózek i widły. W stadach średnich ciągnik z przyczepą i dalej praca ręczna. Dopiero w stadach od około 40 krów uzasadnione jest stosowanie wozów paszowych mieszających. W stadzie około 50 krów koszty zakupu woza paszowego mieszającego zwracają się juŝ po około 1,5 roku. W Ŝywieniu bydła za racjonalne uwaŝa się skarmianie dawki pokarmowej w postaci zmieszanej składającej się ze wszystkich komponentów jako TMR. Odmianą jest stosowanie tzw. PMR dla krów dojnych tj. podstawową część stanowi wymieszanie wszystkich składników wyliczonych dla średniej wydajności grupy lub stada krów. Natomiast krowy o wyŝszej wydajności mleka pobierają dodatkową paszę z automatów paszowych. W kraju dominującym rozwiązaniem jest mobilny system zadawania pasz. Standardowe rozwiązanie składa się z ciągnika, ładowacza (wybieraka) oraz przyczepy mieszającej z adapterem do zadawania pasz do Ŝłobu. Dalszy postęp stanowi przyczepa samozaładowcza a następnie wóz paszowy samobieŝny. Na przykładzie pięciu obór z woj. warmińsko-mazurskiego, w których stosowano standardowe środki mechanizacji, (tab. 8) przedstawiono wielkość nakładów pracy na przygotowanie i zadawanie pasz dla krów (tab. 9). We wszystkich gospodarstwach krowy utrzymywano w systemie wolnostanowiskowym. Tabela 8. Środki mechanizacji do zadawania pasz stosowane w oborach Obora Liczba krów Ciągnik Ursus Inne maszyny 1 70 C-360 2 232 C-360 C-1614 3 39 C-360 - wycinak do kiszonki 4 48 C-360 5 70 C-1233 - rozrzutnik obornika przystosowany do zadawania pasz, - ładowacz czołowy Tur 2 - stacje paszowe - przyczepa paszowa Keen Classic II 115 FP 5m 3 - ładowacz Cyklop - zbieracz pokosów Krone Turbo 500 - przyczepa 1-osiowa - ładowacz Cyklop - stacja paszowa - wycinak do kiszonki - chwytak do bel siana - stacje paszowe

10 Tabela 9. Nakłady pracy związanej z przygotowaniem i zadawaniem paszy dla krów w oborach wolnostanowiskowych. Nakłady pracy UŜytkowanie Obora śywienie w okresie letnim rbmin/nt i dzień stacji paszowej latem zimą 1 Pastwisko + dokarmianie 0,86 1,43 TAK 2 Zielonka + dokarmianie 2,06 2,06 NIE 3 Pastwisko + dokarmianie 1,00 1,50 NIE 4 Pastwisko + pasza treściwa 0,30 3,60 TAK 5 Kiszonka + pasza treściwa 2,57 2,57 TAK W okresie letnim, gdy stosowano pastwiskowanie, nakłady pracy nie przekraczały jednej minuty na krowę i na dzień. W przypadku dokarmiania tylko paszą treściwą z automatów nakłady pracy wynosiły tylko 0,3 min (obora nr 4). W okresie zimowym nakłady wahały się od 1,43 (obora nr 1) do 3,6 min na krowę i dzień (obora nr 4). Koszty eksploatacji maszyn i urządzeń były bardzo zróŝnicowane pomiędzy oborami (tab. 10). NajniŜsze koszty (142,40 zł) były w oborze nr 3 stosujących tylko wycinarkę kostek do kiszonki. Kiszonka dowoŝona była do obory co 3 dni a następnie ręcznie zadawana do Ŝłobu. RównieŜ pasza treściwa była zadawana ręcznie. Natomiast najwyŝsze koszty wystąpiły w oborze 5 687,20 zł, spowodowane to było stosowaniem bardzo drogiego ciągnika Ursus 1233. RównieŜ nakłady robocizny były zróŝnicowane między oborami (tab. 10), od około 70-80 zł (obora nr 1 i 3) do dwukrotnie wyŝszej wartości w pozostałych oborach. Tabela 10. Roczny koszt eksploatacji maszyn i urządzeń oraz robocizny związanej z przygotowaniem i zadawaniem paszy Obora Koszt w przeliczeniu na krowę/rok zł Struktura kosztów % eksploatacji maszyn i urządzeń robocizny razem eksploatacji maszyn i urządzeń robocizny 1 332,0 69,5 401,5 82,7 17,3 2 422,2 125,9 548,1 77,0 23,0 3 142,4 76,0 218,4 65,2 44,8 4 434,0 118,6 552,6 78,5 21,5 5 687,2 156,4 843,6 81,5 18,5 Ogólny koszt przygotowania i zadawania pasz wahał się w bardzo duŝym przedziale od 218,40zł (obora nr 3), do prawie 4-krotnie wyŝszej wartości w oborze nr 5 843,60zł. DuŜe zróŝnicowanie kosztów wynika z róŝnicy cen urządzeń oraz organizacji pracy. Struktura nakładów w oborach nr 1, 2, 4 i 5 była podobna; około 20% robocizna i 80% eksploatacja maszyn i urządzeń. Jedynie w oborze nr 3 robocizna stanowiła prawie 45%.

