SLAVIA ANTIQUA Tom X X V I Kok 1979 WOJCIECH D ZIRDUSZYCKI, JE R ZY FOGEL (Poznań) GRÓD WCZESNOŚREDNIOWIECZNY W ŚREMIE I. DZIEJE I STAN B AD AŃ Zainteresowanie1 reliktami wczesnośredniowiecznego grodu śremskiego znajdowało swój wyraz w literaturze przedmiotu od połowy X IX w. Najwcześniej wymienia grodzisko hr. E. Raczyński w 1842 r., lokalizując je na terenie ówczesnego entarza żydowskiego2. Lapidarne wzmianki o stanowisku znaleźć można również u późniejszych autorów: W. Schwartza3, O. K olberga4, M. Sokołowskiego5, M. R. Witanowskiego6, S. Kozierowskiego7, w Słowniku Geograficznym8. I. Zakrzewski9 odnotował w 1887 r., że grodzisko śremskie jest rozcięte na 2 połowy przez poprowadzoną przez nie żwirówkę, a więc już silnie zdewastowane. Bliższą charakterystykę stanowiska dał K. Potkański10, wskazując na strategiczną funkcję grodu w Śremie. W literaturze nowszej dyskutowano typ, jaki reprezentuje grodzisko. J. Dylik11 określił je jako pierścieniowate, dolinne, śródzalewowe, płaskie. Inaczej W. Kowalenko12 uznał je raczej jako stożkowate, otoczone wałem i rowem. Jak wynika z podanych przez niego wymiarów stanowiska (średnica 35 m, wys. 4 m), brał on pod uwagę wyłącznie teren położony na południe od szosy po 1 Dziełem dra W - D z ie d u szy c k ie g o jest opracowanie ceramiki; pozostałą część artykułu przygotował dr J. F ogel. 2 E. R a czy ń sk i, Wspomnienia Wielkopolski, t. I, Poznań 1842, s. 298-299. 3 W. S ch w artz, Materialien zur prähistorischen Kartographie der Prov. Posen, Poznań 1875, s. 5. 4 O. K o lb erg, Lud, W. Ks. Poznańskie, seria I X, Kraków 1875, cz. I, s. 34. 6 M. Sokołow ski, Ruiny na ostrowie Jeziora Lednicy, Kraków 1876, s. 11. M. R. W ita n o wski, Materyaly do mapy archeologicznej, Światowit, t. V III, 1907/ /1908, s. 79. 7 S. K o zie ro w sk i, Pierwotne osiedlenie dorzecza Warty od Kola do Ujścia w świetle nazw geograficznych, Slavia Occidentalis, t. V, 1926, s. 116. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. X I I, Warszawa 1892, s. 37, 43. 9 I. Zak rzew sk i, O grodach Wielkopolski, Zapiski Archeologiczne, z. 1, 1887, s. 5. 10 K. P o tk a ń sk i, Pisma pośmiertne, Kraków 1922, t. 1, s. 456-457. 11 J. D y lik, Analiza geograficznego położenia grodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycznym Wielkopolski, Badania Geograficzne, z. 16/17, Poznań 1936, s. 84 oraz mapa. 12 W. K o w a le n k o, Orody i osadnictwo grodovje Wielkopolski wczesnohistorycznej (od V II do X I I w.), Poznań 1938, s. 169, 307 oraz mapa. 3 Slavia Antiqua, t. X X ^ I
znańskiej (identycznej lokalizacyjnie z w.w. żwirówką). Za W. Kowalenką także W. Hensel13 umieścił obiekt na mapie grodzisk stożkowatych. Podobnie sklasyfikowała je (z zastrzeżeniem) Z. Hilczerówna14, datując na podstawie materiału powierzchniowego początki grodu na fazę D wczesnego średniowiecza (druga poł. X pocz. X I w.) według systemu Hensla. Ostatnio od strony geograficzno-historycznej zanalizowała stanowisko T. Dunin-Wąsowicz16. Inne informacje o grodzisku śremskim w nowszym piśmiennictwie noszą charakter ogólnikowy16. Niektórzy z wymienionych autorów usiłowali przypisać grodowi w Śremie starszą perspektywę chronologiczną. K. Potkański twierdził, że założenie grodu poprzedziło intensywne wcześniejsze osadnictwo otwarte, zaś H. Miinch uważał, że gród posadowiony został na stanowisku kultury łużyckiej17. Grodzisko było wielokrotnie penetrowane przez J. Kostrzewskiego przed I wojną światową oraz w dwudziestoleciu międzywojennym18. Lustracje stanowiska prowadzone były także w 1957 oraz 1963 r.19 Wyniki wszystkich tych akcji nie zostały szczegółowiej zrelacjonowane w literaturze. Dotychczasowy zasób wiadomości o grodzisku w Śremie jest zatem bardzo skromny. Fakt ten razi na tle dużego zainteresowania okazywanego przez historyków grodowi śremskiemu oraz jego niemałej roli we wczesnośredniowiecznej Polsce. II. OPIS STANOW ISKA Grodzisko wczesnośredniowieczne w Śremie (stanowisko 7)20 położone jest w prawobrzeżnej części miasta przy szosie prowadzącej w kierunku Bnina, Kórnika i Poznania, w odległości 500 m na północny wschód od zwartej zabudowy miejskiej, na terenie tzw. Żydowskich Gór. Leży wśród nisko położonych, podmokłych terenów zalewowych Warty (ryc. ]). Od strony 13 W. H e n se l, Budownictwo obronne za czasów pierwszych Piastów, w: Początki państwa polskiego, Księga Tysiąclecia, Poznań 1962, t. 1, ryc. 45 (mapa). 14 Z. H ilczeró w n a, Dorzecze górnej i środkowej Obry od V I do początków X I wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 197, 308-309, tabela X I X, nr 8, mapa 5. 15 T. D u n in -W ą so w ic z, Zmiany w topografii osadnictwa wielkich dolin na Niżu Środkowoeuropejskim w X I I I wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 92-96. 16 W. A n to n ie w ic z, Z. W a r to io w s k a, Mapa grodzisk w Polsce, Wrocław 1964, s. 44 oraz załączona mapa, kwadrat III E, nr 85 (bez określenia typu grodziska). 17 H. M iinch, Oeneza rozplanowania miast wielkopolskich X I I I i X I V wieku, Kraków 1946, s. 50. 18 Adnotacje w archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, teczka Śrem oraz M. P ia szy k o w a, Nabytki Działu Przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego w latach 1938-1939, Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. X, 1959, s. 239. 19 Adnotacje w archiwum MAP, teczka Śrem oraz W. Ś m ig ielsk i, Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1956 i 1957, Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. X, 1959, s. 285. 20 Według nomenklatury w archiwum MAP, teczka Śrem.
