УДК 314: 33. Skrodzka W.

УДК 314: 33 Skrodzka W. CZYNNIKI SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE W PROBLEMATYCE E-INTEGRACJI Streszczenie. Dynamiczny rozwój wykorzystania Internetu w różnych dziedzinach spowodował stopniowe wykluczenie osób nie będących jego użytkownikami z życia gospodarczego oraz społeczno-kulturalnego. Pojęcie e-integracji dotyczy niwelowania różnic pomiędzy jednostkami o stałym dostępie do nowoczesnych technologii teleinformatycznych oraz potrafiących z nich skutecznie korzystać a jednostkami pozbawionymi tych możliwości. Celem artykułu jest analiza dostępności technologii informacyjno- komunikacyjnych w Polsce. Słowa kluczowe: Internet, ITC, wykluczenie cyfrowe Skrodzka W. SOCIO-DEMOGRAFIC FACTORS IN THE PROBLEMS OF E-INCLUSION Summary The dynamic development the Internet in different areas has caused the gradual exclusion of its non-users from both the economic and socio-cultural life. The concept of e-inclusion concerns the removal of differences between individuals with constant access to modern information and communication technologies who are able to use them effectively and those of such opportunities. This article aims to analyze the availability of information and communication technologies in Poland. Key words: Internet, ITC, digital divide 1. Wprowadzenie W dobie szerokiego rozwoju technologii teleinformatycznych informacja i zdobyta dzięki niej wiedza staje się niezwykle istotnym narzędziem poznawczym. Umiejętność jej pozyskiwania na podstawie dostępnych danych nierzadko decyduje o sukcesie na rynku pracy. Również możliwość transportu informacji za pośrednictwem sieci niejednokrotnie decyduje o możliwości uzyskania zatrudnienia oraz działania w biznesie. Przestrzeń wirtualna stworzyła możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, zawodowym i kulturalnym, daje również szerokie możliwości edukacyjne. Internet jest szansą rozwoju, kontaktów gospodarczych, przeprowadzania transakcji oraz zdobywania wiadomości o rynkach na całym świecie. Rozwój współczesnego człowieka, również społeczny i kulturalny nierozerwalnie związany jest dziś z wykorzystaniem osiągnięć technologii teleinformatycznych. Dynamiczny rozwój wykorzystania Internetu w różnych dziedzinach spowodował stopniowe wykluczenie osób nie będących jego użytkownikami z życia gospodarczego oraz społeczno-kulturalnego. Osoby, które z Internetu nie korzystają, a także użytkownicy nie mający odpowiednich kompetencji do korzystania z jego zasobów, są w większym stopniu zagrożeni wykluczeniem społecznym i ekonomicznym. Problematyka e-integracji nie jest więc jedynie dyskusją na temat nierównomiernej dostępności nowych technologii teleinformatycznych, ale dotyczy również zagadnień związanych ze ścisłością powiązań pomiędzy brakiem możliwości korzystania z technologii cyfrowych z innymi rodzajami wykluczeń społecznych. 2. E-integracja a wykluczenie cyfrowe Pojęcie e-integracji dotyczy wyrównywania różnic pomiędzy jednostkami o stałym dostępie do nowoczesnych technologii teleinformatycznych oraz potrafiących z nich skutecznie korzystać a jednostkami pozbawionymi tych możliwości. Problematyka i definicje e-integracji oraz cyfrowego wykluczenia pojawiły się w literaturze społeczno-ekonomicznej w latach 90 w USA i krajach Europy Zachodniej. Jednak podejście europejskie znacznie różni się od amerykańskiej definicji problemu. W USA pojęcie cyfrowego wykluczenia określa się mianem digital divide [4]. Oznacza zjawisko cyfrowego podziału, zróżnicowanie w dostępie i korzystaniu z komputerów i Internetu pomiędzy osobami o różnej płci, wieku, statusie społeczno-ekonomicznym (tj. wykształceniu, dochodach, zawodzie) lub mieszkającymi w różnych regionnach. W nomenklaturze europejskiej używane jest pojęcie e-inclusion, oznaczające e-integrację [3], odnoszące się do efektywnego wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych celem pełnego uczestnictwa jednostek i społeczności we wszystkich wymiarach społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy. Pojęcie to obejmuje więc nie tylko samo zapewnienie obywatelom dostępu do nowych technologii i umożliwienie korzystania z nich, ale przede wszystkim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, zapewnienie spójności społecznej oraz podnoszenie kapitału ludzkiego. Odnosi sie do wyrównywania różnic, które w istotny sposób determinują szanse życiowe obywateli, ich sytuację na rynku edukacji i pracy, a także możliwości uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym. Oba podejścia definicyjne możemy odnaleźć w polskiej literaturze przedmiotu. Pierwsze znalazło swoje odzwierciedlenie w największym polskim badaniu socjologicznym z roku 2007, w Diagnozie Społecznej 2007. Drugi typ definicji pojawił się w opracowaniach dr inż. D. Boguckiego [2] oraz w Diagno- 124

