MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria tom VIII 2011 zeszyt 1 Archeologia Szczecin 2012
Redaktor naczelny wydawnictw Muzeum Narodowego w Szczecinie Lech Karwowski Redakcja naukowa tomu Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska-Skoczka, Bartłomiej Rogalski Redakcja wydawnicza i korekta Dorota Cyngot Tłumaczenia na język angielski Monika Witek Recenzenci dr hab. prof. PAN Tadeusz Galiński prof. dr hab. Marian Rębkowski Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie 70-561 Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) 91 431 52 02 fax (+48) 91 431 52 04 Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Skład i druk Soft Vision ISSN 0076-5236 Copyright by Muzeum Narodowe w Szczecinie i Autorzy Szczecin 2012
SPIS TREŚCI S T U D I A I M A T E R I A Ł Y M a r c i n D z i e w a n o w s k i Głos w sprawie klasyfikacji produktów eksploatacji wiórowej w zespołach świderskich... 7 A comment on a classification of the blade exploitation in Swiderian assemblages... 29 A l e k s a n d r a G ó r s k a - M a c i a ł o w i c z Starożytne zabytki z doliny rzeki Iny w Suchaniu, pow. stargardzki... 31 Ancient artefacts from the Ina valley in Suchań, Stargard Szczeciński County... 121 A n t o n i Po r z e z i ń s k i Wczesnośredniowieczne groby ciałopalne na cmentarzysku w Cedyni, stanowisko 2... 123 The early medieval cremation cemetery in Cedynia (site 2)... 163 P i o t r P u d ł o Ponownie o wczesnośredniowiecznym mieczu wyłowionym z Zalewu Szczecińskiego... 165 A re-investigation of an early medieval sword recovered from the Szczecin Lagoon... 178 A n d r z e j J a n o w s k i Wyniki przedwojennych badań na grodzisku w Starogardzie Łobeskim... 179 Results of pre-war excavations at a stronghold in Starogard Łobeski... 194 A n d r z e j J a n o w s k i Co odkrył Alfred Rowe na Diabelskiej Grobli w Trzebawiu?... 195 What did Alfred Rowe find on the Devilish Causeway in Trzebawie?... 220 E u g e n i u s z C n o t l i w y Klasztor cystersów w Kołbaczu. Badania archeologiczne w latach 1960-1964 i 1978-1982... 221 The Cistercian monastery in Kołbacz. Archaeological excavations in 1960-1964 and 1978-1982... 239 G r z e g o r z J. B r z u s t o w i c z, A n d r z e j K u c z k o w s k i Gotycka pieczęć rycerska spod Choszczna... 241 A gothic knight seal from somewhere around Choszczno... 250 3
J u d y t a J u l i a G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a, L i d i a C y m e k, To m a s z K o z ł o w s k i, S ł a w o m i r S ł o w i ń s k i Szkielety z ruin klasztoru Franciszkanów w Pyrzycach, woj. zachodniopomorskie. Analiza antropologiczno-paleopatologiczna... 251 Skeletons from ruins of the Franciscan monastery in Pyrzyce, West Pomeranian Voivodeship. Anthropological and paleopathological analysis... 277 O D K R Y C I A M a r c i n D z i e w a n o w s k i Najnowsze odkrycia z epoki kamienia na stanowisku nr 3 w Chwarstnicy, woj. zachodniopomorskie Recent findings from the Stone Age at site 3 in Chwarstnica, West Pomeranian Voivodeship... 279 D o r o t a K o z ł o w s k a - S k o c z k a Sztylet krzemienny z okolic jeziora Miedwie, powiat stargardzki Flint dagger found in the vicinity of the Miedwie Lake, Stargard Szczeciński County... 289 A n n a B. K o w a l s k a, K r z y s z t o f K o w a l s k i Wczesnośredniowieczna osada w Kunowie, gm. Kobylanka Early Medieval settlement from Kunowo, Kobylanka Commune... 293 R o m a n K a m i ń s k i Kafel Hansa Bermana z rynku Starego Miasta w Kamieniu Pomorskim Hans Berman s stove tile from the Old Town market in Kamień Pomorski... 309 J a c e k B o r k o w s k i, A n d r z e j K u c z k o w s k i, M i c h a ł K u l e s z a Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Mielnie (gm. loco) w świetle badań archeologicznych Transfiguration Church in Mielno (loco commune) in the light of the archaeological research... 317 J a c e k B o r k o w s k i, A n d r z e j K u c z k o w s k i Nieznane krypty w kościele p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Żydowie (gm. Polanów) Unknown crypts in Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Żydowo (Polanów commune)... 357
