prof. dr hab. arch. Konrad Kucza-Kuczyński dom: ul. Hoża 43/49 m.131 00-681 Warszawa tel.022 6257253, pr. tel/fax:022 6224323 e-mail: konrad.kuczakuczynski@neostrada.pl Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej RECENZJA opracowania LUBLIN NOVUS" Urząd Miasta Lublin Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Lubelska Pracownia Urbanistyczna, Lublin 2008 autorzy: mgr inż. arch. Elżbieta Mącik, mgr inż. arch. Anna Bednarczyk - Sil, mgr inż. arch. Joanna Mużykowska, mgr inż. Paweł Oroń, mgr Marek Stasiak, mgr Michał Trzewik, inż. arch. kraj. Anna Giezek, mgr inż. Tadeusz Laskowski, inż. Marta Smajkiewicz, mgr inż. Edward Pomorski, inż. Jerzy Żaliński, mgr Paweł Basak, mgr inż. Tomasz Kleczek, wizualizacja: Marcin Jastrzębski. 1.Materiały wyjściowe opracowania recenzji 1.1. LUBLIN NOVUS - uwarunkowania" /część opisowa i graficzna A4/, w tym: Uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze" /str.4-21/, Uwarunkowania kulturowe" /str.22-73/, Uwarunkowania komunikacyjne i infrastrukturalne" /str.74-77/. 1.2. LUBLIN NOVUS - uwarunkowania" /część graficzna A3/, w tym: uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze, kulturowe, komunikacyjne i infrastrukturalne. 1.3. LUBLIN NOVUS - koncepcje funkcjonalno-przestrzenne" /część graficzna A3/, w tym: Podzamcze I", Podzamcze II", Staw Królewski". 1.4. Wizja lokalna terenów opracowania /w dniu 25.03.08/ 1.5. Wyjaśnienia bezpośrednie autorów opracowania /jw./ W świetle zapisu Celu opracowania" /str.2/ oraz bezpośrednich wyjaśnień autorów opracowania, przedstawiony materiał, szczególnie bogaty w części uwarunkowań", jest wystarczający do realizacji celu pracy.
2.Ocena zakresu i przyjętych metod opracowania Opracowanie obejmuje, wg. opisu w przedmiocie opracowania" /str.2/ teren Podzamcza oraz /.../ teren dawnego Wielkiego Stawu Królewskiego". Niezależnie od przytoczonych wielu cech tych obszarów, nie podano wartości powierzchniowych. Orientacyjne wyliczenie wykazuje, iż jest to około 125 ha, w tym ca 15 ha obszaru Podzamcza i ca 110 ha obszaru Wielkiego Stawu Królewskiego. Jest to więc obszar dość duży jak na jedno wydzielone opracowanie, ale z racji wagi miejsca w układzie funkcjonalno-przestrzennym Lublina, taki zakres obszarowy wydaje się uzasadniony. Przyjęte metody opracowania, które z racji problematyki i celów, można określić jako wstępne studium rewaloryzacji" lub założenia do studium rewaloryzacji", oparte zostały o część analityczną" i część projektową", zawierającą dwa warianty koncepcji" terenu Podzamcza i propozycję ideową" terenów Wielkiego Stawu Królewskiego". Pozytywne z punktu widzenia integracji z miastem objęcie opracowaniem całego tego obszaru, skutkuje jednak ujawnionymi wyżej różnicami opracowania obu tych podobszarów: koncepcją" i ideą". To wynik zarówno dużych różnic obu obszarów: 15 ha i 110 ha, jak i różnej ich charakterystyki wyjściowej i pewnie docelowej. Różnice szczegółowości opracowań obu obszarów utrudniają jednolitą ocenę ich jakości, chociaż idea kompleksowego ich traktowania jest słuszna. Celowe więc będzie w następnych fazach opracowania, po ustaleniach integracyjnych powiązań ze strukturą tak przestrzenną jak i funkcjonalną miasta, niezależne programowanie i projektowanie tych obszarów, również z punktu widzenia realnej dostępności inwestycyjnej. Takie działanie byłoby analogiczne do sprawdzonych w wieloletniej praktyce doświadczeń paryskich zonów" czy berlińskich kwartałów", zapisywanych najpierw w zintegrowanych operacyjnych planach, a dopiero potem rozpisanych na osobne zadania. 