MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE

Transkrypt

1

2 MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria tom VIII 2011 zeszyt 1 Archeologia Szczecin 2012

3 Redaktor naczelny wydawnictw Muzeum Narodowego w Szczecinie Lech Karwowski Redakcja naukowa tomu Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska-Skoczka, Bartłomiej Rogalski Redakcja wydawnicza i korekta Dorota Cyngot Tłumaczenia na język angielski Monika Witek Recenzenci dr hab. prof. PAN Tadeusz Galiński prof. dr hab. Marian Rębkowski Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) fax (+48) Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Skład i druk Soft Vision ISSN Copyright by Muzeum Narodowe w Szczecinie i Autorzy Szczecin 2012

4 SPIS TREŚCI S T U D I A I M A T E R I A Ł Y M a r c i n D z i e w a n o w s k i Głos w sprawie klasyfikacji produktów eksploatacji wiórowej w zespołach świderskich... 7 A comment on a classification of the blade exploitation in Swiderian assemblages A l e k s a n d r a G ó r s k a - M a c i a ł o w i c z Starożytne zabytki z doliny rzeki Iny w Suchaniu, pow. stargardzki Ancient artefacts from the Ina valley in Suchań, Stargard Szczeciński County A n t o n i Po r z e z i ń s k i Wczesnośredniowieczne groby ciałopalne na cmentarzysku w Cedyni, stanowisko The early medieval cremation cemetery in Cedynia (site 2) P i o t r P u d ł o Ponownie o wczesnośredniowiecznym mieczu wyłowionym z Zalewu Szczecińskiego A re-investigation of an early medieval sword recovered from the Szczecin Lagoon A n d r z e j J a n o w s k i Wyniki przedwojennych badań na grodzisku w Starogardzie Łobeskim Results of pre-war excavations at a stronghold in Starogard Łobeski A n d r z e j J a n o w s k i Co odkrył Alfred Rowe na Diabelskiej Grobli w Trzebawiu? What did Alfred Rowe find on the Devilish Causeway in Trzebawie? E u g e n i u s z C n o t l i w y Klasztor cystersów w Kołbaczu. Badania archeologiczne w latach i The Cistercian monastery in Kołbacz. Archaeological excavations in and G r z e g o r z J. B r z u s t o w i c z, A n d r z e j K u c z k o w s k i Gotycka pieczęć rycerska spod Choszczna A gothic knight seal from somewhere around Choszczno

5 J u d y t a J u l i a G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a, L i d i a C y m e k, To m a s z K o z ł o w s k i, S ł a w o m i r S ł o w i ń s k i Szkielety z ruin klasztoru Franciszkanów w Pyrzycach, woj. zachodniopomorskie. Analiza antropologiczno-paleopatologiczna Skeletons from ruins of the Franciscan monastery in Pyrzyce, West Pomeranian Voivodeship. Anthropological and paleopathological analysis O D K R Y C I A M a r c i n D z i e w a n o w s k i Najnowsze odkrycia z epoki kamienia na stanowisku nr 3 w Chwarstnicy, woj. zachodniopomorskie Recent findings from the Stone Age at site 3 in Chwarstnica, West Pomeranian Voivodeship D o r o t a K o z ł o w s k a - S k o c z k a Sztylet krzemienny z okolic jeziora Miedwie, powiat stargardzki Flint dagger found in the vicinity of the Miedwie Lake, Stargard Szczeciński County A n n a B. K o w a l s k a, K r z y s z t o f K o w a l s k i Wczesnośredniowieczna osada w Kunowie, gm. Kobylanka Early Medieval settlement from Kunowo, Kobylanka Commune R o m a n K a m i ń s k i Kafel Hansa Bermana z rynku Starego Miasta w Kamieniu Pomorskim Hans Berman s stove tile from the Old Town market in Kamień Pomorski J a c e k B o r k o w s k i, A n d r z e j K u c z k o w s k i, M i c h a ł K u l e s z a Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Mielnie (gm. loco) w świetle badań archeologicznych Transfiguration Church in Mielno (loco commune) in the light of the archaeological research J a c e k B o r k o w s k i, A n d r z e j K u c z k o w s k i Nieznane krypty w kościele p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Żydowie (gm. Polanów) Unknown crypts in Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Żydowo (Polanów commune)

