LUBLIN NOVUS MARZEC 2008

Transkrypt

1 LUBLIN NOVUS MARZEC 2008 URZĄD MIASTA LUBLIN WYDZIAŁ ARCHITEKTURY, BUDOWNICTWA I URBANISTYKI LUBELSKA PRACOWNIA URBANISTYCZNA BOLESŁAW STELMACH architekt OPINIA

2 LUBLIN NOVUS MARZEC 2008 URZĄD MIASTA LUBLIN WYDZIAŁ ARCHITEKTURY, BUDOWNICTWA I URBANISTYKI LUBELSKA PRACOWNIA URBANISTYCZNA BOLESŁAW STELMACH architekt OPINIA LUBLIN NOVUS CZYLI QUO VADIS? 1.Przedmiot opracowania Opracowanie obejmuje teren Podzamcza oraz sąsiadujący z nim od wschodu teren dawnego Wielkiego Stawu Królewskiego, które położone są w centralnej części Lublina, u zbiegu trzech dolin rzecznych: Bystrzycy, Czechówki i Czerniejówki, przy skrzyżowaniu Alei Tysiąclecia i Alei Unii Lubelskiej. 2.Zakres opracowania 2.1. Uwarunkowania /część opisowa i graficzna, dwa tomy/ 2.2. Koncepcja programowo-przestrzenna /dwa warianty, jeden tom/ 3.Cel opracowania: Próba rozważenia obszary Podzamcze w kontekście jego uwarunkowań oraz zarysowania potencjalnych kierunków jego kształtowania. Celem opracowania nie jest przedstawienie gotowych rozwiązań, ale wprowadzenie w sferę merytorycznej, wielopłaszczyznowej dyskusji wiodącej do sprecyzowania możliwych scenariuszy działań programowych i planistycznych w odniesieniu do rozważanego terenu. Podjęte działania są pierwszym krokiem na drodze planistycznej regulacji obszaru przy współudziale społecznym. 4.Autorzy: mgr inż. arch. Elżbieta MĄCIK mgr inż. arch. Anna BEDNARCZYK-SIL mgr inż. arch. Joanna MUŻYKOWSKA mgr inż. Paweł OROŃ mgr inż. Marek STASIAK mgr inż. Michał TRZEWIK inż. arch. kraj. Anna GIEZEK mgr inż. Tadeusz LASKOWSKI mgr inż. Marta SMAJKIEWICZ mgr inż. Edward POMORSKI inż. Jerzy ŻALIŃSKI mgr Paweł BASAK mgr inż. Tomasz KLECZEK wizualizacja projektu: NEBULA, Marcin JASTRZĘBSKI

3 UWAGI Przede wszystkim należy wyrazić uznanie dla Pana Prezydenta za wysłuchanie lubelskich środowisk architektów i urbanistów oraz mieszkańców, którzy od lat postulują konieczność uchwalenia planu zagospodarowania przestrzennego terenów Podzamcza i dawnego Stawu Królewskiego, czy szerzej Centrum Lublina. Fakt przedstawienia propozycji rozwoju tych obszarów przy udziale lokalnej społeczności jest dobrym sygnałem zmian w sposobie kształtowania wizerunku Lublina jako miasta otwartego i aspirującego do wysokiej jakości przestrzeni publicznych. Ad.1. Przedmiot opracowania 1.1 Delimitacja przedmiotu studium terenu Podzamcze i dawnego Wielkiego Stawu Królewskiego wydaje się, powinna uwzględniać szerszy kontekst powiązań funkcjonalno-przestrzennych całego miasta. Przede wszystkim powinny być uwzględnione relacje na osi północ-południe, czyli pokazane powiązania Podzamcze tereny przy dworcu głównym PKP. 1.2 Aby móc właściwie ocenić potencjał i ograniczenia analizowanego terenu, trzeba umieścić go w strukturze funkcjonalnej, przestrzennej i ekosystemu tej części Śródmieścia miasta. Np. aby właściwie ocenić czy i jaki dworzec autobusowy powinien zostać tu zlokalizowany /przesiadkowy dla całej aglomeracji i regionu itp./ trzeba mieć pewność koncepcji jego alokacji, czy szerzej koncepcji układu komunikacji masowej. Wydaje się iż informacja, że zakłada się nową lokalizację dla dworca komunikacji autobusowej i BUS-owej w rejonie dworca kolejowego Lublin Główny to zbyt mało; zasady obsługi parkingowej projektowanych obszarów. Podobnie jest z ekosystemami dolin rzecznych Bystrzycy, Czechówki i Czerniejówki. Oczywiście trzeba zachować odpowiednią skalę analiz i stopień ich zagregowania. W bardzo ogólnym ujęciu chodzi o zauważenie trzech wielkich pasm ekologicznego / doliny rzek/, historycznego /Stare Miasto, ul. Zamojska/ i komunikacyjno-komercyjnego /aleja Unii Lubelskiej do dworca Głównego. 