11 4. Ciąg funkcjonalny doju i chłodzenia mleka. Podstawowy podział doju dotyczy miejsca jego wykonywania i moŝe być: a) na stanowisku, gdzie krowa jest przywiązana. WyróŜniamy dój do konwi i do rurociągu. b) w hali udojowej. Ze względu na ustawienie krów w stosunku do dojarza i kanału udojowego wyróŝnia się typ: rybia ość, bok w bok, autotandem i dojarnie karuzelowe.kaŝda z nich moŝe mieć dowolna liczbę stanowisk dostosowana do wielkości stada i zakładanego czasu doju. Praktyka wykazuje, Ŝe w gospodarstwach rodzinnych wielkość hali udojowej (liczba stanowisk) jest znacznie większa niŝ wynika to z liczby zwierząt. Wyjaśnić to moŝna koniecznością takiej organizacji doju aby trwał on nie dłuŝej niŝ 2 godziny. W zdecydowanej większości obór wolnostanowiskowych, zarówno w kraju jak i za granicą, stosowane są hale udojowe typu rybia ość róŝnej wielkości. Wyniki badań eksploatacyjnych urządzeń udojowych i schładzalników mleka. na przykładzie 4 gospodarstw rodzinnych z terenu woj. podlaskiego i mazowieckiego przedstawiono w tab. 6. Liczba krów w stadzie wahała się od 28 do 72 sztuk, a wielkość hal udojowych od 2 x 3 do 2 x 5 stanowisk. Urządzenia były wykorzystywane dość intensywnie; hale udojowe od 1100 do 1650 godzin rocznie oraz schładzalniki od 1100 do 1500 godzin rocznie. Wydajność stad wahała się od około 6 tys. w oborze D do 8 tys. dm 3 mleka rocznie od krowy w oborze A, czyli na poziomie zbliŝonym do średniej krajowej krów przed kontrolą uŝytkowości. Nakłady pracy na dój i schładzanie mleka najniŝsze były w oborze A 3,0 rbmin na krowę i dobę oraz 0,14 na dm 3 mleka. NajwyŜsze nakłady pracy stwierdzono w oborze D 5,6 na krowę i 0,33 rbmin na dm 3 mleka. Tak znaczne róŝnice moŝna wyjaśnić lepszą organizacją pracy oraz stosowaniem urządzenia do automatycznego zdejmowania kubków udojowych w oborze A. Tabela 11. Nakłady pracy i energii elektrycznej na dój i schładzanie mleka w hali udojowej typu rybia ość Wyszczególnienie Jednostka Obora A B C D Średnia liczba krów Produkcja mleka: - roczna - dzienna Wydajność roczna mleka od krowy Liczba stanowisk udojowych Automatyczność zdejmowania aparatów udojowych Krotność doju Pojemność schłodziarki Łączny czas doju na dobę Czas na wstępną obróbkę mleka na dobę Nakłady na dój i schładzanie: - na krowę i dobę - na dm 3 mleka Nakłady energii elektrycznej: - na krowę i dobę - na 1dm 3 mleka Roczny czas uŝytkowania: - dojarki - schładzarki n tys. dm 3 dm 3 tys. dm 3 n - n tys. dm 3 rbmin rbmin rbmin rbmin kwh kwh h h 60 482 1320 8,0 2 x 5 tak 2 4,2 165 15 3,0 0,14 0,85 0,039 1100 1500 72 453 1240 6,3 2 x 5 nie 2 3,5 270 10 3,9 0,23 0,66 0,039 1650 1100 48 314 860 6,5 2 x 4 nie 2 1,8 230 15 5,1 0,29 0,76 0,042 1460 1100 28 182 500 6,0 2 x 3 nie 2 1,3 152 15 5,6 0,33 0,77 0,046 1100 1500