Rye. 1. Śrem, stan. 7. Plan warstwicowy grodziska z zaznaczeniem wykopów. Pomiary i kreślenie J. Fogel, przerys L. Fijał. Illustr. 1. Śrem, site 7. Stratification plan of the fortlet, with marked excavations
południowej i południowo-zachodniej otacza je fragment starorzecza. Część grodziska znajdująca się na południe od szosy ma kształt owalnego wzniesienia o płaskiej powierzchni górnej. Na skutek nowożytnych niwelacji wewnętrzne stoki wału nie są widoczne. Fragmenty wału są najlepiej zachowane w południowej części stanowiska (ryc. 2), gdzie zewnętrzny stok wypiętrza się Ryc. 2. Śrem, stan. 7. Widok grodziska od strony południowo-wschodniej. Fot. J. Fogel Illustr. 2. Śrem, site 7. South-eastern view of the fortlet łagodnym zboczem na wysokość 3,5-3,8 m ponad otaczający teren (w tym również wysokość naturalnego wzniesienia, na którym stoi grodzisko). W y miary omawianej części grodziska wynoszą: po linii NW-SO 60 m, po linii NO-SW 120 m. Na powierzchni znajdują się liczne pozostałości urządzeń entarza żydowskiego (fundamenty budynków, elementy ogrodzenia itp.). Stanowisko porasta zagajnik topolowy. Badaniami objęto nadto wyniosłość terenową, przylegającą do szosy od strony północnej (ryc. 1). Jest to plateau w kształcie wydłużonego półowalu o wymiarach 90 m (NW-SO) i 120 m (NO-SW), podniesione średnio o około 2,5 m ponad otaczający teren. Płaską górną powierzchnię zdeformowały nowożytne, intensywne niwelacje. Spotyka się i tutaj obficie pozostałości entarza żydowskiego, funkcjonującego już w tym miejscu od X V I w. (powstanie gminy żydowskiej w Śremie). O dewastacji grodziska w X V II w., prawdopodobnie w związku z użytkowaniem entarza, świadczy duży wykop w południowej części stanowiska (wykop 12, warstwa I), datowany monetą. Cmentarz był użytkowany aż do II wojny światowej, kiedy został całkowicie zlikwidowany przez hitlerowców. III. ORGANIZACJA I CH ARAKTER B AD AŃ SYSTEM ATYCZNYCH Stacjonarne badania wykopaliskowe na grodzisku śremskim prowadziła Katedra Archeologii Polski i Powszechnej UAM w Poznaniu we wrześniu 1967 r., na zlecenie i z kredytów Wojewódzkiego Zarządu Dróg Publicznych
lillîîili -próchnica, ~śl dy drewna.v. -piasek, izna, Kyc. 3. Śrem, stan. 7. Profile zachodnie wykopów. Rys. Z. Karolczak, przerys L. Fijal Illustr. 3. Śrem, site 7. Western profile of excavations
mnvch konstrukcji walu obronnego. Śrem, stan. 7. Wykopy 9, 10, warstwa lié. Rzut poziomy pozostałości d r e w n i a n o z i e Bye. 4. Rys. Z. Karolczak, przerys T, Fijal. TT ' f wooden-earth constructions o f the Illustr. 4. Śrem, site 7. Excavations 9, 10, layer 114. Horizontal view of the rem»ins defensive rampart
w Poznaniu21. Prace miały charakter ratunkowy i związane były z przebudową szosy poznańskiej. Pod nadzorem naukowym prof. dr. hab. Jana Żaka kierowali nimi mgr Jerzy Fogel i mgr Łucja Pawlicka-Nowakowa, przy pomocy studentów archeologii i etnografii UAM. Badania skoncentrowano w trzech rejonach (ryc. 1): na odcinku przylegającym bezpośrednio od południa do szosy (wykopy 1, 2), zagrożonym przez planowane roboty drogowe, dalej w południowo-wschodniej części stanowiska (wykopy 9-13), czyli w miejscu domniemanego przebiegu wału i u jego podnóża, wreszcie w północno-zachodniej partii obiektu (wykopy 14, 15). O lokalizacji i eksploracji wykopów 9-15 zadecydował fakt, że przyszłe roboty drogowe miały spotęgować i tak bardzo zły stan zachowania grodziska, wykluczając je praktycznie z rejestru stanowisk kwalifikujących się w przyszłości do ponownych badań archeologicznych. Łącznie zbadano powierzchnię 107 m2. Wykopy oparto na osi stanowiska, wytyczonej po linii NW-SO (azymut 34 12')22, w odległości 35 m na NO od reperu siec Wydzielone poziomy osadnicze T a b e la 1 Poziom osadniczy Warstwy kulturowe wykop 1-2 wykop 9-13 wykop 14-15 Istotne fakty kulturowe Chronologia I VI, V, IV, Ib, c, d II III, lid III, Ila, I I,-i. faza osady otwartej, grobla przy osadzie budowa grodu (wał starszy, wyrównanie majdanu) druga połowa X w. X/XI pierwsza połowa X I w. n i lic, Ilb pożar zabudowy majdanu połowa X I druga połowa X I w. IV Ila Złoża wtórne niwelacja popożarowa X II - X II/X III w. V Hi częściowe zniszczenie wału starszego i budowa młodszego VI I IIx, la, I. poważne zniszczenie wału, niwelacje na dużą skalę X III w. (szczególnie pierwsza połowa X III w.) połowa X III w. (?), X IV - X V w. oraz czasy późniejsze państwowej, znajdującego się na stanowisku. Pomiarów głębokości dokonywano w odniesieniu do tegoż reperu. Eksplorację prowadzono w ramach warstw kulturowych, stosując w dwóch przypadkach warstewki mechaniczne (wykop 2, warstwa II d 5 warstewek mechanicznych; wykopy 9-11, warstwa II 12 warstewek mechanicznych). W obrębie zespołów wykopów!1 Wstępne informacje o wynikach badań por. J. F o g el, w: Informator Archeologiczny, Badania 1967, Warszawa 1968, s. 276-277, ten że, w: Dzieje Śremu, Warszawa- Poznań 1972, s. 13-18. 22 W niniejszej pracy przyjmuje się, dla ułatwienia, że wyznaczona oś stanowiska jiegnie po linii N - S.
zebrano następujące warstwy kulturowe (numeracja rosnąca ku calcowi): wykopy 1-2 I, Ila, Ilb, lic, lid, III, wykopy 9-13 - I, la, Ib, Ic, Id, II, IIx, Ila, III, IV, V, VI, VII (calec), wykopy 14-15 I, II, III, IV (calec). Ze względu na znaczną odległość między trzema zgrupowaniami wykopów nie udało się przeprowadzić pełnej korelacji stratygraficznej. Tym niemniej obserwacja stratyfikacji (ryc. 3), poparta analizą zawartości kulturowej nawarstwień (głównie ceramiki), umożliwiła wydzielenie 6 poziomów osadniczych dla całości stanowiska. Charakteryzuje je orientacyjnie tabela 1, Pominięto w niej treść wykopów 14-15, w obrębie których zaobserwowano wyłącznie złoża wtórne. IV. ZAW ARTOŚĆ K U L TU R O W A 1. OBIEKTY NIERUCHOME I poziom osadniczy W południowo-wschodnim narożniku wykopu 11 zaobserwowano jamę, związaną z warstwą V, przecinającą warstwę VI. Jej średnica wynosi około 1 m, głębokość około 0,70 m. W rzucie pionowym kształt jamy jest klepsydrowaty, spowodowany przewężeniem części środkowej. Północny zasięg jamy wyznacza pionowo wbity kołek. Na wypełnisko jej składały się nawarstwienia gliny, intensywnej spalenizny z węglami drzewnymi oraz przepalone kamienie. W ich obrębie zanotowano pozostałości konstrukcji drewnianych w postaci trzech smug rozłożonych belek poziomych, z których dwie wyznaczają jak gdyby narożnik jakiegoś założenia, ze śladem po pionowym słupie w jego wnętrzu. Jama nie dostarczyła materiału ruchomego. W tym stanie rzeczy bliższe określenie funkcji tudzież chronologii obiektu jest niemożliwe. Do I poziomu osadniczego zaliczamy nadto obiekt zanotowany we fragmentarycznej postaci w wykopie 13 na wysokości zalegania warstwy Ib. Są to pozostałości konstrukcji drewnianych, z których wyższe partie zachowały się źle i prezentują się jako smugi rozłożonego drewna, układające się przeważnie wzdłuż osi N W -SO, rzadziej po linii NO-SW. Biegną one względem siebie równolegle, a sporadycznie prostopadle. W obrębie smug i towarzyszących im przeciemnień występują przepalone kamienie, węgiel drzewny i spalenizna tudzież szczątki roślinności wodnej. W partiach niższych (ryc. 5) konstrukcje są dość dobrze zachowane (zwłaszcza w południowej części wykopu 13) z powodu znacznego nawilgocenia gruntu (bliskość starorzecza Warty). Całość konstrukcyjna spoczywała na dębowych legarach, położonych dwupoziomowo na osi NW-SO, równolegle względem siebie w odległości 0,8-1,0 m. Grubość legarów dochodziła średnio do 0,3 m, długość (wyznaczająca zarazem szerokość konstrukcji) sięgała 4 m. Dwa z czterech odkrytych legarów zakończone były z jednej strony
II!'! II! -próchnica, : : -piasekf - sp a le n izn a t - ślady drewno'} Wyk. 13 a ć.s r Rye. 5. Śrem, stan. 7. Wykop 13, warstwa Ib. Przekrój i rzut poziomy konstrukcji drewnianych drogi. Rys. Z. Karolczak, przerys. L. Pijał Illustr. 5. Śrem, sito 7. Excavation 13, layer Ib. Section and horizontal view of the wooden construction of the route hakami, mocującymi belkę obrzeżającą wzdłużnie układ. Nieco wyżej belki obrzeżające łączone były z legarami na zrąb. Tutaj też w jednym przypadku legar spoczywający pod belką jest z nią związany hakiem. W miejscach bezhakowego łączenia konstrukcji stosowano podpórki z krótkich pni dębowych. Pod konstrukcjami odkryto odpady budowlane związane z ich układaniem (warstwa Id).