6 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A K r z y s z t o f K o w a l s k i Agnieszka Matuszewska, Kultura ceramiki sznurowej na Dolnym Nadodrzu, seria: ARCHAEOLOGIA BIMARIS (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Prahistorii), Monografie, tom 5, Wydawnictwo Poznańskie, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Poznań 2011, ss. 312, ISBN , ISBN A n n a B. K o w a l s k a Jacek Borkowski, Andrzej Kuczkowski, Cussalyn-Cőßlin-Koszalin. Źródła archeologiczne do dziejów Koszalina, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria B-VIII:Archeologia, Tom I, Koszalin 2011, ss A n n a B. K o w a l s k a Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Jacek Niegowski, Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania ), ss. 272, Toruń 2011, ISBN ; A n n a B. K o w a l s k a Krzysztof Guzikowski, Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII-XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, ss. 267, Szczecin 2011, ISBN A n n a B. K o w a l s k a Ekskluzywne życie dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, Wolińskie Spotkania Mediewistyczne I, red. Marian Rębkowski, Wolin 2011, ss. 312, ISBN M a r t a K u r z y ń s k a Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2011 rok Indeks nazw geograficznych K R O N I K A Odkrywanie tajemnic Majów. Polskie wykopaliska w Gwatemali. Wystawa czasowa Moda i styl: elita i dwór Majów (Jaina n.e.). Wystawa czasowa Bursztyn Złoto Bałtyku. Wystawa czasowa Barbarzyńcy u bram VI Międzynarodowa Sesja Naukowa Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego Archeologia w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie

7 Jacek Borkowski, Andrzej Kuczkowski Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. VIII: 2011 z. 1: Archeologia, s ISSN Nieznane krypty w kościele p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Żydowie (gm. Polanów) Unknown crypts in Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Żydowo (Polanów commune) Miejscowość Żydowo znajduje się w gminie Polanów, w powiecie koszalińskim, pomiędzy Polanowem a Bobolicami. Do czasów reformacji należała ona do klasztoru cysterskiego w Bukowie Morskim. Następnie została nadana możnemu rodowi Woedke (Brüggemann 1784, ). W centrum wsi znajduje się kościół, który latem 2011 roku stał się przedmiotem badań archeologicznych przeprowadzonych przez pracowników Działu Archeologii koszalińskiego muzeum (ryc. 1). W 2. połowie XVII wieku (najprawdopodobniej w 1679 roku) wzniesiono we wsi pierwszy kościół w nieznanej konstrukcji. Po tym obiekcie nie zachowały się żadne ślady. Jednakże okoliczni mieszkańcy wspominali o odnajdowaniu bliżej nieokreślonych reliktów fundamentów w czasie różnych prac ziemnych na zewnątrz kościoła, które miały miejsce w latach poprzednich bez udziału archeologów. Miały one podobno ukośny układ względem obecnej dłuższej osi kościoła. Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP jest obiektem wzniesionym w roku 1764, w konstrukcji szkieletowej z poligonalnym zamknięciem oraz z drewnianą wieżą nad kruchtą. Hełm wieży ma formę renesansową. Pod koniec XIX wieku w świątyni znajdowało się kilka elementów dawnego wyposażenia. Były to między innymi dwa drewniane epitafia oraz trzy kamienne płyty nagrobne (Böttger 1892, ). Obecnie w murach świątyni nie ma żadnych zabytkowych paramentów. Prace archeologiczne przeprowadzone zostały przy okazji generalnego remontu zabytkowej świątyni. Jednym z elementów prac budowlanych była całkowita wymiana posadzki. W czasie prac natrafiono na koronę murów ceglanych o bliżej nieokreślonym charakterze. W miejscu ich wystąpienia założono wykop archeologiczny znajdujący się przy północnej ścianie kościoła. W toku prac ziemnych poszerzano go w celu uchwycenia całego zasięgu odsłoniętych konstrukcji. Założono również mniejszy wykop przy ścianie południowej, obok wejścia do zakrystii (ryc. 2). 357