1.3 Brak wspomnianych analiz zniekształca prawdopodobnie ocenę potencjału terenu Podzamcza i Stawu Królewskiego. Nie można wykluczyć, że najbardziej atrakcyjne dla miasta tereny inwestycyjne nie są położone na osi wschód zachód, lecz właśnie północ południe. Kierunek Podzamcze tereny dworca PKP Lublin Główny wydają się naturalną osią potencjalnych inwestycji. Być może są to tereny będące własnością miasta, których możliwości zainwestowania przyniosą dochody do budżetu. Tym samym, być może analizowany obszar powinien mieć inaczej rozłożone tereny ekspansji i przekształceń. 1.4 Brakuje także, a może przede wszystkim precyzyjnego określenia strategicznych założeń rozwoju Lublina, jako wytycznych do przekształcenia jego Śródmieścia. O ile wszystkie prezentowane uwarunkowania są przesłankami od dołu to brakuje takich przesłanek od góry dla decyzji planistycznych tego obszaru. Brakuje syntetycznej odpowiedzi na pytanie: jaki ma być Lublin i jakie są tego konsekwencje dla tego obszaru.

4 Ad.2. Zakres opracowania 2.1.Uwarunkowania Widoczny jest duży nakład pracy w przygotowanie i opracowanie graficzne wszystkich materiałów. Przedstawiono bardzo interesujące materiały uwarunkowań z wymagającymi szczególnego podkreślenia uwarunkowaniami kulturowymi. Trzeba je uzupełnić np. o rozwinięcia chronionych panoram i chronionych kadrów czy otwarć widokowych Wydaje się jednak, że istotnym uwarunkowaniem, którego nie przedstawiono jest Studium Strategii Rozwoju Lublina. Zapisane tam ograniczenia i przesądzenia planistycznej strategii powinny być co najmniej przedmiotem refleksji i komentarza omawianego opracowania. 1.5 Wydaje się także, że bez analizy uwarunkowań komunikacyjnych, a dokładniej prognozy oczekiwanych przekształceń i skutków komunikacyjnych /komunikacja kołowa, piesza, komunikacja zbiorowa i indywidualna, w tym system i bilans parkowania, połączenia lokalne, regionalne itp./ uwarunkowania są niekompletne. Trzeba przedstawić analizę wariantowego połączenia komunikacji pieszej Plac zamkowy Podzamcze w poziomie terenu, ponad umieszczoną w tunelu trasą W-Z, która nie ma skrzyżowania z ul. Lubartowską. Tym samym inne będą potoki samochodów ulic: Ruska, Lubartowska, Probostwo, inna sieć ulc obsługujących. Brakuje analiz hydrogeologicznych, bez których koncepcje Wielkiego Stawu Królewskiego i otwarcia Czechówki nie mogą mieć żadnej wartości. 1.6 Można też mówić o pewnej nierównowadze analiz uwarunkowań. Wyczerpujące analizy kulturowe, materiały ikonograficzne, geograficzne kontrastują z niedosytem informacji o ekosystemie /jako całości/, czy o systemie komunikacyjnym. Wynika to z braku hierarchizacji uwarunkowań, które enumerowano, bez krytycznego namysłu. Jeżeli brakuje kryteriów kwerendy, jej wyniki bywają niekompletne. Można także mówić o braku Syntezy uwarunkowań w skondensowanej formie graficznej i opisowej. Taki schemat delimitacji i przesłanek jest najbardziej pomocnym materiałem przy konstruowaniu koncepcji. Musi on zawierać zakazy - to czego nie wolno i nakazy - to co musi się znaleźć