W sumie omawiany obiekt wyglądał następująco. Dolne poziomy układu spoczywały na solidnych podwalinach z pni dębowych, łączonych przy użyciu techniki hakowej i zrębowej. Wyższe partie tworzyły nasyp, na który składały się mniejsze pnie i gałęzie, prawdopodobnie pośledniejszego gatunku drzew (brzoza, leszczyna), ułożone rusztowo, roślinność wodna, kamienie, wszystko to przesypane ziemią. Obfitość spalenizny i przepalonych kamieni wskazuje, że górne partie uległy zniszczeniu wskutek pożaru. Interpretacja konstrukcji napotyka na poważne trudności. Zlokalizowanie układu w niewielkiej odległości od wału grodu (7 m), równolegle do niego, a dalej użycie techniki hakowej i zrębowej przemawiałoby za umocnieniami przedwala, tym bardziej że ustalone datowanie (2 poł X w.) nie odbiega znacząco od chronologii najstarszej partii wału. Przeciwko takiej hipotezie argumentuje jednak brak jakichkolwiek nawiązań stratygraficznych między nawarstwieniami z pozostałościami wału a omawianymi konstrukcjami. W świetle tego faktu decydujemy się, z poważnym zastrzeżeniem, na określenie ich jako fragmentu drogi, a raczej grobli. Biegła one przez podmokły, nisko położony teren zalewowy ku samej osadzie bądź do przeprawy przez jedno z ramion (starorzeczy) Warty, stanowiąc element kombinowanego (groble brody mosty) przejścia przez rzekę i jej rozgałęzienia23. Odkrycie grobli kojarzy się w jakiś sposób z informacją z 1242 r., mówiącą o moście nad czarnym Strumieniem, czyli rozlewiskiem, znajdującym się w pobliżu naszego stanowiska24. Dokument książęcy, traktujący o obowiązku naprawy mostu przez ludność wsi klasztoru lubińskiego, nie nakłada, lecz usuwa tę najpewniej dawną powinność25. Płynie stąd oczywisty wniosek, że wspomniany most istniał już przed 1242 r. i to znacznie, jeśli się zważy tradycyjną, często nie zmienianą przez stulecia lokalizację tego rodzaju urządzeń. Stosunkowo najbliższą formalnie, funkcjonalnie oraz chronologicznie (a zarazem geograficznie) analogią dla grobli śremskiej jest obiekt odkryty w Gieczu (grobla palowo-rusztowa, umocniona ziemią i kamieniami), założona przy grodzie w X I - X II w.26 II poziom osadniczy Na wykopach 1 i 2, w warstwie Ud wystąpiły smugi rozłożonego drewna, układające się w większości po linii NO-SW, rzadko po linii NW-SO (wykop 2). Zły stan zachowania drewna uniemożliwia określenie wymiarów oraz często 23 S. C h m ie lew sk i, w: Dzieje Śremu, Warszawa-Poznań 1972, s. 24; T. D unin- W ą so w ic z, Z m iany..., s. 93-94. 24 S. C h m ie lew sk i, w: D zieje..., s. 24, 42; T. D u n in -W ą so w icz, Zmiany...,». 94. 26 S. A rn o ld, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej (w. X I I - XIII), Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, z. II, Kraków 1927, s. 46. 26 B. K o s tr z e w s k i, Gród w Gieczu w świetle źródeł pisanych i wykopalisk,,,z Otchłani Wieków, r. X X, 1951, z. 9-10, s. 153; T. M a lin o w sk i, Odkrycie drogi wczesnohistorycznej w Gieczu, Z Otchłani Wieków, r. X X, 1951, z. 9-10, s. 189-196.
tliwości występowania elementów konstrukcyjnych. Wydaje się, że na w y kopie I poziomów tych było blisko 20 oraz że zalegały one średnio co 0,1 m. Poszczególne układy opadały w kierunku północnym. Pozostałości przypominają nieco swym charakterem konstrukcję rusztową wału obronnego, wszakże przyjęcie takiej interpretacji jest nieuzasadnione z innych powodów. Domniemany wał musiałby biec na odcinku wykopów 1 i 2 po linii NO-SW lub NW-SO, co nie jest zgodne z morfologią stanowiska. Poza tym czoło wału musiałoby być zwrócone tutaj ku południowi, jak sugeruje to zaleganie pionowe konstrukcji drewnianych, tzn. ku wnętrzu grodu. Dodajmy, że analizowane układy obserwowaliśmy na całej długości wykopów 1-2, wynoszącej łącznie 10 m. Jest to dla Śremu wielkość tego rzędu, że w wypadku istnienia wału dawałby prawie pełne, a nie tylko wycinkowe pojęcie o jego konstrukcji. Brak podstaw, by twierdzić, że uchwycono w badaniach tylko część szerokości wału. W tej sytuacji sądzimy, że idzie tu raczej o drewniano- -ziemne układy wjtównujące teren pod przyszły gród (majdan). W ramach II poziomu osadniczego na wykopach 9-11 zarejestrowano na głębokości warstwy II2- i 2 najistotniejsze dla całego stanowiska układy konstrukcyjne, a mianowicie elementy pierścieniowatego wału obronnego. Uwidoczniły się one w postaci słabo, choć czytelnie zachowanych pozostałości drewnianych konstrukcji rusztowych. W rejonie kulminacji wału zanotowano około 20-26 poziomów konstrukcyjnych spiętrzonych na wysokość 2,0-2,5 m. Zalegają one w pionie co 4-10, rzadziej 10-12, przedzielone warstewkami drobnoziarnistego piasku. Szczątki belek pod ciśnieniem nawarstwień zostały sprasowane do grubości 2-3 (wyjątkowo 6 ). Na wysokości warstewki mechanicznej II2 (zalegającej najwyżej) smugi rozłożonego drewna były jeszcze stosunkowo mało czytelne w poziomie. Dopiero na poziomie warstewki II3 zarysowały się wyraźniejsze ciągi, wyznaczające m. in. prostokątny kaseton27, którego dłuższe boki układały się równolegle do przebiegu wału (NO-SW). Jeden z boków dłuższych kasetonu wyznacza ślad po belce (belkach?) obrzeżającej, biegnący po wyżej wskazanej osi, po przekątnej wykopu 10. Przebieg drugiego dłuższego boku wyznacza kolorystyczne zróżnicowanie ziemi (warstwa IIX), odnotowane w północno-zachodnim narożniku wykopu 9. Od wspomnianej granicy odbiega pod kątem prostym ślad po belce (belkach?), zakreślający jeden z krótszych boków kasetonu. Elementów drugiego krótszego boku nie uchwycono. Pierwotna szerokość kasetonu wynosiła około 4 m, długość natomiast musiała być większa niż 6,5 m. W granicach kasetonu większość smug drewna układa się po linii NW-SO, tj. prostopadle do biegu wału. Odległość w poziomie między smugami wynosi średnio 10-20. W północnej połowie kasetonu występują także (w mniejszej liczbie) smugi zorientowane po osi NO-SW, a więc prostopadle do poprzednich. Podobne ukierunkowanie smug zauważono na zewnątrz 27 Pojęcie kasetonu wprowadzam na określenie pewnej modularnej jednostki budowy walu, o bliżej nie sprecyzowanej konstrukcji (rama ujmująca ruszt, skrzynia).