3. Ocena prawidłowości założeń wyjściowych i tez opracowania 3.1. Uwarunkowania przestrzenno-krajobrazowe: Z zaprezentowanej bardzo czytelnie w części Uwarunkowań" analizy cech geograficznych, przede wszystkim geometrii terenu doliny Czechówki i położenia między wzgórzami Czwartek i Wzgórza Zamkowego, wynika odrębność makrownętrza krajobrazowego" Podzamcza. Drugim odrębnym makrownętrzem krajobrazowym" jest trójkątny w planie teren dawnego Wielkiego Stawu Królewskiego
powiązanego z doliną Bystrzycy. Podzamcze" z punktu widzenia przestrzennego jest naturalnym dopełnieniem Starego Miasta i całego systemu wzgórz Lublina. Wielki Staw Królewski", o zupełnie innej charakterystyce przestrzennej, łączy się z obszarem Starego Miasta przez najlepsze, panoramiczne otwarcia na najcenniejszy krajobraz miasta. Równocześnie charakterystyka dendrologiczna obu terenów jest bogata, ale równocześnie wymagająca odnowy i wydobycia poprzez właściwe zagospodarowanie terenów. Możliwe przywrócenie zwierciadła Wielkiego Stawu Królewskiego wraz z tą odnowioną strukturą zieleni, ma szansę stworzyć najcenniejszy obszar krajobrazowy Lublina. 3.2. Uwarunkowania kulturowo-historyczne: Z racji swojej historii i to nie tylko związanej z lubelskimi Żydami, teren Podzamcza" w sposób naturalny wykazuje dotychczas brak koniecznej integracji rejonu Zamku i Starego Miasta z wyspowymi w tej chwili enklawami zabytków na Czwartku /kościół św. Wojciecha/, cerkwi Przemienienia Pańskiego z zabytkowym zdrojem. Autorzy pracy napisali zbyt delikatnie, iż krajobraz dawny jest stosunkowo słabo czytelny, a całą jednostkę można uznać za zaniedbaną". Prawda jest inna: ten teren odbiega standardami tak przestrzeni jaki i funkcji od reszty Lublina, a przecież z racji położenia powinien być promocją miasta i jego tożsamości. Słusznie podkreślone w pracy i odczuwane zresztą dramatycznie w przestrzeni tego obszaru jest współczesne przecięcie" trasą AI. Tysiąclecia historycznego traktu miasta: od Krakowskiego Przedmieścia, przez Stare Miasto, aż do Wzgórza Czwartek: miasto zostało tutaj nienaturalnie rozerwane. Inne są powody i słabsze możliwości historyczne rejonu Stawu. Natomiast widoczne nawet w trakcie wizji lokalnej kulturowe walory Bronowic Starych czy wsi Tatary, sugerują ich współczesną rewaloryzację wraz z nowymi funkcjami na ich przedpolu od strony brzegów przyszłego czy też odtworzonego Wielkiego Stawu Królewskiego. W ten sposób, nawet wstępna analiza uwarunkowań" wykazuje jednoznacznie, iż tereny opracowania Podzamcza" i Wielkiego Stawu Królewskiego" są dla miasta unikalną rezerwą historycznego i przestrzennofunkcjonalnego dopełnienia miasta.