w zagospodarowaniu terenu. / Zazwyczaj najistotniejszą przesłanką rozwoju miasta jest najogólniej rozumiany jego interes. Jest to podnoszenie jego atrakcyjności, funkcjonalności, walorów ekologicznych i kulturowych. Może być to poszukiwanie terenów potencjalnych inwestycji, które przysporzą dochodu miejskiemu budżetowi. Brakuje więc jednoznacznej waloryzacji takich terenów i określenia które tereny z tego punktu widzenia są najatrakcyjniejsze Wspomniana nierównowaga materiałów analitycznych szczególnie dotyczy obszaru Stawu Królewskiego. Szkicowa analiza ekosystemu i istniejących uwarunkowań przestrzennych, tego obszaru może być problemem przy wytycznych do koncepcji. W przeciwieństwie do zdawkowych informacji o typie zieleni i krajobrazu w tym obszarze, w rejonie Podzamcza mamy szczegółową inwentaryzację dendrologiczną /ok. 700 drzew/. Podobnie nie pokazano dostatecznie podziałów parcelacyjnych itp. Najogólniej mówiąc brakuje dostatecznych przesłanek do projektowania koncepcji urbanistycznej, która ze względu na skalę /120 ha/ musi odnieść się do śladów miejsca.

5 2.1.5.Wśród uwarunkowań powinny się znaleźć także informacje o wydanych pozwoleniach na budowę i decyzjach o warunkach zabudowy, które w trakcie procedowania planu mogą być zamienione w pozwolenia na budowę. Na przykład wprowadzenie obiektu Centrum Handlowego Zamek /przedtem Green Park/ na rogu Alei Solidarności i Unii Lubelskiej może całkowicie zmienić decyzje planistyczne dotyczące tego miejsca Trudno też określić uwarunkowania jako kompletne bez warunków Wojewódzkiego Konserwatora zabytków w Lublinie czy Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Lublin Należy zadbać o szczegółową inwentaryzację elementów istotnych kompozycyjnie. Na przykład brak rozbudowy części budynków domu parafialnego, cerkwi, zniekształca jej odbiór. Ad. 3. Cel opracowania 3.1. Metoda Musimy z satysfakcją przyznać, że przedstawione opracowanie jest od dawna postulowanym przez lubelskie środowisko architektów i urbanistów krokiem w kierunku planistycznej regulacji obszaru przy współudziale społecznym /Uwarunkowania s.1/. Trzeba jednak rozważyć, jaka metoda będzie najodpowiedniejsza dla osiągnięcia celu. Jest oczywiste, ze najważniejszy teren z punktu widzenia strategii rozwoju i kształtowania tożsamości Lublina musi być zdefiniowany w lokalnym prawie planie miejscowym zagospodarowania przestrzennego. Nie ulega wątpliwości, że przeprowadzenie kompetentnych i kompleksowych analiz uwarunkowań poprzedzających taki plan to domena Miasta. Jak widzimy Miejska Pracownia Urbanistyczna dysponując wszystkimi informacjami i odpowiednim warsztatem może je kompetentnie przygotować. Prezydent Lublina jako gospodarz miasta musi określić, przy udziale mieszkańców i profesjonalistów, strategię, a więc kryteria kształtowania tego obszaru. Natomiast wykreowanie koncepcji przekształcenia tak ważnego fragmentu miasta można uzyskać generalnie na trzy sposoby: - zlecenie wykonania takiej wizji do biura architektonicznego o niekwestionowanym, profesjonalnym autorytecie światowym lub w Polsce / gwiazdy światowej architektury np. Zaha Hadid, Daniel Liebeskind, Domique Perrault lub w Polsce: JEMS Architekci, Stefan Kuryłowicz, Marek Dunikowski, Romuald Loegler, Wojciech Obtułowicz i inni/, - zorganizowanie konkursu architektonicznego /otwarty lub zamknięty, dla architektów