kasetonu, w północno-wschodniej części wykopu 9. Pozostałości konstrukcji drewnianych nie wystąpiły natomiast poza kasetonem w północno-zachodniej części tegoż wykopu (warstwa IIX). W partii południowo-wschodniej wykopu 10, to znaczy również poza kasetonem, smugi były bardzo nieliczne, a ich układ nie był przejrzysty. Na poziomie warstewki mechanicznej II4 układ pozostałości konstrukcji drewnianych nie ulega zasadniczo zmianie (ryc. 4). Stan ich zachowania jest jednak lepszy, stąd całość staje się bardziej czytelna. W obrębie opisywanego kasetonu orientacja smug pozostaje taka sama, z tym że w północnej połowie zwiększa się liczba smug równoległych do biegu wału (NO-SW). Nie wykluczone, że północna połowa kasetonu stanowi w rzeczy samej odrębny układ konstrukcyjny oraz, że mamy do czynienia na badanej płaszczyźnie nie z jednym kasetonem, ale z dwoma (wymiary dwóch mniejszych kasetonów wynosiłyby wtedy ca 4,0 X 3,5 m). Nieco niżej (warstewka II6) natęża się występowanie pozostałości poza kasetonem (2 kasetonami?). W południowo-wschodniej części wykopu 10 dawne belki były układane na linii NW-SO. Trudno natomiast odczytać kierunek zalegania konstrukcji po zachowanych smugach w obrębie przeciemnienia (warstwa IIX), znajdującego się w północno-zachodnim narożniku wykopu 9. Wydaje się, że pierwotnie konstrukcje te nie należały do wału i można je zinterpretować jako rozsypisko wału. Generalnie układy konstrukcyjne wyglądają podobnie aż do poziomu warstewki mechanicznej II8 włącznie. Na jej wysokości zaobserwowano we wschodniej części wykopu 10 spaleniznę towarzyszącą konstrukcjom drewnianym. Reasumując stwierdzamy, że warstwa II2-12 zawiera pozostałości jądra pierścieniowatego wału obronnego, drewniano-ziemnego, zbudowanego w konstrukcji rusztowej. Poszczególne poziomy rusztu, zalegające co kilka lub kilkanaście, ujęte były w ramy z belek, łączone chyba na zrąb (?), tworzące prostokątne kasetony o wymiarach ca 4,0 X 3,5 m (?). Kasetony te były orientowane dłuższymi bokami równolegle do biegu wału. Na odcinku wykopu 10 obserwujemy prawdopodobnie podwójny rząd kasetonów. Biorąc pod uwagę brak pozostałości konstrukcji drewnianych w samym południowo- -wschodnim narożniku wykopu 10 (ryc. 4), a jednocześnie z drugiej strony sposób zalegania pionowego smug w rejonie sąsiadującym (poziom smug podnosi się w kierunku południowo-wschodnim ryc. 3), można wnosić zasadnie, że wspomniany narożnik wykopu 10 wyznacza zewnętrzne lico wału. Lico wewnętrzne natomiast zakreśla z całą pewnością warstwa IIX w północno-zachodnim narożniku wykopu 9 (pozostałości konstrukcji drewnianych na tym odcinku w obrębie warstwy II także podnoszą swój poziom w kierunku lica wału). Wał składał się najprawdopodobniej z podwójnego rzędu kasetonów i miał około 8 (10 )m szerokości w dolnych partiach. W obrębie kasetonów belki układane były równolegle bądź prostopadle do biegu wału, przy czym przeważała pierwsza orientacja. Nie sposób powiedzieć, czy kasetonowe wiązania rusztu stosowano także w wyższych, nie zachowanych partiach wału. Pierwotna wysokość wału grodu śremskiego osiągała
z pewnością kilka metrów (u grodów słowiańskich wynosiła zwykle 4-8 m )28. Gatunek drewna użytego do budowy wału jest w zasadzie niemożliwy do określenia ze względu na zły stan zachowania konstrukcji. Było to przypuszczalnie, podobnie jak w innych grodach wczesnopolskich, głównie drewno dębowe29. Stosowano jednak m. in. (chyba sporadycznie) także drewno pośledniego gatunku (brzoza). Stopa wału spoczęła prawdopodobnie na gruncie wymoszczonym gałęziami (warstwa Ha). Budowę wału poprzedziły niwelacje terenu (warstwa III). Śremski wał obronny, choć zalicza się do typu powszechnie realizowanego przy budowie prapolskich (a zwłaszcza wielkopolskich) grodów obronnych, nie znajduje wszakże ściślejszych odpowiedników, zachowując swój rys specyficzny. W III i IV poziomie osadniczym nie stwierdzono pozostałości obiektów nieruchomych. V poziom osadniczy Najmłodszą pośród zachowanych elementów fazę wału obronnego reprezentują słabo czytelne szczątki konstrukcji drewnianych w postaci smug po belkach, zanotowane na wysokości warstewki mechanicznej na w y kopach 9-10. Nie zaobserwowano różnic w formie i charakterze tych konstrukcji z układami, jakie zalegały niżej, a które zaliczyliśmy do II poziomu osadniczego. VI poziom osadniczy W występującej w północno-zachodnim narożniku wykopu 9 warstwie IIX (wyklinowującej się na warstwie II) ujawniono śladowe pozostałości konstrukcji drewnianych, których układ w większości przypadków nieczytelny, sporadycznie odpowiadał orientacji i charakterowi konstrukcji wałowych z warstwy II. Warstwa IIX jest najprawdopodobniej nawarstwieniem rozsypiskowym pochodzenia wałowego, występującym na wewnętrznym stoku wału. W nowożytnym nadkładzie znacznej miąższości (warstwa I), pokrywającym powierzchnię wszystkich eksplorowanych odcinków wystąpiły bardzo liczne groby wchodzące w zespół entarza żydowskiego. Największa częstotliwość grobów dała się zauważyć na wykopie 1, 2, 9; dalej ku południowi wyraźnie maleje. Z warstwą I związane są nadto nowożytne wkopy niegrobowe, w tym duża jama w północno-zachodnim narożniku wykopu 12, datowana monetą na połowę X V II w. Należy przypuszczać, że i tego rodzaju obiekty powstały w połączeniu z użytkowaniem entarza żydowskiego. 28 W. H en se l, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, Warszawa 1965, s. 439; B. M iśk iew icz, Studia nad obronnością polskiej granicy zachodniej w okresie wczesnofeudalnym, Poznań 1961, s. 62. 29 W. H en sel, Słowiańszczyzna..., s. 440.
2. MATERIAŁY RUCHOME Ceram ika Materiały ceramiczne stanowią najliczniejszą grupę źródeł odkrytych w trakcie eksploracji warstw kulturowych grodziska śremskiego. Złożyło się na nie 670 fragmentów naczyń wydobytych z niezakłóconych stratygraficznie nawarstwień i 1060 fragmentów pochodzących z warstw niwelacyjnych Tabela, 2 Śrem, stanowisko 7. Zestawienie fragmentów ceramiki odkrytej w ramach poziomów osadniczych Ceramika Poziom osadniczy Chronologia całkowicie obtaczana brzuśce górą obtaczana brzegi dna brzuśce brzegi dna brzuśce silnie obtaczana stalowo-szara brzegi dna Razem II III I druga połowa X w. 53 5 7 63 5 5 138 20,5% X /X I pierwsza połowa X I w. połowa X I - druga połowa X I w. 13 4 1 33 9 3 63, 9,5% 5 5 1 182 50 15 258 38,4% IV X II - X II/X III w. 8 4 98 17 9 136 20,3% V X III w. (szczególnie pierwsza połowa X III w.) 1 63 4 5 2 75 11,3% Razem 80 18 9 439 85 37 2 670 100% (tab. 2, 3). Z warstw osadniczych pochodzi łącznie 107 fragmentów górą obtaczanych, tj. 16% ogółu ceramiki, 561 fragmentów naczyń całkowicie obtaczanych, tj. 83,7% oraz 2 ułamki naczyń stalowo-szarych 0,3% (tab. 4). Materiał ten stanowi najważniejsze źródło do rozważań nad chronologią poszczególnych poziomów osadniczych. Jako zespół ceramika śremska tworzy T a b ela 3 Śrem, stanowisko 7. Zestawienie fragmentów ceramiki odkrytej w ramach warstw niwelacyjnych Ceramika Wykopy górą obtaczana całkowicie obtaczana toczona stalowo-szara ceglasta ceglasta szkliwiona Razem 14-15 15 300 315 1-2, 9-1 3 25 700 10 6 4 745 Razem 40 1000 10 6 4 1060
T a b e la 4 Śrem, stanowisko 7. Zestawienie udziału naczyń według technik wykonania Ceramika osadniczy Chronologia górą obtaczana całkowicie obtaczana 1 silnie obtaczana stalowo-szara Razem I druga połowa X w. 65 73 138 47% 53% 100% II X /X I pierwsza po 18 45 63 łowa X I w. 28,5% 71,5% 100% III połowa X I druga połowa X I w. 11 4,5% 247 95,5% 258 100% IV XII - X II/XIII w. 12 8,5% 124 91,5% 136 1C0% V X III w. (szczególnie pierwsza połowa XITI w.) 1 1,3% 72 96% 2 2,7% 75 100% Razem 107 16% 561 83,7% 2 0,3% 670 100% wiodący element poznawczy tej gałęzi wytwórczości wczesnośredniowiecznej w mikroregionie śremskim30. W niniejszym opracowaniu rozpatrywano następujące cechy technologiczno-techniczne i morfologiczne analizowanych naczyń: granulację domieszki (wydzielono tu 4 główne grupy od poniżej 0,10 do powyżej 0,30 ), technikę wykonywania naczyń, wypał (przełom, barwa powierzchni), grubość ścianek i den. Stosowano również pomiary wysokości, średnicy brzegu, największej wydętości brzuśca, den, średnicy znaków i odcisków garncarskich. Na tej podstawie wydzielono 9 grup naczyń (w tym ostatnią tworzą pokrywy), 7 grup krawędzi, 4 grupy den, 4 grupy znaków garncarskich, 7 grup wątków ornamentacyjnych. Dane te po zsynchronizowaniu umieszczono w tabelach zbiorczych. Również tabelarycznie potraktowano dane dotyczące okazów^ analogicznych do ceramiki śremskiej, pochodzących z innych terenów Wielkopolski, Śląska, Kujaw i Pomorza31. 30 Wśród prac dotyczących m.in. ceramiki tego mikroregionu wymieńmy: Ł. K u jaw sk a, Znalezisko wczesnohistoryczne i późnośredniowieczne ze Strumian, w pow. średzkim. Przegląd Archeologiczny, t. V III, 1!)48, z. 1, s. 83-91; W. H en se l, Stadia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. I, Poznań 1950, t. II, Poznań 1953, t. III, Warszawa 1959; W. H e n se l, Z. H ilc z e r -K u r n a to w s k a, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. IV, Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk 1972; Z. H ilczerów n a, Dorzecze..., 1967. Niezwykle pomocnymi w interesującym nas zakresie są także wyniki prac na pobliskim wczesnośredniowiecznym grodzie bnińskim (A. P a łu b ick a, Grodzisko wklęsłe w Bninie, pow. śremski, w: Materiały do studiów nad osadnictwem bnińskim, Grodzisko wklęsłe, pod red. J. Żaka, Poznań 1975, s. 11-184). 31 Generalnie stosowano system chronologiczny wypracowany dla ceramiki wielkopolskiej przez W. Hensla (tenże, Studia i materiały..., t. I, s. 5). Uwzględniono także ustalenia Z. Hilczerówny odnoszące się do zespołów południowo-wielkopolskich (Dorzecze..., s. 50 i n.).