8 Wykop I Wykop zlokalizowany został wzdłuż północnej ściany kościoła, bezpośrednio przy prezbiterium. Koronę murów zarejestrowano bezpośrednio pod piaszczystą podsypką, na której zalegała współczesna posadzka kościoła. W toku prac okazało się, iż natrafiono na relikty sklepienia kolebkowego, które nakrywało nieznane do tej pory krypty. Na całej swojej wysokości zostały one zasypane sypkim szarożółtym piaskiem z bardzo dużą ilością gruzu. Zasypania dokonano jednorazowo, na co wskazuje jednorodny charakter wypełniska, powstały prawdopodobnie w czasie remontu przeprowadzonego w latach 30. XX wieku, polegającego na wymianie posadzki w kościele. W stropie zasypiska znaleziono, oprócz fragmentów cegieł maszynowych, takich samych, jak użytych na posadzkę, papierową paczkę po niemieckich papierosach marki Salem Gold, które produkowane były pomiędzy 1918 a 1933 rokiem 1. Tuż pod posadzką natomiast odkryto trzy monety wybite w latach 1905 (1 egz.) i 1924 (2. egz.). Daty te określają okres dewastacji pochówków znajdujących się wewnątrz podziemi. W krótszej południowej ścianie krypty znajduje się wybity otwór o rozmiarach pozwalających na wejście do środka. Z układu odsłoniętych pochówków wynika, iż trumny zostały celowo rozbite, a szkielety z nich wyrzucone. Nie udało się natrafić na żaden pochówek o zachowanym układzie anatomicznym. Z poziomu pochówków pozyskano kilka przedmiotów stanowiących pierwotne wyposażenie zmarłych. Dodatkowa destrukcja nastąpiła w czasie zasypywania krypty gruzem, którego ciężar spowodował całkowite zmiażdżenie trumien. Niektóre spośród zwłok musiały mieć jeszcze wówczas zachowane tkanki miękkie, na co wskazuje układ jednych z nich górna część korpusu została odsłonięta w pozycji siedzącej pod ścianą. Tylko w przypadku wystąpienia tkanek miękkich taki układ zmarłego byłby możliwy. Wymiary krypty wynosiły: część dłuższa (starsza) 457 cm długości oraz 177 cm szerokości; część krótsza (młodsza) miała 230 cm długości oraz 127 cm szerokości. Pierwotnie nakryta była ceglanym sklepieniem kolebkowym, które zachowało się jedynie na dwóch krótkich odcinkach. Najprawdopodobniej reszta uległa zniszczeniu podczas wymiany posadzki. Poziomem użytkowania krypty była ceglana posadzka, występująca jednak tylko w części dłuższej. Wykonana została z cegieł kładzionych na płask bez wyraźnego układu. W części krótszej stwierdzono, iż pod poziomem pochówków znajdował się calcowy żółty piasek. Trumny wewnątrz obiektu kładzione były pierwotnie na cegłach ustawionych na sztorc. Ponadto w dłuższej części natrafiono na dwa poprzeczne murki biegnące na całej szerokości posadzki, które zapewne pełniły podobną funkcję. Posadzka znajdowała się na głębokości 2,1 m od współczesnego poziomu posadzki kościelnej. 1 Za informację pragniemy podziękować Panu Stefanowi Rahmerowi z Museum der Arbeit w Hamburgu. 358