lub inwestorów itp./. Tak postąpiły np. Wrocław dla terenu Placu Społecznego, Kraków dla rejonu Ronda Mogilskiego czy Katowice dla terenu Centrum/, - zaproponowanie precyzyjnego planu regulacyjnego ze szczegółowymi decyzjami programowymi i przestrzennymi. Tą drogą wykonano np. plan otoczenia Pałacu Kultury w Warszawie. Każda z tych metod ma swoje zalety i wady. Każda może prowadzić do sukcesu lub porażki miejskiej przestrzeni. Trudno jednak znaleźć jakiekolwiek argumenty za kontynuacją rysowania obiektów w skali architektonicznej, jak w omawianym opracowaniu. Nie pozwala ona promować miasta dzięki gwiazdorskiej koncepcji, nie korzysta z doświadczenia i talentu zespołów, które wykonały takie zadania z sukcesem. Daje tylko dwie koncepcje jednego zespołu autorskiego, podczas gdy na przykład konkursy we Wrocławiu i Krakowie przyniosły kilkanaście prac. Nie pozwala wreszcie skoncentrować się na sprecyzowaniu reguł gry urbanistycznej jak w planie regulacyjnym, gdyż operuje problematyką właściwą skali

6 architektonicznej. Jest to jak określa prof. Marek Budzyński corrida bez byka. Projektowanie architektury bez inwestora, a więc bez uwzględnienia jego wymogów użytkowych, budżetu, warunków technicznych, przepisów pożarowych, bhp, sanepid itp. Ad Koncepcje programowo-przestrzenne Uwzględniając powyższe uwagi niezwykle trudne jest odniesienie się do przedstawionych koncepcji. Nie można bowiem poprzestać na dyskusji o przedstawionych poszczególnych elementach koncepcji. Nie wolno dopuścić do wybierania z poszczególnych rozwiązań propozycji lepszych lub gorszych, tak aby na końcu powstała w demokratycznym głosowaniu nasza wspólna koncepcja bez autora. Trzeba przyjąć, że dzięki nim należy rozpocząć ustalanie reguł gry urbanistycznej w tym rejonie Można natomiast odnieść się wstępnie do uwarunkowań i tych koncepcji poprzez pryzmat wskazanych uwarunkowań. I tak, w uwarunkowaniach kulturowych /strona 72 Wnioski/ postuluje się: - zachowanie i eksponowanie tych elementów obszaru, które stanowią o jego historycznej przeszłości /w zakresie zasobu kulturowego: Kościół Św. Wojciecha wraz z zespołem zabudowań szpitalnych, Cerkiew Przemienienia Pańskiego, zdrój uliczny przy ul. Ruskiej; w zasobie geograficznoprzyrodniczym: dolina rzeki Czechówki/, - uwzględnienie ekspozycji elementów historycznych przestrzennego kontekstu obszaru Podzamcza /Wzgórze Zamkowe z Zamkiem, Stare Miasto, Wzgórze Czwartek z zabudową nad krawędzią zbocza, Wzgórze Grodzisko/, - kreacje nowych walorów w obszarze zniszczonych działaniami wojennymi historycznych struktur przestrzennych w obrębie dawnego Podzamcza, przy uwzględnieniu podstawowych elementów rysunku dawnego planu dzielnicy, tj. Ulic Ruskiej /w dawnym przebiegu/, Szerokiej, oraz rzeki Czechówki, a także ulic: Lubartowskiej /na odcinku odpowiadającym obszarowi opracowania/, Targowej, Nadstawnej, Nowy Plac Targowy, nawiązanie /poprzez twórczą interpretację/ do charakterystycznych cech architektonicznych, skali zabudowy, różnorodności kształtowania dachów, co ma istotne znaczenie w ekspozycji tzw. Piątek elewacji. W zakresie funkcjonalnym postuluje się: - przeznaczenie terenu dawnego obszaru Podzamcza na potrzeby kultury, nauki i oświaty z wyodrębnieniem miejsca na ekspozycję historyczną, obrazującą minimum dzieje i historię miejsca jakim jest Podzamcze i ludzi z nim związanych. Możliwe