Materiał rozpatrywano w ramach poziomów osadniczych, akceptując najbardziej charakterystyczne przemiany uchwycone w danym okresie. Następnie przeanalizowano zagadnienie roli ceramiki w wyznaczaniu podstaw chronologicznych poziomów osadniczych stanowiska śremskiego, a także problemy związane z przestrzenno-chronologicznymi związkami zespołu. C h a ra k tery sty k a fo rm a ln o -te c h n o lo g iczn a ceram ik i I poziom osadniczy Z poziomu I uzyskano 138 fragmentów naczyń glinianych, co stanowi z ogólnej liczby analizowanych 20,5% (tab. 2). W tym naczynia górą obtaczane stanowiły 47% (65 fragmentów), naczynia całkowicie obtaczane 53% (73 fragmenty tab. 4). Rozpatrując cechy technologiczne naczyń górą obtaczanych stwierdzamy, że w zakresie domieszki dominowała grupa średnioziamista (69%), choć widoczne jest też współwystępowanie domieszki bardzo grubej (powyżej 0,30 ), którą stanowiły ziarna tłucznia. Ponadto stwierdzono, że u 69% naczyń ścianki sięgają grubości rzędu powyżej 0,90, dominuje brunatny kolor powierzchni i wielobarwny przełom. Na powierzchni 26,0% naczyń stwierdzono występowanie ornamentyki, z tym że dominują wątki żłobków dookolnych (40,2%), a następnie linii falistej 26,5% (tab. 7). Widoczne są tu też ślady obmazywania naczyń. Wśród form naczyń górą obtaczanych w ramach I poziomu obserwujemy występowanie dużych okazów zasobowych (grupa 1) oraz mniejszych, o tulipanowato wygiętym brzegu (grupa 2). Grupa 1 stanowi 20% ogółu naczyń, podobnie też kształtuje się frekwencja okazów grupy 2 (tab. 5). Krawędzie naczyń reprezentowane są przez formy zaokrąglone łagodnie grupa 1 i ukośnie lub prosto ścięte grupa 2 (tab. 6, ryc. 7). Wśród naczyń poziomu I zaobserwowano także występowanie naczyń o cechach przejściowych (grupa 3, niektóre okazy grupy 6 zob. ryc. 6). Dna naczyń górą obtaczanych w przeważającej liczbie reprezentowane są przez okazy płaskie (grupa 1), o grubej domieszce, w większości osiągają 6-8 średnicy i grubość od 0,5-2,0. W dwóch przypadkach zaobserwowano wystąpienie odcisku osi (nieruchomej) o średnicy dochodzącej do 1,5 - - 2,0 (tab. 9). Naczynia całkowicie obtaczane wykonane zostały w 73,8% z gliny o domieszce średnioziarnistej, grubość ścianek w 70,5% mieściła się w klasie 0,60-0,90 grubości. Dominowała tu też brunatna barwa ich powierzchni. W zakresie ornamentyki stwierdzono, że 69% naczyń posiadało powierzchnię zdobioną (tab. 8). Dominowały tu żłobki dookolne (51, 2%), liczny też jest udział rozwiniętych wątków strefowych grupy 5, 6 i 7 (zob. ryc. 9). Naczynia reprezentowane są przez 4 (20%) i 6 (10%) grupę morfologiczną (tab. 5). Krawędzie tych naczyń należą do 3, 4 i 6 grupy (tab. 6). Dna naczyń repre-
Śrem, stanowisko 7. Zestawienie udziału grup morfologicznych naczyń Poziom osadniczy Grupy naczyń i jego chrono- górą obtaczane całkowicie obtaczane logia 1 2 3 i 4 5 6 7 8 9 Razem I druga połowa X w. 2 20% 2 20% 1 10% 2 20% 2 20% 1 10% 10 100% n X /X I pierwsza połowa X I w. 4 30,7% 1 7,7% 2 15,4% 5 38,5% 1 7,7% 13 100% III połowa X I druga połowa X I w. 3 5,4% 2 3,9% 13 28 23,3% 51,3% 9 16,4% 55 100% IV X II - X II/X III w. 4 19% 1 4,7% 12 57,3% 3 14.3% 1 21 4,7% 100% V X III w. (szczególnie pierwsza połowa X III w.) 2 50% 1 25% 1 25% 4 100% Razem 5 4,8% 12 11.7% 1 1% 3 2,9% 20 47 13 19,4% 45,6% 12,6% 1 1% 1 1% 103 100% T a b e la 6 Śrem, stanowisko 7. Zestawienie udziału grup morfologicznych krawędzi naczyń Poziom osadniczy Chronologia Technika Grupy krawędzi 1 2 3 4 5 6 7 Razem I druga połowa X w. górą obtaczane 3 60% 2 40% 5 100% całkowicie obtaczane 2 40% 1 20% 2 40% 5 100% II X /X I pierwsza połowa X I w. górą obtaczane 3 75% 1 25% 4 100% całkowicie obtaczane 1 11% 2 22,5% 1 11% 3 33,5% 1 11% 1 11% 9 100% III połowa X I w. druga połowa XI w. górą obtaczane 3 60% 2 40% 5 100% całkowicie obtaczane 10 12 20% 13 24% 26% 7 14% 8 16% 50 100% IV X II - X II/X III w. górą obtaczane 2 50% 2 50% 4 100% całkowicie obtaczane 5 31,2% 3 18,8% 4 25% 2 12,5% 2 12,5% 16 100% V X III w. (szczególnie połowa X III w.) górą obtaczane - całkowicie obtaczane 1 20% 1 20% 3 60% 5 100%
Wojciech Dzieduszycki, Jerzy Fogel Ryc. 6. Śrem, stan. 7. Główne grupy morfologiczne naczyń Illustr. 6. Śrem, site 7. Main morphologic groups of vessels Ryc. 7. Śrem, stan. 7. Grupy krawędzi naczyń Illustr. 7. Śrem, site 7. Groups of rims of the vessels
Poziom osadniczy i jego chronologia I dtuga połowa X w. Śrem, stanowisko 7. Zestawienie technologiczno-morfologicznych cech naczyń górą obtaczanych do 0,10 Domieszka 0,10 - -0,20 0,20 - -0,30 0,30 Barwa powierzchni Przełom Grubość ścianek Ornamentyka Grupy ornamentyki popielata brunatna jednobarwny wielo do 0,60 barw ny 0,60- -0,90 0,90 ornament brak 1 2 3 4 5 6 7 1 44 58 6,9% 69% 24,1% 24% 70% 100% 31% 69% 26% 74% 40,2% 20,3% 26,5% 6,5% 6,5% 100% II 7 6 4 2 15 17 10 7 5 12 2 3 17 połówa X I w. 41,5% 35% 23,5% 11,8% 88,2% 100% 58,5% 41,5% 29% 71% 40% 60% 100% III 1 7 2 6 4 10 9 1 3 7 1 2 10 połowa X I druga połowa X I w. 10% 70% 20% 60% 40% 100% 90% 10% 30% 70% 33,5% 66,5% 100% IV X II - X II/X III w. 9 75% 3 25% 4 33,5% 12 66,5% 100% 75% 25% 25% V 1 1 1 1 1 1 X III w. (szczególnie pierwsza połowa X III w.) 100% 100% 100% 100% 100% 100% 9 75% 3 75% 1 25% 12 Razem 100%