9 Ściany krypty zbudowane były z cegieł posadowionych na fundamencie kamiennym, wykonanym z dwóch rzędów dużych kamieni. Łączone były na zaprawę wapienną. Odmienną konstrukcję posiadały dwie krótsze ściany wschodnia i zachodnia, które zbudowane były całkowicie z nieobrobionych kamieni polnych, nie tworzących żadnego czytelnego układu. Również w tej części spoiwem była zaprawa wapienna. Ściany starszej części zbudowane były w wątku główkowym, młodszej zaś w główkowo-wozówkowym (ściany dłuższe) oraz wozówkowym (ściana krótsza). Analiza zachowanych reliktów architektury jednoznacznie wskazuje na to, że krótsza część krypty została dobudowana później. Pomiędzy kamieniami fundamentu ściany wschodniej krótszej części krypty I pozyskano jedną monetę. Niestety, jej stan zachowania nie pozwolił nawet na przybliżoną identyfikację, a tym samym określenie chronologii obiektu (ryc. 3-10). Z poziomu pochówków pozyskano dość duży zestaw okuć i uchwytów trumiennych oraz kilka przedmiotów pochowanych wraz ze zmarłymi, w tym złotą obrączkę średnica 2,3 cm, szerokość 0,3 cm; na stronie wewnętrznej widnieją monogram A. v. L. oraz data 1827 (ryc. 11) oraz klamerkę sercowatą szerokość maksymalna 2,8 cm, wysokość 2,8 cm, grubość 0,7 mm wykonaną z posrebrzanej blachy; na stronie zewnętrznej powierzchnia przedmiotu zdobiona jest motywami roślinnymi (ryc. 12) i nieokreślony przedmiot z kory brzozowej. Szerokość zachowanego fragmentu wynosi 3,5-4 cm. Wzdłuż obu krótszych, a także jednej z dłuższych krawędzi znajdują się gęsto obok siebie rozmieszczone otwory, stanowiące zapewne ślady szycia (ryc. 13). Chronologia funkcjonowania tego obiektu, pełniącego zapewne rolę krypty rodowej, w której składano stopniowo członków ważniejszego rodu, jest trudna do ustalenia. Nie wiadomo, czy obiekt ten wzniesiono wraz z pierwszym, czy dopiero w czasie budowy lub po wzniesieniu drugiej świątyni. Górną granicę chronologiczną wyznacza nam znalezisko złotej obrączki ślubnej, na której wyryto datę Możemy więc przyjąć, iż ostatnich zmarłych pochowano tu w połowie XIX wieku. Fakt ten jest o tyle zaskakujący, iż na terenie Prus już od 1773 roku obowiązywał dekret zakazujący pochówków w obrębie kościołów oraz cmentarzy przykościelnych i nakazujący grzebanie zmarłych poza terenami zabudowanymi (Szerszeń 1994, 14). Wykop II Założony został we wnętrzu kościoła przy ścianie południowej, przy wejściu do zakrystii. Bezpośrednio pod współczesną posadzką natrafiono na koronę murów ceglanych zalegających w warstwie sypkiego szaro-żółtego piasku z dużą ilością gruzu ceglanego. W wykopie tym uchwycono cały zasięg grobowca. Jego wymiary wynosiły: cm. Został on całkowicie zasypany gruzem oraz 359

10 kamieniami z niewielką domieszką piasku. Ściany grobowca wzniesione zostały z cegieł posadowionych na kamiennym fundamencie w układzie wozówkowym. Z wypełniska pozyskano połamaną na kilkadziesiąt różnej wielkości fragmentów nagrobną płytę kamienną. Wstępne jej oględziny pozwoliły na stwierdzenie, iż pierwotnie znajdowała się ona nad odsłoniętym grobowcem. W bliżej nieokreślonym czasie i okolicznościach została rozbita. Układ spękań wskazuje na to, iż dokonano tego, wkuwając się w centralną część płyty. Grubość płyty wynosi 15 cm. Na jej powierzchni widnieje przedstawienie heraldyczne, które identyfikować można z herbem rodu von Woedtke. Nad niewielkim, wschodnim odcinkiem grobu zachowało się ceglane sklepienie kolebkowe. Pierwotnie, jak się wydaje, pozostałą część grobu nakrywała wspomniana wyżej płyta kamienna, która zapewne była widoczna w posadzce kościoła (ryc ). Na głębokości 1,9 m od obecnego poziomu posadzki natrafiono na bardzo dobrze zachowany szkielet. Zmarły został pochowany w pozycji wyprostowanej z głową skierowaną na zachód. Szczątki należały prawdopodobnie do mężczyzny zmarłego w wieku lat (Rożnowski 2011). Nie stwierdzono żadnego wyposażenia pośmiertnego. Pochówek ten wyróżnia się z innego względu pozyskano stąd zespół bardzo ozdobnych (względem krypty I) okuć trumny. W skali Pomorza Środkowego odsłonięte krypty należą do obiektów unikatowych. Pomimo bardzo dobrego stanu zachowania nie zostały one zabezpieczone i wyeksponowane. Ze względu na brak zainteresowania miejscowego proboszcza ponownie je zasypano (ryc. 20). 360

11 Ryc. 1. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Widok na bryłę świątyni (stan na sierpień 2011 r.) (fot. A. Kuczkowski) Fig. 1. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. View of the church (in August 2011) (photograph by A. Kuczkowski) Ryc. 2. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Aksonometria przyziemia kościoła wraz z lokalizacją wykopów archeologicznych (rys. A. Kuczkowski) Fig. 2. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. Axonometric projection of the ground level of the church along with location of the archaeological trenches (drawn by A. Kuczkowski) 361