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A K r z y s z t o f K o w a l s k i Agnieszka Matuszewska, Kultura ceramiki sznurowej na Dolnym Nadodrzu, seria: ARCHAEOLOGIA BIMARIS (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Prahistorii), Monografie, tom 5, Wydawnictwo Poznańskie, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Poznań 2011, ss. 312, ISBN 978-83-7177-781-3, ISBN 978-83-86136-98-8... 373 A n n a B. K o w a l s k a Jacek Borkowski, Andrzej Kuczkowski, Cussalyn-Cőßlin-Koszalin. Źródła archeologiczne do dziejów Koszalina, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria B-VIII:Archeologia, Tom I, Koszalin 2011, ss. 315... 375 A n n a B. K o w a l s k a Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Jacek Niegowski, Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania 2006-2009), ss. 272, Toruń 2011, ISBN 978-83-231-2735-2; 978-83-925347-2-3... 377 A n n a B. K o w a l s k a Krzysztof Guzikowski, Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII-XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, ss. 267, Szczecin 2011, ISBN 978-83-7241-762-6... 379 A n n a B. K o w a l s k a Ekskluzywne życie dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, Wolińskie Spotkania Mediewistyczne I, red. Marian Rębkowski, Wolin 2011, ss. 312, ISBN 978-83-932318-0-5... 381 M a r t a K u r z y ń s k a Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2011 rok... 383 Indeks nazw geograficznych... 422 K R O N I K A Odkrywanie tajemnic Majów. Polskie wykopaliska w Gwatemali. Wystawa czasowa... 425 Moda i styl: elita i dwór Majów (Jaina 600-900 n.e.). Wystawa czasowa... 429 Bursztyn Złoto Bałtyku. Wystawa czasowa... 433 Barbarzyńcy u bram VI Międzynarodowa Sesja Naukowa Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego... 439 Archeologia w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie... 443
Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. VIII: 2011 z. 1: Archeologia, s. 309-315 ISSN 0076-5236 Roman Kamiński Kafel Hansa Bermana z rynku Starego Miasta w Kamieniu Pomorskim Hans Berman s stove tile from the Old Town market in Kamień Pomorski Prace archeologiczne prowadzone w roku 2011 na rynku staromiejskim w Kamieniu Pomorskim dostarczyły dużych ilości materiału zabytkowego, głównie ceramicznego, datowanego od końca XI do XVIII wieku (Kamiński, Kurka 2011). W materiale nowożytnym niewielki procent stanowiły kafle, głównie płytowe. Pośród nich w wykopie nr 8 w warstwie II znalazł się stosunkowo rzadki egzemplarz pochodzący z pracowni Hansa Bermana (ryc. 1-2). Zachowane fragmenty to górny lewy narożnik ramki i część środkowa płyty, z przedstawieniem późnogotyckiego okna przeszklonego gomółkami (ryc. 3). Cały kafel miał prawdopodobnie wymiary 27 x 17 cm, typowe jak na tego rodzaju egzemplarze zachowane w całości. Znaleziony fragment ramki pozwalał zaklasyfikować go do tzw. typu a Hans Berman 1562 według H.P. Mielkego (1982, 28). Ramki tego typu to dwie kolumny połączone łukiem z liści granatu i jego owocem. Dolną partię ramki tworzyła sygnatura Hans Berman i data. Kafle z tym rodzajem ramy powleczone były zazwyczaj zieloną polewą, taka też znajduje się na fragmentach kafla kamieńskiego. Wyjątkowość tego znaleziska polega głównie na osobie twórcy matrycy do wykonania tego kafla, jakim był Hans Berman, wyraźnie sygnujący swoje prace imieniem, nazwiskiem i datą, bo zazwyczaj twórcy wyrobów tego typu pozostawali anonimowi. Wyjątkowa jest ponadto tematyka wizerunku na kaflu okna przeszklonego gomółkami. W bogatej gamie przedstawień mistrza Hansa czołowe miejsce zajmowały bowiem zwykle treści religijne zaczerpnięte ze Starego i Nowego Testamentu, portrety królów, książąt, przedstawienia dworzan, muzykantów i herbów rodowych. Trudno jest powiedzieć, co było inspiracją do tego typu przedstawienia na głównej środkowej partii kafla. Mogło to być zainteresowanie pracami ówczesnych i wcześniejszych grafików, na których bardzo często się wzorował (Kamiński 2007, 79-86). Mam tu na myśli między innymi miedzioryt A. Dürera Święty Hieronim w pracowni (Bóbr 2000, 59, ryc. 68), czy drzeworyt Burqkmaira Starszego Cesarz w pracowni malarza (Bóbr 2000, 70, ryc. 81), gdzie ukazane są wnętrza z oknami przeszklonymi gomółkami. Niewiele też jest miejscowości, 309