Poziom osadniczy i jego chronologia Śrem, stanowisko 7. Zestawienie technologiczno-morfologicznych cech naczyń całkowicie obtaczanych --...... --------------------------------------------------------------------------- - -------- Barwa Domieszka Przełom Grubość ścianek Ornamentyka Grupy ornamentyki powierzchni do 0,10 0,90 0,10-0,20-0,60-0,30 popielatnatna barw do 0,60 bru -0,20-0,30 barwny -0,90 ny ornament brak 1 2 3 4 5 6 7 Razem [091 2 50 15 53 47 21 24 6 4 2 druga połowa X w. 2,9% 73,8% 17,5% 5,8% 22,5% 77,5% 100% 2,9% 70,5% 26,6% 69% 31% 51,2% 12,8% 8,5% 21,2% 4,2% 2,1% 100% II X /X I pierwsza połowa X I w. 4 26 10 1 21 21 42 5 27 10 33 9 26 3 9,5% 61,9% 23,6% 4,7% 50% 50% 100% 12% 64% 24% 78,5% 1 i2 1 42! 21,5 % i 78,6% 9,1% 3,1% 6,1% 3,1% 100% m 20 183 22 7 181 51 7 225 50 157 25 190 42 156 1 16 17 232 połowa X I druga połowa X I w. 8,7% 78,5% 9,6% 3,2% 78% 22% 3% 97% 21,6% 67,6% 10,8% 81,9% 18,1% 88,2% 0,5% 8,4% 8,9% 100% IV X II - XII/XII1 w. V X III w. (szczególnie pierwsza połowa X III w.) 52 59 45,2% 51,3% 29 43,5% 34 50,5% 4 3,5% 3 4,5% 1 1,5% 27 88 15 100 44 70 23,5% 76,5% 13% 87% 38,2% 61% 15 22,5% 52 77,5% 17 25,5% 50 74,5% 42 62,5% 23 35% 1 95 20 90 0,8% 82,5% 17,5% 94,7% 2 2,5% 55 82% 12 18% 52 94,6% p p l. 3 3,2% 1 1,8% 2 2,1% 2 3,6% 115 167 100% 100%
Śrem, stanowisko 7. Zestawienie technologiczno-morfologicznych cech den naczyń górą obtaczanych Poziom osadniczy i jego chronolj-aa Grupy den 1 2 3 4 do 0,10 Domieszka Ilość den naczyń górą obtaczanych 0,10- -0,20 0,20- -0,30 0,30 Barwa powierzchni Przełom Średnica Grubość Odcisk osi do 5 0-8 8-1 0 do 0,50 0,50- -1 1-2 brunatna popielata jednobarwny wielobarwny ruchoma nieruchoma zalepiana 0 1,5 - - 2 0 3 I druga połowa X w. 7 6 1 1 2 4 7 7 6 1 3 4 2 2 II X /X I pierwsza połowa X I w. 1 1 1 1 1 1 1 III poł. X I - druga połowa X I w. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Razem 9 7 2 2 3 4 9 9 7 2 5 4 2 1 2 1
A 4 B * 3 Ryc. 8. Śrem, stan. 7. Grupy morfologiczne den (A) i znaków garncarskich (B) Illustr. 8. Śrem, site 7. Morphologic groups of bottoms (A) and potters marks (B) zentowane są przez 2, 3 i 4 grupę, o dominującej domieszce średnioziarnistej, średnicy w większości 6-8 i grubości do 0,50. Na jednym z okazów zaobserwowano zastosowanie bardzo drobnej podsypki, przypuszczalnie popiołu (tab. 10). Nie uchwycono występowania znaków garncarskich. II poziom osadniczy Materiał ceramiczny II poziomu osadniczego reprezentowany jest przez 63 fragmenty naczyń, tj. 9,5% ogólnej ilości (tab. 2). W tym naczynia górą obtaczane stanowią 28,5%, a całkowicie obtaczane 71,5% (tab. 4). Wśród naczyń górą obtaczanych zaobserwowano zwiększenie się udziału domieszki średnioziarnistej do 41,5%, dominację brunatnej barwy powierzchni i wielobarwnego przełomu. Nadal jednak widoczne jest używanie jako domieszki gruboziarnistego tłucznia (tab. 7). Zwiększa się udział liczebny ścianek w przedziale 0,60-0,90 grubości (5-8,5%). W zakresie ornamentyki obserwujemy zwiększenie się o 3% ilości fragmentów o zdobionej powierzchni (w stosunku do poziomu poprzedniego). Generalnie w zakresie ornamentyki
i / w IV V n 3 a / V I, > O * o / f i f / / y * - V V V = - - ' - 4 a 4 t 5a 5h ///r / i/ 4* % ^ 6 CL 66 7 Ryc. 9. Śrem, stan. 7. Grupy ornamentyki Illustr. 9. Śrem, site 7. Groups of ornamentation dominują prymitywnie wykonane wątki grupy 6 (60%). Ornament żłobków dookolnych stanowi tu 20%. Morfologicznie naczynia górą obtaczane reprezentowane są przez grupę 2, tzn. przez okazy małe, o tulipanowato w y giętym brzegu i łagodnie zaokrąglonym brzuścu (tab. 5), zaopatrzone w krawędzie zaokrąglone (grupa 1) i ukośnie ścięte (grupa 2). Dna stanowią bardzo nieliczną grupę materiałową i nie odbiegają parametrami od analizowanych den poprzedniego poziomu (tab. 9). Omawiając strukturę surowca naczyń całkowicie obtaczanych obserwujemy wzrost stosowania najdrobniejszej domieszki do 9,5%. Zwiększa się też liczba naczyń o popielatej barwie powierzchni do 50%. Naczynia nadal posiadają przełom wielobarwny, zwiększa się za to liczba naczyń o cieńszych ściankach (do 12%). Zwiększa się nadto liczba okazów ornamentowanych do 78,5%. Wśród grup ornamentyki dominują żłobki dookolne (78,6%). Zmniejsza się natomiast liczebność ułamków zdobionych wątkami strefowymi grupy 5 (tab. 8). W zakresie morfologii, naczynia całkowicie obtaczane poziomu II (tab. 5) reprezentowane są głównie przez formy należące do 6 grupy (garnkowate o eso- watym profilu), po raz pierwszy wystąpiło też pojedyncze naczynie o cylin-