zie społecznej 2009 [1, s. 281 309]. Przyjęta w Diagnozie społecznej 2009 definicja wykluczenia cyfrowego uwzględnia zarówno fizyczne zróżnicowanie w dostępności do technologii, jak również różnice w umiejętnościach i zasobach niezbędnych do ich użycia w sposób efektywny. Oba badania Diagnozy Społecznej ukazują bardzo wyraźny związek między wykluczeniem cyfrowym a szeroko rozumianym wykluczeniem społecznym. Wielowymiarowość problematyki wykluczenia cyfrowego podkreśla również w swoich publikacjach J. van Dijk [6]. Wyodrębnia cztery podstawowe poziomy dostępności technologii teleinformatycznych: poziom motywacyjny, poziom fizyczny (dostęp do komputera i Internetu), wiedza oraz umiejętności (strategiczne, informacyjne, operacyjne), poziom aplikacyjny ( różne sposoby korzystania). Priorytetową kwestią jest motywacja do korzystania z nowych technologii. To ona determinuje jego jakości. Z drugiej strony wiążą się z brakiem motywacji lub odpowiednich umiejętności. 3. Rynek usług internetu w polsce Zgodnie z wynikami badań PBS DGA 1 przedstawionymi przez Urząd Komunikacji Elektronicznej wykluczenie cyfrowe w roku 2010 dotyczyło niemal 40% gospodarstw domowych w Polsce. 61,5% deklarowało, że posiada komputer, a 86,1% z nich miała także dostęp do Internetu. W ciągu miesiąca poprzedzającego badanie z siecią łączyło się 56,3% osób mających Internet, ale 71,4% z badanej grupy deklarowało, że korzysta z Internetu codziennie. 87% badanych korzystało z Internetu w domu. 25,4% ma łącze o przepustowości od 1 Mb/s do 1,99 Mb/s, a 27 % od 2 do 5,99 Mb/s. Wyniki badań wcześniejszych tj. Diagnoza Społeczna 2009 pokazywały, że komputery były obecne w ponad 60% gospodarstw domowych, a dostęp do Internetu deklarowało 51,4% badanych. Dynamikę wzrostu wartości rynku dostępu do Internetu w Polsce w latach 2006 2009 prezentuje rys. 1. Rys. 1. Dynamika wzrostu wartości rynku dostępu do Internetu w Polsce decyzje dotyczące zakupu komputera oraz przyłącza sieciowego. Wpływa również na szybkość zdobywania nowych umiejętności we wdrażaniu odpowiednich aplikacji. J. van Dijk wyróżnia umiejętności operacyjne, pozwalające w sposób swobodny korzystać z komputera i Internetu, informacyjne, które umożliwiają wyszukiwanie, selekcję i przetwarzanie zdobytych informacji oraz strategiczne, polegające na aplikacji zdobytej wiedzy w różnych sferach życia. Niezwykle istotnym jest czwarty poziom dostępu, poziom aplikacyjny. Nowoczesne technologie mogą bowiem nie tylko przynosić użytkownikowi wymierne korzyści, ale również szkody. Przykładem jest uzależnienie od komputera i Internetu. Podsumowując należy podkreślić, że bariery upowszechniania nowych technologii informacyjnokomunikacyjnych (ICT) mają dwojakie podłoże. Z jednej strony dotyczą braku technicznych możliwości podłączenia się do Internetu, lub też niedostatecznej 125 Jednym z czynników determinujących dostępność Internetu jest miejsce zamieszkania. Im większa miejscowość, tym więcej osób korzystających z nowych technologii. Należy jednak podkreślić, że waga tego czynnika maleje na skutek znacznego przyrostu liczby użytkowników komputerów na wsi. W porównaniu z badaniem Diagnoza Społeczna 2007 liczba ta zwiększyła się z 26% do 38% w tym samym badaniu z roku 2009. Zróżnicowanie regionalne jest jednak nadal duże, z niekorzystnym wynikiem dla mieszkańców wschodniej Polski. Dysproporcje w dostępie do szerokopasmowego Internetu w zależności od regionu prezentuje rys. 2. Zróżnicowanie liczby abonentów w zależności od województwa wynika z odmiennej infrastruktury, różnicach w zaludnieniu oraz gęstości i rozmieszczeniu 1 Badanie dotyczące klientów indywidualnych zrealizowało PBS DGA w dniach 22-30 listopada 2010r. na terenie całego kraju. Próba liczyła 1600 wywiadów.