gdzie znalazły się bermanowskie kafle z elementami architektury. Do tej pory oprócz Kamienia Pomorskiego znaleziono je w Bierzwniku i Myśliborzu w województwie zachodniopomorskim, heskim Giessen, turyńskim Rockenstuhl, duńskim Helsingør i czeskiej Bilinie. Kafle myśliborskie z przedstawieniami okna znalezione zostały w południowej części miasta na stanowisku nr 4 przy ulicy Pomorskiej 3, tuż przy murze miejskim. Funkcjonował tam jeden z warsztatów garncarskich w okresie XVI do XVIII wieku (Kałagate, Kościukiewicz 2004, 383-385). Wśród wielu kafli z tego stanowiska niekompletne egzemplarze przedstawiają gotyckie okno przeszklone gomółkami. Jeden z nich miał zachowaną część środkową i górną z elementami bordiury w postaci kolumn i łączącego je łuku z liści granatu. Nie posiadał dolnej partii z sygnaturą. Drugi egzemplarz, o prawie klasycznych wymiarach, posiadał część środkową z przedstawieniem trójdzielnego okna z dwunastoma kwaterami. Całość zwieńczona została maswerkiem i kolistą rozetą. W tym egzemplarzu zmieniona została klasyczna ramka, a kolumny są tutaj znacznie szczuplejsze i połączone zostały zamiast splotu liści granatowca arkadą imitującą kamienie. W pachach łuku zamiast liści ostrokrzewu umieszczone zostały wypukłe prostokąty (Szymczyk 2011, 9). Na przykładzie obydwu egzemplarzy z Myśliborza możemy powiedzieć, że garncarze nie zawsze zachowywali zgodność z oryginałem matrycy i na przykład zachowując płytę środkową, zmieniali ramki, bądź skracając poszczególne egzemplarze, zamazywali sygnaturę, w tym przypadku Hansa Bermana. Fragmenty kafli z motywami architektonicznymi znalazły się także pośród materiału kaflarskiego z obszaru klasztoru pocysterskiego w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie. Prawie wszystkie reprezentują typ ramy a, najbardziej popularnej i rozpoznawalnej w wytwórczości H. Bermana (Majewski 2001, 39-41). Innowacją w tym przypadku jest forma imitacji szybek okiennych. Są nimi romby ujęte w oprawkę, a nie okrągłe gomółki jak w Kamieniu i Myśliborzu. Kafel z motywem gotyckiego okna znaleziono również w Turyngii na obszarze zamku w miejscowości Rockensthul, Kr. Bad Salzungen (Lappe 1999, 234-239). Pozyskany egzemplarz też reprezentuje typ ramki a, jednak bez sygnatury Hans Berman, z płytą środkową przedstawiającą trójdzielne okno podzielone na kwatery. Kolejny znany z literatury egzemplarz kafla o tej tematyce spotykamy w heskim Giessen. Kafel ten jest o tyle interesujący, że jako jedyny z przedstawianych posiada ramkę typu c Venus według Mielkego, gdzie klasyczną kandelabrową kolumnę zastępuje stosunkowo płaska ornamentowana listwa (Mielke 1982, 46, fot. 56). Omawiany motyw okna przedstawiony jest ponadto na kaflu narożnikowym z Muzeum Miejskiego w duńskim Helsingør. Kafel posiada wyraźną prostokątną formę z elementami ramki typu a. Samo okno zredukowane jest 310
do trzech kwater. Dolna partia nie posiada sygnatury Hans Berman (Majewski 2001, il. 13). Ostatnimi egzemplarzami kafli z motywem okna są kafle znalezione w kamienicy mieszczańskiej w czeskiej Bilinie. Na zachowanych fragmentach widoczna jest ramka typu a z kolumnami, roślinnym łukiem i sygnaturą, w tym przypadku datą nie jest jak zwykle rok 1562 a rok 155X (Sýkora 2006, ryc. 13, 20). Ta ostatnia data pojawia się kilkakrotnie na obramieniach bermanowskich kafli, ale jej końcowa cyfra do końca nie została zinterpretowana (Fritsch 1990, ryc. 1-2,4). W przypadku Biliny jest to pierwsze znalezisko kafla z warsztatu Hansa Bermana na terenie Czech. Na tym generalnie wyczerpują się miejscowości, gdzie znaleziono kafle z