Śrem, stanowisko 7. Zestawienie technologiczno-morfologiczne cech den naczyń całkowicie obtaczanych Poziom osadniczy i jego chronologia Grupy den 1 2 3 4 do 0,10 Domieszka Ilość den naczyń całkowicie obtaczanych 0,10- -0,20 0,20- -0,30 0,30 Barwa _... Przełom powierzchni popielą- jednota barwny do 5 Średnica Grubość Podsypka 6-8 8-1 1 do 0,50 0,50-1 0,10 brunatna wielobarwny 0,10- -0,20 I druga połowa X w. 5 2 1 2! 1 3 1 4 1 5 4 1 3 2 1 2 II X /X I pierwsza połowa X I w. 3 2 1 1 2 2 1 3 3 3 1 1 III połowa X I druga połowa X I w. 15 1 5 5 4 1 12 2 12 3 15 1 11 3 5 10 3 4 IV X II - X II/ /X III w. 9 2 3 2 2 2 7 6 3 9 5 4 2 7 4 4 y X III w. (szczególnie pierwsza połowa) 5 1 2 2 2 2 1 4 1 5 4 1 1 4 2 2 Razem 7 3 13 11 10 7 26 4 28 9 37 1 27 9 11 21 11 13
Ryc. 10. Śrem, stan. 7. Naczynia górą i całkowicie obtaczane z II i III poziomu osadniczego: 1,3 poziom II, 2 poziom III. Rys. L. Fijał Illustr. 10. Śrem, site 7. Vessels fully and partially turned from the II and III settlement layer: 1, 3 layer II, 2 layer III drycznej szyjce, a także duże naczynie zasobowe zdobione listwami plastycznymi (ryc. 11 : 2). Wśród krawędzi przeważają okazy grupy 4 (tab. 6). Dna naczyń całkowicie obtaczanych zasadniczo nie odbiegają w swej technologii i technice wykonania od den zaobserwowanych w poziomie I. Widoczne jest nadal stosowanie bardzo drobnej podsypki, prawdopodobnie popiołu (tab. 10). W pojedynczym przypadku jednak zaobserwowano wystąpienie niezidentyfikowanego znaku garncarskiego (tab. 11). Ryc. 11. Śrem, stan. 7. 1 naczynie górą obtaczane z II poziomu osadniczego, 2 naczynie całkowicie obtaczane z II poziomu osadniczego. Rys. L. Fijał Illustr. 11. Śrem, site 7. 1. A partially-turned vessel from the II settlement layer, 2. A fully-turned vessel from the II settlement layer
T a b e la 11 Śrem, stanowisko 7. Zestawienie udziału poszczególnych grup znaków garncarskich i odcisków koła garncarskiego Poziom osadniczy i jego chronologia 1 2,5 x 2,5 Grupy znaków (wymiary) 2 3 3 x 2,5 3 x 3 4 3,5 x 3 Niezidentyfikowane znaki Odciski koła Odciski blaszki z nitami (2 x x2,3 ) 1 druga połowa X w. II X /X I pierwsza połowa X I w. 111 połowa X I druga połowa X I w. 1 1 1 IV X II - X II/X III w. 1 1 2 V X III w. (szczególnie pierwsza połowa X III w.) 1 1 2 Razem den ze znakami i odciskami 1 1 1 1 2 1 4 III poziom osadniczy W poziomie III odkryto 258 fragmentów naczyń, tj. 38,4% ich ogólnej liczby. W tym naczynia górą obtaczane stanowiły 4,5%, a naczynia całkowicie obtaczane 95,5% (tab. 2, 4). Naczynia górą obtaczane charakteryzowały się tym, że wytwarzane były z gliny o domieszce w 70% średnioziarnistej. W przeciwieństwie do poprzedniego poziomu ulega zmianie kolor ich powierzchni (dominuje barwa popielata w 60%). Przełom fragmentów naczyń górą obtaczanych pozostaje w dalszym ciągu wielobarwny. Widoczna też jest dominacja ścianek średniej grubości (90%). W poziomie III nieliczne okazy zdobione są watkami pasowymi (zwielokrotniona linia falista), niekiedy także ornamentyką (odciski) grupy 2 (tab. 7). Morfologicznie naczynia górą obtaczane reprezentowane są przez okazy 1 (5,4%) i 2 grupy (3,6%) o krawędziach zaokrąglonych i ukośnie lub prosto ściętych (tab. 5, 6). Dna naczyń górą obtaczanych zaliczyć można do grupy 1 (płaskich) o średnioziarnistej domieszce, średnicy od 8,0-10 i grubości 0,5-1,0 (tab. 9). Pojedyncze dno zaopatrzone jest w odcisk osi wtórnie zalepiony (ryc. 14 : 6). Naczynia całkowicie obtaczane charakteryzują się dominacją domieszki średnioziarnistej (78,5%), popielatej barwy powierzchni (78%), wielobarwnością przełomów (97%). Grubość ścianek naczyń pozionm III charakteryzuje się wzrostem naczyń cienkościennych (do 21,6%). Naczynia w 82,2% ornamentowane są wątkami 1 grupy ornamentacyjnej (żłobki dookolne), z pozostałych nieliczne zdobione są wątkami 3, 4 i 5 grupy (tab. 8). Naczynia reprezentują 5, 6 i 7 grupę morfologiczną. Ta ostatnia jest po raz pierwszy widoczna w ana-
Ryc. 12. Śrem, stan. 7. Naczynia z II i III poziomu osadniczego: górą obtaczane 2, 3, 5 (poziom II), 6 (poziom III); całkowicie obtaczane 1, 7 (poziom III), 4 (poziom II). Rys. L. Fijał Illustr. 12. Śrem, site 7. Vessels from the II and III settlement layers, turned in the upper part 2, 3, 5, (layer II), 6 (layer III), fully-turned 1,7 (layer III), 4 (layer II) lizowanym zespole (stanowi tu 16,4% ogółu naczyń poziomu III). Widoczna jest dominacja naczyń grupy 6 (51,3% tab. 5). Wśród krawędzi widoczne jest występowanie mniej więcej na równym poziomie grupy 2, 3 i 4 oraz po raz pierwszy uchwyconej wykształconej grupy 5 (ryc. 7, tab. 6). Dna naczyń całkowicie obtaczanych należą głównie do 2 i 3 grupy (lekko wklęsłych i wklęsłych wyodrębnionych), a także zaobserwowano występowanie dna grupy 4 (wklęsłe pierścieniowate). Dominują dna o domieszce średnioziarnistej, wielobarwnym przełomie, średnicy 6-8 i grubości 0,5-1,0. Nadal widoczne jest używanie drobnoziarnistej podsypki (tab. 10). W dwóch przypadkach zanotowano występowanie znaków garncarskich, w tym jednego niezidentyfikowanego oraz drugiego w formie równoramiennego krzyża o wy miarach 2,5 X 2,5. Pojedynczo wystąpił też odcisk drewna koła garncarskiego (tab. 11). Dna te reprezentujące 3 i 4 grupę morfologiczną nie różnią się zasadniczo od den nie posiadających znaku garncarskiego (ryc. 14:4).