dużych miast, charakteryzujących się wysokim nasyceniem usług, konkurencyjnością dostawców Internetu oraz niższymi cenami za dostęp do sieci. Średnia cena dostępu do Internetu w Polsce jest stosunkowo niska w porównaniu z innymi państwami. Bez uwzględnienia parytetu siły nabywczej zajmuje przedostatnią pozycję ze średnią ceną dostępu do Internetu na poziomie około 20 Euro, uwzględniając parytet siły nabywczej pieniądza plasuje się w połowie stawki. Średnie ceny dostępu do Internetu na świecie w roku 2009 prezentuje rys 3. dostępu do sieci Internet. Zarówno w Polsce jak i w pozostałych krajach Unii Europejskiej coraz większy udział w tym rynku stanowią oprócz operatorów stacjonarnych lokalni ISP, telewizje kablowe oraz operatorzy telefonii ruchomej. Wszystkie te podmioty oferują coraz więcej usług, w tym usług wiązanych obejmujących dodatkowo usługi głosowe (w tym VoIP) lub telewizję. Internet staje się coraz bardziej dostępny. Zwiększa się jednak zróżnicowanie wskazywanych przyczyn braku dostępu sieci w domu. Wśród nich na Rys. 2. Udział procentowy liczby użytkowników końcowych zróżnicowanie regionalne Rys 3. Średnie ceny dostępu do Internetu na świecie w roku 2009 Niskie ceny usług internetowych sprawiają, że stopień nasycenia rynku usługami szerokopasmowymi w Polsce ciągle wzrasta. Podstawowe wskaźniki penetracji dla usług dostępu do Internetu podane przez UKE przedstawia tab. 1. Rynek Internetu szerokopasmowego rozwija się dynamicznie i jego wartość stale rośnie. Zmieniają również swój charakter podmioty świadczące usługi pierwszym miejscu wymienia się brak potrzeby korzystania z łącza internetowego oraz koszty sprzętu i dostępu do sieci. Blisko 30% gospodarstw domowych w 2008 i 2009 rr. przyznało jednak, że podstawową przeszkodą jest brak odpowiednich umiejętności. Odsetek ten wzrósł od 2008 roku o 7 punktów procentowych. 126

Zestawienie wskaźników penetracji dla usług dostępu do Internetu Szerokopasmowego Tablica 1 Czerwiec 2008 Styczeń 2009 Liczba ludności 38 115 000 38 115 000 Liczba gospodarstw domowych 13 337 040 13 337 040 Liczba wszystkich łączy szerokopasmowych 4 878 148 5 534 549 Penetracja ogółem 12,8% 14,5% Penetracja ogółem w gospodarstwach domowych 36,6% 41,5% Liczba stacjonarnych łączy szerokopasmowych 4 065 118 4 440 774 Penetracja ogółem dostęp stacjonarny 10,7% 11,7% Penetracja ogółem w gospodarstwach domowych 30,5% 33,3% Internet mobilny (liczba modemów) 733 243 1 064 158 Penetracja ogółem dostęp mobilny 1,9% 2,8% Penetracja liczby modemów w gospodarstwach domowych 5,5% 8,0% Źródło: UKE 2009 4. Uwarunkowania społeczno-demograficzne wykluczenia cyfrowego Według badań E. Rogersa [5] nad dyfuzją innowacji, wszystkie innowacje przyjmowane są w początkowym stadium powoli, potem wzrasta tempo ich upowszechnienia aż do fazy nasycenia. Zachodzi więc pytanie o trwałość podziału i jego konsekwencje. Z Internetu częściej korzystają ludzie młodzi, uczący się i lepiej wykształceni. Wraz z upowszechnieniem nowych technologii ITC znaczenie najważniejszych z tych różnic zmniejsza się w niewielkim stopniu. Celem analizy zjawiska wykluczenia cyfrowego w Polsce oraz znaczenia braku dostępności technologii ITC należy zbadać różnice pomiędzy osobami, które ten dostęp mają i z niego potrafią efektywnie korzystać a tymi, którzy takich możliwości są pozbawieni bądź z nich nie korzystają. Analiza danych dotyczących dostępu do Internetu