4. Analiza koncepcji przestrzenno-funkcjonalnych 4.1. Wspólne elementy założeń ideowych rejonu Podzamcza: 4.1.1.Autorzy słusznie w Podsumowaniu" /str.73/ zakładają: rekompozycję istniejącego układu" Podzamcza m.in. poprzez przywrócenie kanonicznego rysunku planu urbanistycznego" oraz integrację nowo tworzonych wartości przestrzennych z istniejącymi wartościami historycznymi. 4.1.2.W obu proponowanych koncepcjach Podzamcza pojawia się również idea odkrycia dawnego przebiegu Czechówki i związanego z tym faktem budowania atrakcyjnych ciągów pieszych wzdłuż jej koryta na terenie Podzamcza i dalej, aż w rejon Wielkiego Stawu Królewskiego. 4.1.3.Kolejny wspólny moment, to konieczność bezkolizyjnego skomunikowania pieszego Wzgórza Zamkowego i Placu Zamkowego z doliną Czechówki i dalej aż do Wzgórza Czwartek. 4.1.4.Również widoczna jest tendencja dwustronnych otwarć z Al. Tysiąclecia nie tylko jak dotychczas na Stare Miasto, ale też i na Wzgórze Czwartek. Ta prawidłowo założona decyzja jest różnie realizowana przestrzennie; na ogół jednak z obniżaniem wysokości zabudowy po wschodniej stronie ul. Nadstawnej. 4.1.5.Istotnym elementem zmian programu Podzamcza jest usunięcie głównego dworca PKS /propozycja przeniesienia w rejon dworca PKP/, pozostawiając jedynie w rejonie ul. Ruskiej przystanek tranzytowy komunikacji dalekiego zasięgu. 4.1.6.W obu koncepcjach proponowany program funkcjonalny oparty jest o usługi publiczne", usługi publiczno-komercyjne", usługi komercyjne-handel, gastronomia", usługi komercyjne-handel, biura", funkcje mieszkaniowe z usługami". Te ostatnie występują w wariancie Podzamcze I", natomiast w wariancie Podzamcze II" występują jedynie /wg. opisu/ jako zmodernizowane istniejące obiekty mieszkaniowe przy ul. Lubartowskiej. Wszystkie z 6 wymienionych wspólnych dla obu koncepcji podstawowych założeń ideowych, należy uznać za w pełni uzasadnione. Jedyna uwaga recenzenta, to możliwość zwiększenia programu mieszkaniowego, oczywiście z wyłączeniem pierzei AL Tysiąclecia, co pozwoli na całodobowe ożywienie tkanki tego miejsca. Bez względu na oceny obu poszczególnych koncepcji, te wymienione założenia powinny zostać uwzględnione w następnych fazach opracowań.
4.2. Elementy założeń rejonu Wielkiego Stawu Królewskiego: Skrótowość zapisu idei", czytelnej programowo w planszy Sytuacja" / w skali 1:10000/, pozwala jedynie na ogólne wnioski. 4.2.1.Odtworzenie zwierciadła Stawu oraz rewaloryzacja brzegów Bystrzycy, wraz z całym systemem urządzeń wodnych i komunikacji nadwodnej. 4.2.2.Ochrona i podkreślanie nową zabudową i terenem szerokich otwarć z północnego, wschodniego i południowego brzegów Stawu i Bystrzycy, na sylwetę Starego Miasta, Wzgórze Zamkowe, Wzgórze Czwartek i Grodzisko. 4.2.3.Powiązanie komunikacją pieszą-rowerową, w tym bezkolizyjne pod i nad trasą AL Unii Lubelskiej, zrewaloryzowanych terenów Stawu z Podzamczem, Placem Zamkowym i Zamkiem oraz z zespołem staromiejskim. 4.2.4.Większość powierzchni /ca 85%/ proponuje się pod programy urządzeń terenowych: wystaw i ekspozycji czasowych", imprez masowych", zorganizowanej rekreacji terenowej", ogrodów tematycznych", zieleni parkowej". 4.2.5.Programy usług publicznych" i komercyjnych" oraz mieszkalnictwa z usługami komercyjnymi" proponuje się wzdłuż AL Tysiąclecia oraz w rejonach Bronowic Starych i wsi Tatary. Proponowane elementy ideowe wg pkt. 4.2.1., 4.2.2., 4.2.3. i 4.2.4. wydają się oczywiste z racji tak krajobrazowych jak i kulturowych. Dalszych analiz wymaga koncepcja programów usług i mieszkalnictwa i ich wzajemnej relacji oraz relacji powierzchniowych kubaturowych do otwartych terenów rekreacyjno-wystawowych. 4.3. Ocena koncepcji Podzamcze I": Uwaga ogólna dot. metody oceny wszystkich koncepcji: z racji na wstępną fazę opracowania, celowe wydaje się ustosunkowanie do podstawowych decyzji przestrzenno-funkcjonalnych, unikając oceny odczytywanego, szczególnie w wizualizacjach, charakteru architektury. Powinno to być analizowane jedynie jako sugestia geometrii czy skali, pozostawiając do dalszych faz decyzje zarówno atmosfery tektoniki i stylistyki architektonicznej. Uwagi poniższe dotyczą elementów dyskusyjnych koncepcji lub wyraźnie twórczych pomysłów, pozostawiając pozytywną ocenę w/w podstawowych założeń ideowych / wg. pkt. 4.1. i 4.2./ Rdzeniem koncepcji przestrzennej jest atrakcyjny plac między Al. Tysiąclecia, a Czechów ką, obudowany jednak tylko nową zabudową i z utrudnionymi, nie bezpośrednimi widokami na historycznie cenne obiekty. Podobnie oddziaływuje mniejszy plac przed Cerkwią.