motywem gotyckiego okna w różnych wariantach wkomponowanego w różnorakie formy ramek. Pozostaje jeszcze kwestia lokalizacji w Kamieniu Pomorskim ewentualnego pieca, z którego wystroju mogły pochodzić fragmenty kafli o tej tematyce. Najprawdopodobniej był to budynek, którego relikty zlokalizowane zostały w niewielkiej odległości od ratusza w północnej części rynku. Trudno w tej chwili powiedzieć o jego rozmiarach, a tym samym jego funkcji z uwagi na fakt, że odsłonięty został tylko niewielki fragment ściany wschodniej wraz z fundamentowaniem i mała część wnętrza (ryc. 2). Znaleziony we wnętrzu bardzo liczny materiał ceramiczny, głównie fragmenty naczyń stołowych, pozwala wstępnie datować jego funkcjonowanie na wiek XVI i początek wieku XVII. Zniszczony został prawdopodobnie w czasie wojny trzydziestoletniej. Wyraźne ślady pożaru w jego wnętrzu być może związane były z pożarem z początków czerwca 1630 roku, kiedy wycofujące się z Kamienia Pomorskiego przed Szwedami wojska cesarskie podpaliły miasto. Ocalał wówczas jedynie ratusz. To skromne znalezisko kamieńskie wpisuje się na mapę zasięgu wyrobów ceramicznych heskiego mistrza i uzmysławia, jakim powodzeniem w ówczesnej dobie cieszyły się jego wytwory, skoro znalazły się w tak wielu miejscach Europy (Kamiński 2003, ryc. 7 mapa). 311
Ryc. 1. Kamień Pomorski, Stary Rynek. Lokalizacja wykopu nr 8 Fig. 1. Kamień Pomorski, Old Market. Trench no. 8 location 312 Ryc. 2. Kamień Pomorski, Stary Rynek. Wykop nr 8, profil północny: 1 zaprawa wapienna, 2 gruz ceglany, 3 konstrukcje drewniane, 4 spalenizna, węgielki (rys. G. Kurka) Fig. 2. Kamień Pomorski, Old Market. Trench no. 8, north profile: 1 lime mortar, 2 brick rubble, 3 wooden constructions, 4 traces of burning, charcoals (drawn by G. Kurka)
Ryc. 3. Kamień Pomorski, Stary Rynek. Wykop nr 8, warstwa II. Rekonstrukcja kafla Hansa Bermana z motywem gotyckiego okna (wg R. Kamińskiego) Fig. 3. Kamień Pomorski, Old Market. Trench no. 8, layer II. Reconstruction of Hans Berman s stove tile with a Gothic window motif (according to R. Kamiński) 313
LITERATURA Bóbr M. 2000 Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku, Warszawa. Fritsch R. 1990 Hans Berman 155X. Der Fund zweier signierter Kachel im Schloss Brake, Schriften des Weser-Renaissance Museumus Schloss Brake 4: Renaissance in Nord-Mitteleuropa I, 275-291. Kałagate S., Kościukiewicz M. 2004 Nowożytny ośrodek produkcji półmajoliki w Myśliborzu, Archeologia Środkowego Nadodrza 3, 383-385. Kamiński R. 2003 Kafle Hansa Bermana z Kołobrzegu, (w:) Res et Fontes, red. T. Galiński, E. Wilgocki, Szczecin, 359-360. 2007 Grafika renesansowa jako źródło przedstawień o tematyce religijnej w twórczości kaflarskiej Hansa Bermana, (w:) Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy podobieństwa różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok, 79-86. Kamiński R., Kurka G. 2011 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w otoczeniu Ratusza Miejskiego w Kamieniu Pomorskim na obszarze inwestycji polegającej na jego renowacji wraz z otoczeniem. Działka nr 21, obręb 2 w Kamieniu Pomorskim, maszynopis w archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie. Lappe U. 1999 Mittelalterliche bis frühneuzeitliche Funde vom Rockenstuhl im Reiss Bad Salzungen Ausgrabungen und Funde 36, 234-239. Majewski M. 2001 Renesansowe kafle piecowe z klasztoru pocysterskiego w Bierzwniku, województwo zachodniopomorskie (maszynopis), Poznań. Mielke H.-P. 1982 Ein hessischer Hafner und seine Werk: Hans Berman, Kunst in Hessen und Mittelrhein 21, 23-52. 314
Sýkora M. 2006 Archeologický výzkum mĕštánského domu čp. 52 v Bilinĕ (okr. Teplice), (w:) Archeologické výzkumy v Cechách v letech 1998-2002, red. J. Hlavová, M. Sýkora, Most, 33-165. Szymczyk M. 2011 Nowożytny warsztat garncarski w Myśliborzu (Soldin), (w:) Trzebiatów spotkania pomorskie, red. J. Kochanowska, Trzebiatów, 181-188. mgr Roman Kamiński Dział Archeologii Muzeum Narodowe w Szczecinie ul. Staromłyńska 27 70-561 Szczecin 315