pozwalają wyodrębnić grupy społeczne bardziej narażone na bycie ofiarami wykluczenia cyfrowego. Zdecydowanie największe różnice w korzystaniu z Internetu można zaobserwować ze względu na podział wiekowy i stopień wykształcenia. Badanie wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych i przez użytkowników indywidualnych rozpo- Tablica 2 Osoby korzystające z technologii ITC w grupach wyróżnionych ze względu na zmienne społecznodemograficzne w latach 2006 2010 (w %) Zmienne Lata 2006 2007 2008 2009 2010 Ogółem 43,0 46,2 49,9 55,3 57,7 Mężczyźni 45,0 47,9 51,1 57,4 59,3 Płeć Kobiety 41,1 44,7 48,8 53,3 56,3 Wiek 16-24 82,8 86,7 89,8 93,5 95,1 25-34 60,2 65,6 73,3 80,7 83,7 35-44 47,0 51,5 55,4 64,2 68,7 45-54 31,0 34,4 39,2 45,4 49,1 55-64 16,2 17,6 23,1 26,3 27,4 65-74 2,7 4,3 5,7 6,9 8,8 Wykształcenie Podstawowe lub gimnazjalne 33,5 35,6 35,3 38,8 41,6 Średnie 38,5 41,8 45,8 51,2 53,3 Wyższe 79,5 82,3 85,6 88,2 89,2 Aktywność zawodowa Uczniowie i studenci 92,5 94,7 96,2 98,1 98,7 Pracujący 53,6 56,3 61,3 67,6 70,9 Bezrobotni 27,5 31,6 33,1 44,1 51,6 Emeryci i inni bierni zawodowo 10,7 12,4 15,7 19,9 21,2 Miejsce zamieszkania Duże miasta 55,4 58,1 59,9 65,4 68,1 Mniejsze miasta 44,8 48,2 53,7 57,8 60,1 Obszary wiejskie 30,8 34,8 38,1 44,3 47,3 Źródło: badanie Wskaźniki społeczeństwa informacyjnego, GUS (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nts_spolecz_inform_w_polsce_2006-2010.pdf) 127

częto w Polsce w 2004 r. Badanie jest realizowane corocznie, metodą wywiadu bezpośredniego, w którym udział jest dobrowolny. Analiza danych prezentowanych przez GUS [8] wykazuje, że dostępność technologii ITC jest niezwykle silnie zróżnicowana nie tylko ze względu na status materialny, ale również ze względu na różne czynniki społeczno-demograficzne, ze szczególnym uwzględnieniem wieku i wykształcenia. Tablica 2 przedstawia osoby korzystające z komputerów i Internetu w różnych grupach wyróżnionych ze względu na czynniki społeczno-demograficzne. W okresie objętym badaniem najwięcej stałych użytkowników komputerów odnotowuje się wśród grupy osób uczących się. W latach 2009 i 2010 odsetek użytkowników w tej grupie wynosił odpowiednio 98% i 99%. Wynik jest adekwatny do grupy wiekowej 16-24 lata i wynosi 94% w 2009 roku oraz 95% w roku kolejnym. Bardzo wysoki udział w rynku użytkowników komputera zaobserwowano także wśród osób z wyższym wykształceniem. Odpowiednio 88% oraz 89% dla lat 2009, 2010. Poziom wykształcenia jest jednym z czynników najsilniej różnicujących wartość tego wskaźnika w poszczególnych grupach. Najniższy odsetek stałych użytkowników, 20% i 21% kolejno dla 2009 i 2010 r., odnotowuje się wśród osób pozostających na emeryturze, a tym samym wśród osób w wieku: 55-64 lata oraz 64-74 lata. Międzypokoleniowy podział cyfrowy jest więc bardzo silny i nie zmienia się w ciągu ostatnich lat. Zjawisko to jest szczególnie niepokojące, gdyż nieznajomość nowych technologii może sprzyjać wykluczeniu na rynku pracy. Bierność zawodowa w grupie wiekowej osób należących do powojennego wyżu demograficznego może stanowić poważny problem społeczny negatywnie oddziaływujący na system emerytalny. Istotnym determinantem korzystania z komputerów i Internetu jest również status społeczno-zawodowy. Korzysta z nich większość osób pracujących, przede wszystkim przedsiębiorcy i osoby zatrudnione w sektorze publicznym. Najmniej użytkowników pozostaje