12 Wystąpiły takŝe róŝnice pod względem nakładów energetycznych w przeliczeniu na krowę i dzień najmniejsze zuŝycie stwierdzono w oborze B 0,66 kwh a największe w oborze A 0,85 kwh. Natomiast w przeliczeniu na 1 dm 3 mleka najmniejsze zuŝycie energii było w oborach A i B 0,039, a największe w oborze D 0,046 kwh. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe czas jednego doju we wszystkich oborach trwał 1,5 2 godziny tj. tyle ile trwał tradycyjny dój. RównieŜ krotność doju pozostała taka sama 2 razy na dobę, jak to było w tradycyjnej gospodarce. Natomiast pora przeprowadzenia doju jest róŝna w poszczególnych gospodarstwach. MoŜliwość wyboru pory doju jest dlatego, ze gospodarstwa posiadają schładzalniki oraz zróŝnicowane są godziny odbioru mleka z gospodarstw. W produkcji mleka zaczyna ukształtowywać się duŝa grupa gospodarstw specjalistycznych z liczbą krów od około 50 do 100. Wielkość ta wynika z moŝliwości obsługi stada bydła, bez konieczności stałego zatrudnienia siły roboczej z zewnątrz. Dla takich stad dobrym rozwiązaniem są hale udojowe typu rybia ość. 5. Ciąg funkcjonalny usuwania odchodów. W chowie bydła stosowane są róŝne rozwiązania systemów utrzymania zwierząt, zarówno obszaru legowiskowego jak i poruszania się ich w budynku. W zdecydowanej większości obór w kraju stosowane jest utrzymanie na ściółce. Według badań przeprowadzonych przez IBMER w oborach małych ściołowych, gdzie większość prac wykonywanych jest ręcznie, nakłady pracy na usuwanie odchodów stanowiły około 17% ogólnego czasu pracy. W większych oborach dominującym rozwiązaniem do usuwania odchodów jest ciągnik ze zgarniaczem i ładowaczem. Natomiast rzadko stosowana jest mechanizacja stacjonarna. Podłoga na korytarzach spacerowych Rodzaj odchodów Usuwanie odchodów Środek techniczny do usuwania odchodów Koszt zł/krowę i miejsce Tabela 12. Podstawowa charakterystyka usuwania odchodów z obór Obora Wyszczególnienie A B C D E F Liczba krów w 260 250 170 200 120 220 oborze System wolnostanowiskowstanowiskowstanowiskowy wolno- wolno- uwięziowy uwięziowy utrzymania zbiorowa zbiorowa płyta płyta Obszar bezściołowy- boksy legowiskowa, legowiskowa, głęboka legowiskowy ściołowy maty legowiskowe ze spadkiem, ze spadkiem, ściółka legowiskowe ściołowe ścielona ścielona wolnostanowiskowy - - pełna pełna pełna pełna świeŝy obornik gnojowica świeŝy obornik z małą ilością słomy świeŝy obornik świeŝy obornik - świeŝa mieszanina odchodów z małą ilością resztek paszy - obornik mobilne - mobilne mobilne mobilne stacjonarne zgarniacz czołowy wóz asenizacyjny zgarniacz czołowy zgarniacz czołowy zgarniacz czołowy - zgarniacz typu delta - ładowacz obornika 15,63 9,42 9,84 8,36 11,87 5,41

13 W tab. 12 przedstawiono sposób utrzymania krów w 6 oborach większych, rozwiązania do usuwania odchodów, uŝywane do tego środki techniczne oraz koszty czynności. Wystąpiło znaczne zróŝnicowanie kosztów usuwania odchodów. NajniŜsze koszty 5,41 zł na sztukę w miesiącu odnotowano w oborze z głęboką ściółką w obszarze legowiskowym, podłoga pełną na korytarzach przy Ŝłobie z usuwaniem odchodów zgarniakiem. NajwyŜsze koszty 15,63 zł. wystąpiły w oborze z uwięziowym systemem ze ściółką. 