Szeroka kładka piesza po śladzie dawnej ul. Nadstawnej nad ul. Ruską, połączona z aneksem tarasu widokowego ukierunkowanego na Stare Miasto", jest pozytywem tej koncepcji. Trudniej zaakceptować kładkę pieszą nad Al. Tysiąclecia z racji możliwego optycznego przecięcia widoku na Zamek z trasy AL Tysiąclecia, chociaż propozycja obu kładek na zbliżonym poziomie /182m i 184m tj. 9m nad Aleją/ jest logiczna i wygodna dla przemieszczania się z poziomu Wzgórza Zamkowego 189m na Wzgórze Czwartek 189m. Analizując program funkcjonalny Podzamcza, koncepcja w swoim układzie potwierdza możliwość wzbogacenia programu mieszkaniowego z usługami w parterach, np. wzdłuż atrakcyjnego ciągu Czechówki czyli domy nad kanałami" i oczywiście w rejonach Cerkwi czy ul. Lubartowskiej. 4.4. Ocena koncepcji Podzamcze II": Koncepcja przestrzenna zakłada niską zabudowę na całym terenie na wschód od ul. Nadstawnej, co pozwala przypuszczalnie na lepsze kontakty widokowe Wzgórza Zamkowego ze Wzgórzem Czwartek oraz kontakty lokalne na terenie Podzamcza. Istotnym pomysłem tej koncepcji jest główny plac, tym razem proponowany w bezpośrednim oparciu o Wzgórze Czwartek i zespół cerkiewny razem ze studnią. To rozwiązanie ingeruje, przestrzennie słusznie, w obiekty towarzyszące Cerkwi. Bezkolizyjne połączenie piesze Placu Zamkowego z Podzamczem proponowane jest jako rozbudowane przejście podziemne. Nie powoduje to zagrożenia widoków na Zamek, daje dodatkowe powierzchnie usług w przejściu. Być może należy je przeanalizować jako jeszcze bardziej otwarte przestrzennie, np. na wzór krakowskiego przejścia przy dworcu. Miękko prowadzona kładka nad ul. Ruską na Wzgórze Czwartek, wymaga szczegółowej analizy i organicznego wpisania w teren Wzgórza. Zasada zmodułowanej zabudowy nawiązującej do rytmu i skali dawnej zabudowy Podzamcza, przemawia do wyobraźni. Może zbędne jest poszukiwanie zmiany zasady siatki dawnych działek, zbyt agresywnie i przez to trudno integrującej się z przebiegiem dawnych ulic i Czechówki. Program mieszkaniowy w takiej koncepcji może być sytuowany jedynie na zachód od ul. Nadstawnej i oczywiście mniejszy niż w wariancie Podzamcze I".