nadal w grupie emerytów, rencistów i rolników. Liczba regularnych użytkowników komputerów wśród bezrobotnych pozostaje na niskim poziomie odpowiednio 44 % oraz 52% w latach 2009 i 2010. Badania GUS wykazały, że różnice w korzystaniu z Internetu ze względu na płeć są niewielkie, sięgające kilku punktów procentowych. Mężczyźni częściej korzystają z nowoczesnych technologii ITC. 5. Wnioski Kwestie rozwoju społeczeństwa informacyjnego znajdują swoje odzwierciedlenie w wielu europejskich i krajowych ustawach określających priorytety i strategie działań. W grudniu 2008 r. rząd polski przyjął Strategię rozwoju społeczeństwa informacyjnego do roku 2013. Jest ona spójna z obowiązującą w Unii Europejskiej Strategią Lizbońską [9] oraz inicjatywą 2010 Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Jednym z działań podjętych przez polski rząd w celu stymulacji rozwoju usług dostępu do Internetu jest również realizacja programu Polska Cyfrowa [10]. Celem realizacji tego programu przeprowadzane są niezbędne analizy dostępu do usług szerokopasmowych w Polsce. Określono również prawne, finansowe i techniczne możliwości optymalnej realizacji celów programu. Niezwykle ważnym elementem działania jest również budowa przez Jednostki Samorządu Terytorialnego punktów dostępu tzw. hotspot i oferowanie przez nie bezpłatnej lub za cenę niższą od rynkowej usługi dostępu do sieci Internet. Tego typu działanie umożliwia osobom wykluczonym cyfrowo korzystanie z Internetu oraz zwiększa ich zainteresowanie technologiami informacyjno komunikacyjnymi. W dobie usług szerokopasmowych umożliwiających szeroko rozumianą komunikację o bardzo wysokich parametrach jakości nie można pominąć takich elementów rozwoju społecznego jak: edukacja i nauczanie na odległość, telepraca, telemedycyna oraz inne usprawnienia. To właśnie między innymi te czynniki będą w przyszłości decydować o jakości życia naszego społeczeństwa i o naszym miejscu w Europie i na świecie. BIBLIOGRAFIA 1. Batorski, D. Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych // Diagnoza Społeczna 2009: Warunki i jakość życia Polaków / J. Czapiński, T. Panek (red). Warszawa: Vizja Press&IT, 2009. S. 281 309. 2.Batorski, D. O cyfrowym wykluczeniu i potrzebie e-integracji // Polski Raport Social Watch 2010. Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce. Raport krajowy Polskiej Koalicji Social Watch i Polskiego Komitetu European Anti-Powerty Network / R. Szarfenberg (ed.). Warszawa: Wyd. Kampania Przeciw Homofobii, 2011. 3. Kaplan, D. E-Inclusion: New Challenges and Policy Recommendations, 2005. http://eceuropa.eu/ information_society/eeurope/2005/doc/all_abaut/kapla n_report_einclusion_final_version.pdf. 4. Noris, P. Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty and the Internet Worldwide. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. 5.Rogers, E. Diffusion of innovation. N.Y.: Free Press, 1963. 6. Van Dijk J.A.G.M. The Deepening Divide, Inequality in the Information Society. London: Sage, 2006. 7. Informacje UKE http://www.uke. gov.pl/_g Allery/29/60/ 8. Badanie społeczeństwo informacyjne, GUS http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nts_spo lecz_inform_w_polsce_2006-2010.pdf 9.Strategia Lizbońska. http://www.opi.org. pl/ download/(p6cw ikow/400/5/1/ strategia_lizbonska.pdf 10. Polska Cyfrowa http://www.mswia. gov.pl/portal/pl/25 ortowego_zespolu_polska_cyfro wa.html 128