Kyc. 13. Śrem, stan. 7. Naczynie tzw. przejściowe 7 (I poziom osadniczy), całkowicie obtaczane 1, 4 (III poziom osadniczy), 2, 3, 5, 6, 8, 9, 10 (IV poziom osadniczy). Rys. L. Fijał Illustr. 13. Śrem, site 7. A so-called transitional vessel 7 (I settlement layer), fully turned 1, 4 (III settlement layer), 2, 3, 5, 6, 8, 9, 10 (IV settlement layer)
Ryc. 14. Śrem, stan. 7. Naczynia całkowicie obtaczane z III poziomu osadniczego 1-5, 7. Dno naczynia górą obtaczanego z wtórnie zalepionym odciskiem osi 6. Rys. L. Fijał Illustr. 14. Śrem, site 7. Fully-turned vessels from the H I settlement layer 1-5, 7. Bottom of a partially turned vessel, with a secondary, glued on, imprint of the axis 6
IV poziom osadniczy W ramach poziomu IV odkryto 136 fragmentów naczyń glinianych, tj. 20,3% ogółu analizowanych. W tym naczynia górą obtaczane stanowiły 8,5%, a naczynia całkowicie obtaczane 91,5% (tab. 2, 4). Nieliczne naczynia górą obtaczane, jakie tu wystąpiły, wykonane zostały z gliny o zawartości w 75% domieszki średnioziarnistej. Charakteryzują się one brunatną barwą powierzchni (66,5%), wielobarwnym przełomem (100%) i grubością ścianek w przedziale 0,60-0,90 (75%). Naczynia zdobione są wyłącznie wątkami 3 i 4 grupy ornamentacyjnej (tab. 7). Morfologicznie naczynia te reprezentują okazy grupy 2, o zaokrąglonych i ukośnie ściętych krawędziach (tab. 5, 6). Naczynia całkowicie obtaczane wykazują bardziej zróżnicowane cechy technologiczne w stosunku do okazów z III poziomu osadniczego. Zmniejsza się liczba naczyń o domieszce średnioziarnistej (45,2%). Wychodzi też z użycia domieszka najgrubsza. Z innych cech wymienić można dominację brunatnej barwy powierzchni (76,5%), zwiększenie się odsetka naczyń o przełomie jednobarwnym (do 13%) oraz cienkościenności ścianek. Zwiększa się także liczba fragmentów ornamentowanych do 82,6%. Ornamentowane są one głównie wątkami grupy 1 (żłobki dookolne), kosztem innych bardziej rozwiniętych zdobin (tab. 8). Morfologicznie naczynia całkowicie obtaczane reprezentowane są przez 5, 6,7 grupę. Pojedynczo wystąpił tu także ułamek pokrywy (grupa 9). Dominuje nadal grupa 6 (mniejsze okazy gamkowate o esowatym profilu) tabela 5, rycina 6. Zmniejsza się natomiast udział 5 grupy morfologicznej (smukłe garnki o mniej więcej esowatym profilu) do 4,7%. Wśród krawędzi dominują okazy grupy 2 (31,2%), choć notuje się też występowanie krawędzi 3, 4, 5, 6 grupy (tab. 6). Dna naczyń całkowicie ob- Ryc. 15. Śrem, stan. 7. Wykopy 14-15. Ceramika z warstw niwelacyjnych 1-5. Rys. L. Fijał Illustr. 15. Śrem, site 7. Excavations 14 - - 15. Ceramics from levelled layers 1-5
taczanych reprezentowane są przez wszystkie grupy morfologiczne (z nieznaczną przewagą grupy 2). Dominuje domieszka średnioziarnista, przy obecności okazów z domieszką drobnoziarnistą. W zakresie barwy powierzchni przełomu, średnicy, grubości nie zaobserwowano większych zmian. Widoczne jest natomiast stosowanie podsypki drobnoziarnistej (tab. 10). Na dnach IV poziomu osadniczego obserwuje się także wystąpienie najliczniejszego zestawu znaków garncarskich. Tworzą go: w pojedynczym przypadku znak równoramiennego krzyża (różniący się morfologicznie od podobnego z poprzedniego poziomu) o wymiarach 3 X 2,5, pojedynczy znak swastyki prawoskrętnej (3x3 ) i dwa dna z odciskami blaszek z nitami (2x2,3 ) tabela 11, rycina 8. V poziom osadniczy W V poziomie osadniczym odkryto 75 fragmentów naczyń glinianych, co stanowi 11,3% ogółu naczyń. W tym naczynia górą obtaczane stanowiły 1,3%, naczynia całkowicie obtaczane 96% i silnie obtaczane (stalowo-szare) 2,7% (tab. 2, 4). Pojedynczy fragment naczynia górą obtaczanego mieści się w parametrach technologiczno-technicznych dotychczas analizowanych naczyń (tab. 7). Stanowi on ułamek przydennej części naczynia. Wśród naczyń całkowicie obtaczanych (tab. 8) dominuje domieszka średnioziarnista, brunatna barwa powierzchni, zwiększa się ilość okazów o jednobarwnym przełomie, a także odsetek naczyń cienkościennych (do 62,5%). Naczynia w ogóle ornamentowane są w 82%. W tej liczbie aż w 94,6% przez wątek grupy 1 (żłobki dookolne). Pośród uchwyconych grup morfologicznych wystąpiły naczynia 5, 6 i 7 grupy (tab. 5) z krawędziami w większości (w 60%) silnie profilowanej grupy 4 (tab. 6). Dna naczyń reprezentowane są przez formy wklęsłe i pierścieniowate; wklęsłe o domieszce drobno- i średnioziarnistej, barwie brunatnej i wielobarwnym przełomie. Ich średnica mieści się w przedziale 6-8, a grubość od 0,5 do 1,0. Charakterystyczne są drobnoziarniste i średnioziamiste podsypki (tab. 10). Zaobserwowano wystąpienie pojedynczego znaku na dnie wklęsłym (tab. 11). Jest to znak przekształconej swastyki lewoskrętnej w kształcie koła szprychowego o wymiarach 3,5 X 3,0 (ryc. 8). Ponadto odkryto dwa okazy z wyraźnie widocznymi odciśniętymi prostokątnymi blaszkami zaopatrzonymi w cztery nity o średnicy 2x2,3. Wspomnieć również należy o 2 fragmentach ceramiki stalowo-szarej silnie obtaczanej, dobrze wypalonej, zdobionej żłobkami dookolnymi (tab. 2). VI poziom osadniczy Poziom ten tworzą wyłącznie warstwy niwelacyjne, stąd też pochodzącą z nich ceramikę pominięto w szczegókrwych rozważaniach analitycznych.
V-.. Ryc. 16. Śrem, stan. 7. Wykopy 1-2, 9-13. Ceramika z warstw niwelacyjnych. Rys. L. Fijał Illustr. 16. Śrem site 7. Excavations 1-2, 9-13. Ceramics from levelled layers
Ramy chronologiczne poziomów osadniczych w świetle analizy ceramiki W trakcie analizy ceramiki śremskiej możliwe było uchwycenie wielu cech naczyń, pozwalających na precyzyjniejsze datowanie zespołu. Wśród nich w y mienić możemy cechy o fundamentalnym znaczeniu dla rozważań nad chronologią ceramiki śremskiej, a mianowicie związane z techniką wyrobu naczyń i ich morfologią. Ponadto uwzględniono dane technologiczne wynikające z analizy granulometrii domieszki, wypału, grubości ścianek. a) Technika wykonania naczyń. Dane uzyskane z analizy zespołu ceramiki śremskiej pozwalają na przyrównanie materiałów z poszczególnych poziomów osadniczych do analogicznych z innych stanowisk. Wydaje się też, że kryterium techniki wyrobu naczyń w obecnej chwili jest wiodącym wskaźnikiem chronologicznym, zwłaszcza do wyznaczania końca fazy C i okresu trwania fazy D na terytorium ziem wielkopolskich32. Dla wczesnośredniowiecznego Śremu wskaźnik naczyń całkowicie obtaczanych w najstarszym poziomie osadniczym wynosi 53%, górą obtaczanych 47% (tab. 4). W fazie D zbliżone lub analogiczne proporcje znamy z terenu Wielkopolski, w tym z Poznania (np. Poznań-Katedra warstwy przedsakralne datowrane na 950-960 58%: 42% 33, Ostrów Tumski 17 66,2% : 33,7% z poł. X w.34, Ostrów Tumski 13 49,5%: 47,5% z ok. 950 r. i 58% : 42,0% z okresu 950-970 r.35, ul. Wieżowa 2-4 dla X /X I w. poł. X I w. 54,3-65,0% : 45,6-34,87 % 36). Wspomnieć też można o wczesnośredniowiecznym grodzie w Bninie, gdzie za najbliższe wskaźniki uznać możemy proporcje materiału ceramicznego pochodzącego z warstw datowanych na drugą połowę X w. początek X I w. (ok. 53,0-56,0% : 47,0-43,0%)37 czy też o wczesnośredniowiecznym Santoku (54,0% : 45,6% z drugiej połowy X w. i po połowę X I w.)38. W świetle przytoczonych danych wydaje się, że nie popełnimy błędu, jeżeli datowranie w tym aspekcie najstarszego poziomu osadniczego zamkniemy w ramach drugiej po 32 Z. K u rn ato w sk a, Główne momenty w rozwoju wczesnośredniowiecznego garncarstwa polskiego, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. X X I, 1973, nr 3, s. 435-447. 33 Z. P ieczy ń sk i, Materiały z warstw przedsakralnych odsłoniętych w katedrze poznańskiej w latach 1951-1956, Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. X I II, 1962, s. 284. 34 M. Mai inow ska, Badania na stanowisku Ostrów Tumski 17 w Poznaniu w latach 1953-1954, w: Poznań we tvczesnym średniowieczu, t. III, Wrocław-Warszawa 1961, tabela 1. 35 A. N ie sio ło w sk a, M. P e rzy ń sk a, J. Ż ak, Badania na posesji Ostrów Tumski 13 w latach 1950-1953, w: Poznań we wczesnym średniowieczu, t. II, Wrocław-Warszawa I960, s. 196 (zestawienia). 36 A. D y m a czew sk i, Badania wykopaliskowe w ogrodzie przy ul. Wieżowej 2-4 w Poznaniu w latach 1939, 1950-1953, w: Poznań we wczesnym średniowieczu, t. III, Wrocław-Warszawa 1961, s. 196, tabela A. 37 A. P ału b ick a, Grodzisko..., s. 160 (zestawienie). 38 U. D y m a czew sk a, A. D y m a czew sk i, Wczesnośredniowieczny Santok, Slavia Antiqua, t. X IV, 1967, zestawienie; U. D y m a czew sk a, Ceramika wczesnośredniowieczna z Santoka, Slavia Antiqua, t. X V I, 1970, zestawienie procentowe.