4.5. Ocena koncepcji Wielki Staw Królewski": Zgodnie z wyżej już sygnalizowanymi uwagami, zapis koncepcji terenu o powierzchni ponad 100 ha, jest uproszczony i być może z tej racji nawet w strukturach kubaturowych jest często przeskalowany. Niezależnie od słusznej idei przewagi urządzeń terenowych, związanych z charakterem miejsca, możliwe jest znaczne dosycenie nowym programem kubaturowym. Nowe funkcje usługowe i mieszkaniowe, powinny wspomóc finansowo realizację programów terenowych. Szczególnie należy przeanalizować możliwości zwiększenia ilości zabudowy mieszkaniowej w południowo-wschodniej części tego rejonu. Znakomite otwarcia widokowe na Stare Miasto, mogą stworzyć najbardziej atrakcyjne tereny również pod mieszkaniówkę. Utrudnieniem jednak może być struktura własnościowa terenów m.in. Bronowic Starych. Przy takim stopniu ogólności idei, tym bardziej trudno jest oceniać formalne cechy propozycji np. wieży" czy schematycznych form zabudowy usługowej wzdłuż Al. Tysiąclecia. Nie są to jednak istotne problemy dla dalszych analiz projektowych, a jedynie wywołanie skojarzeń na temat możliwości tego miejsca. 5. Wnioski końcowe Analiza całości opracowania, wykonanego czytelnie i w skali założonego celu, pozwala na sprecyzowanie wniosków końcowych, istotnych dla dalszych losów tego ważnego rejonu miasta: 5.1. Rejon Lublina objęty opracowaniem LUBLIN NOVUS, zgodnie z intencją nazwy, ma - dzięki cechom krajobrazowo-przyrodniczym, historycznokulturowym i współczesnemu widzeniu tego miejsca - wszelkie szansę stać się rzeczywiście nie tyle nowym centrum miasta, ile dopełnieniem przez nową jakość, wartości centrum staromiejskiego. Takie działanie wypełni równocześnie istniejący, bolesny ubytek w naturalnej tkance miasta. 5.2. Całość terenów Podzamcza i Wielkiego Stawu Królewskiego, poprzez wspólny mianownik integracji widokowej i ciągów pieszych, z zespołem staromiejskim i Zamkiem, powinien być w dalszych fazach opracowywany kompleksowo i dopiero w fazach projektów zagospodarowania terenu dla poszczególnych zadań, rozpisany na części i kolejne etapy czasowe. Wyjątkowo szczegółowe zapisy ograniczeń w planie miejscowym tego obszaru, mogą skutecznie zapobiegać występującej powszechnie w Polsce degradacji ładu przestrzennego. 5.3. Istotną ideą koncepcji powinna pozostać integracja trzech elementów:
zrewaloryzowanego krajobrazu zielonego i wodnego - wzmocnienia i oparcia o zespoły i obiekty zabytkowe - współczesnej tkanki przestrzennej jako symbolu nowego Lublina, ale podporządkowanej na zasadzie dodawania" wartościom przeszłości. Ta współczesna tkanka miejska, określona zapisami ograniczeń, da szansę mądrej, a nie jak często bywa, jedynie agresywnej komercji. Dotyczy to zarówno usług jak i funkcji mieszkaniowych, które powinny wyraźnie ożywiać w sposób ciągły tereny Podzamcza i południowo-wschodnie rejony Stawu i brzegów Bystrzycy. 5.4. Dla terenu samego Podzamcza, należy opracować dalsze analizy projektowe, przyjmując część założeń potwierdzonych przez opracowane koncepcje. Zdaniem opiniodawcy szczególnie istotne jest: odtworzenie atrakcyjnego przestrzennie, obudowanego kubaturami usług i mieszkalnictwa, ciągu rzeki Czechówki bezkolizyjne połączenie Placu Zamkowego z Podzamczem, raczej w formie szerokoprzestrzennego przejścia z usługami pod AL Tysiąclecia połączenie Podzamcza ze Wzgórzem Czwartek - nad ul. Ruską poszukiwanie placu Podzamcza jako nowej jego wartości, opartego bezpośrednio o kontakt z najważniejszymi reliktami przeszłości tego miejsca: Wzgórza Czwartek, Cerkwi i studni. poszukiwanie kameralnej skali i modułowania współczesnej zabudowy, inspirowanej skalą zabudowy dawnej jako wyraz szacunku dla przeszłości tego miejsca przeanalizowanie zwiększenia funkcji mieszkaniowych dla ożywienia i utrzymania tożsamości tego rejonu. nasycenie obszaru Podzamcza znakami pamięci, tak w sferze informacji jak i upamiętnienia przez relikty-lapidaria, obiekty sztuki, miejsca dla prezentacji. 5.5. Przedstawione opracowanie, na tle chronicznego braku analogicznych opracowań polskich, dla oceny szans rozwoju miejskich obszarów zabytkowych lub na styku z takimi, jest optymistycznym przykładem poszukiwania metod i zapisów poprzedzających plany miejscowe. Warszawa/Kazimierz Dolny, 3.04.2008