6. Zarządzanie stadem. Wzrost wielkości stad wymaga stosowania komputerowego zarządzania. KaŜda firma produkująca urządzenia udojowe posiada w swej ofercie własny system komputerowy zarządzania stadem. W ich skład wchodzą elementy o zróŝnicowanym zakresie informacji o kaŝdym zwierzęciu. Dla przykładu system AfiFarm zawiera następujące podsystemy: - AfiMilk posiada elektroniczne mierniki przepływu mleka z pomiarem ilości mleka, przewodności dielektrycznej mleka w celu kontroli stanu zdrowia wymienia, - AfiFeed umoŝliwia indywidualne dawkowanie paszy treściwej w stacji paszowej, - AfiAct przeprowadza obliczenia aktywności poszczególnych krów co ułatwia określenie występowania rui oraz stanu zdrowotnego zwierząt, a w szczególności kończyn, - AfiWeight wykonywanie waŝenia krów jako elementu do diagnozowania kondycji zwierząt i stanu zdrowotnego, - AfiSort segregacji krów po doju dla przeprowadzenia zabiegów profilaktyczno leczniczych, unasieniania i in. Systemy informatyczne są coraz bardziej wszechstronne i doskonałe umoŝliwiając wczesne określenie ogólnego stanu zdrowotnego, a takŝe jakości higienicznej mleka, występowania rui i in. 7. Podsumowanie. Dotychczasowe kierunki zmian w gospodarstwach o specjalizacji produkcja mleka wskazują, Ŝe: a) częstym modelem gospodarstw rodzinnych będzie stado 50 100 krów, z systemem utrzymania wolnostanowiskowym w boksach legowiskowych ściołowych i podłogą pełną na korytarzach, b) stosowany będzie mobilny system mechanizacji z uŝyciem woza paszowego mieszającego do zadawania paszy w postaci TMR oraz spychacza czołowego do usuwania odchodów. Dój prowadzony będzie w hali typu rybia ość z automatycznym zakończeniem doju oraz wyposaŝonej w informatyczny system zarządzania stadem. 8. Bibliografia Domasiewicz T., Łukaszuk M.: 2002, Badania i ocena technologii i mechanizacji doju i wstępnej obróbki mleka oraz funkcjonalności w oborach wolnostanowiskowych, Cz. I, Mszp. IBMER Warszawa Domasiewicz T., Łukaszuk M.: 2002, Badania i ocena technologii i mechanizacji przygotowania i zadawania pasz oraz funkcjonalności w oborach wolnostanowiskowych, Cz. II, Mszp. IBMER Warszawa Homanowski J.: 2008, Nowoczesne systemy do przygotowania i zadawania pasz dla bydła, Wieś Jutra, 11, 9 11 Kaźmierczak M., Gaworski M., Kupczyk A.: 2008, Efekty doskonalenia systemu Ŝywienia bydła mlecznego z wykorzystaniem wozu paszowego, Wieś Jutra, 11, 7 8 Lipiński M., Winnicki S.: 2008, Biotechnika pozyskiwania surowca mlecznego, UP Poznań Rocznik Statystyczny: 2009, GUS Warszawa

14 Rolnictwo i Gospodarka śywnościowa w Polsce: 2008, Wyd. Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Warszawa Sass R.: 2002, Opłacalność produkcji mleka w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej, Wieś Jutra, 11, 4 6 Szlachta J.: 2006, Walory uŝytkowe oraz efektywność stosowania komputerowych systemów zarządzania stadem krów, XIII Międzynarodowa Konferencja Naukowa, IBMER Warszawa, Cz. I, 23 31 Systemy utrzymania bydła Poradnik: 2005, Standardy technologiczne dla gospodarstw rolnych, Wyd. II, IBMER Warszawa Winnicki S., Jugowar J. L., Pika A.: 2002, Porównanie ciągu funkcjonalnego usuwania odchodów w róŝnych rozwiązaniach utrzymania krów mlecznych, XIII Międzynarodowa Konferencja Naukowa, IBMER Warszawa, Cz. I, 219 223 Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Rozwój potencjału innowacyjnego członków Sieci Naukowej Agroinżynieria dla rozwoju zrównoważonego rolnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i obszarów wiejskich Nr umowy: UDA-POKL.04.02.00-00-014/08-00 z dn. 16.10.2008