12 Ryc. 3. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Południowa ściana krypty I (część starsza) (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 3. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. South wall of crypt I (older part) (drawn by D. Piłaszewicz) Ryc. 4. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Północna ściana krypty I (część starsza) (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 4. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. North wall of crypt I (older part) (drawn by D. Piłaszewicz) 362

13 Ryc. 5. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Wschodnia ściana krypty I (część starsza) (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 5. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. East wall of crypt I (older part) (drawn by D. Piłaszewicz) Ryc. 6. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Południowa ściana krypty I (część młodsza) (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 6. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. South wall of crypt I (younger part) (drawn by D. Piłaszewicz) 363

14 Ryc. 7. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Wschodnia ściana krypty I (część młodsza) (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 7. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. East wall of crypt I (younger part) (drawn by D. Piłaszewicz) Ryc. 8. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Poziom posadzki krypty I (część starsza) (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 8. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. Floor level of crypt I (older part) (drawn by D. Piłaszewicz) 364

15 Ryc. 9. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Widok na odsłoniętą koronę murów krypty I (fot. J. Borkowski) Fig. 9. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. View of the revealed top of crypt I walls (photograph by J. Borkowski) Ryc. 10. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Widok na poziom użytkowy krypty I (fot. J. Borkowski) Fig. 10. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. View of the occupation level of crypt I (photograph by J. Borkowski) 365

16 Ryc. 11. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Złota obrączka z monogramem A. v. L. (fot. A. Kuczkowski) Fig. 11. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. Gold ring with a monogram A. v. L. (photograph by A. Kuczkowski) Ryc. 12. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Srebrna klamerka (fot. A. Kuczkowski) Fig. 12. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. Silver clasp (photograph by A. Kuczkowski) 366 Ryc. 13. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Nieokreślony przedmiot z kory (fot. A. Kuczkowski) Fig. 13. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. Unspecified object made of bark (photograph by A. Kuczkowski)

17 Ryc. 14. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Północna ściana krypty II (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 14. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. North wall of crypt II (drawn by D. Piłaszewicz) 367

18 Ryc. 15. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Południowa ściana krypty II (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 15. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. South wall of crypt II (drawn by D. Piłaszewicz) 368 Ryc. 16. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Zachodnia ściana krypty II. Legenda: c cegła, k kamień (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 16. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. West wall of crypt II. Key: c brick, k stone (drawn by D. Piłaszewicz)

19 Ryc. 17. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Wschodnia ściana krypty II (rys. D. Piłaszewicz) Fig. 17. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. East wall of crypt II (drawn by D. Piłaszewicz) 369

20 Ryc. 18. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Widok na pochówek szkieletowy w krypcie II (fot. J. Borkowski) Fig. 18. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. View of the inhumation burial in crypt II (photograph by J. Borkowski) Ryc. 19. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Kamienna płyta nagrobna wydobyta z zasypiska krypty II (fot. J. Borkowski) Fig. 19. Żydowo (Polanów commune). Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary. Tombstone discovered in filling of crypt II (photograph by J. Borkowski) 370

21 Ryc. 20. Żydowo (gm. Polanów). Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Aksonometria odsłoniętych krypt (rys. A. Kuczkowski) Fig. 20. Żydowo (Polanów commune). Axonometric projection of the discovered crypts (drawn by A. Kuczkowski) 371

22 LITERATURA Böttger L Die Baudenkmäler der Provinz Pommern, cz. 3: Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungs-Bezirks Köslin, Stettin. Brüggemann L.W Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preußischen Herzogthums Vor- und Hinterpommern, t. II, cz. 2: Beschreibung der zu dem Gerichtsbezirk der Königl. Landescollegien in Cößlin gehörigen Hinterpommerschen Kreise enthält, Stettin. Rożnowski F Ekspertyza antropologiczna szczątków kostnych wydobytych podczas prac remontowych w kościele w Żydowie, Słupsk, maszynopis w Archiwum Działu Archeologii Muzeum w Koszalinie. Szerszeń E Rola cmentarzy w kulturze narodu, (w:) Ochrona cmentarzy zabytkowych: materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych, Żagań-Kożuchów czerwca 1993, red. W. Puget, Warszawa, mgr Jacek Borkowski Dział Archeologii Muzeum w Koszalinie ul. Młyńska Koszalin borkowski@muzeum.koszalin.pl mgr Andrzej Kuczkowski Dział Archeologii Muzeum w Koszalinie ul. Młyńska Koszalin kuczkowski@muzeum.koszalin.pl 372