jest również rozważenie ekspozycji historycznej obejmującej dzieje i historię Podzamcza, jako integralnej części dziejów Lublina, - przeznaczenie części terenu na potrzeby przestrzeni publicznej miejsca spotkań i imprez kulturalnych m.in., prezentujących i popularyzujących różnorodne kultury, w tym związane z Podzamczem przeszłości. [...] Głównym kierunkiem działania w obszarze opracowania szczegółowego winna być rekompozycja istniejącego układu, poprzez ukształtowanie nowych walorów przestrzennych miejsca, przy nawiązaniu /rozumianym jako twórcza interpretacja/ do jego przeszłości z próbą przywrócenia kanonicznego /przynajmniej w możliwym zakresie/ rysunku planu urbanistycznego. Działania podejmowane w granicach obszaru będę także musiały być ukierunkowane na scalenie kreowanych wartości z istniejącymi wartościami historycznymi, w tym przede wszystkim terenów zachowanej zabudowy w północno-zachodniej części Podzamcza, a także terenu Cerkwi Prawosławnej

7 Przemienienia Pańskiego. W warstwie programowej oczekuje się przekształcenia głównie na potrzeby kultury, nauki i oświaty z uwzględnieniem rangi i specyfiki historii miejsca. Postuluje się też wytworzenie przestrzeni publicznych dla prezentacji i promocji wielokulturowości Lublina; miejsca spotkań i imprez. Nic dodać, nic ująć Największe wątpliwości budzi zlokalizowanie tak dużego programu komercyjnego już nie tylko w rejonie Podzamcza ale i wzdłuż Al. Solidarności na obrzeżu Stawu Królewskiego czy po drugiej stronie Bystrzycy. Można zadać sobie pytanie, czy przedstawione koncepcje nie wynikają z presji na miasto właścicieli terenów potencjalnych inwestorów. Czyli terenu PKS, terenu wzdłuż ulicy Solidarności i terenu po wschodniej stronie rzeki Bystrzycy. W najbardziej optymistycznym scenariuszu zostaną zbudowane trzy centra handlowe o łącznej powierzchni około m 2, natomiast tereny rekreacji, które musi wykonać miasto, pozostaną niezrealizowane ze względu na skalę założenia i homogeniczność koncepcji /rysowanej jak większe założenie architektoniczne/. Wynika to z elementarnego bilansu kosztów, tak ambitnego przedsięwzięcia jak publiczne przestrzenie Podzamcza i wielkiego Stawu Królewskiego. Jeżeli dodamy wszystkie zawarte tam powierzchnie komercyjne, to otrzymamy ponad połowę powierzchni Starego Miasta W koncepcji brak jest przestrzeni, które, jak mówią wnioski, mają prezentować i promować wielokulturowość Lublina, miejsca spotkań i imprez. Chyba, że uznamy, że stanowią je amfiteatry: jeden otwarty na fragment rzeki, drugi ukształtowany wokół zabytkowej ulicznej studni. Nie zdefiniowany także obiektów kultury, nauki i oświaty co do rangi, funkcji, czy rozwiązań instytucjonalnych. W historii tego miejsca najważniejszy zawsze był targ. Zastąpienie go amfiteatrem, jako przestrzenia wiodącą, jest problematyczne W warstwie decyzji przestrzennych prawidłowa wydaje się kontynuacja struktury kwartałowej do linii Plac Zamkowy ulica Czwartek. Jest to czytelna zasada, której przyjęcie nie budzi wątpliwości. Tkanka poza tą linią powinna mieć inny charakter, nawiązujący do swoistego passe parteau : Kościoła Św. Wojciecha, Cerkwi Prawosławnej i Zamku, ze szczególnym uwzględnieniem ulicznego zdroju. Musi ona nawiązywać też do historycznych targów pod Czwartkiem a potem jatek na rzece, a więc większych przestrzeni i bardziej rozdrobnionej zabudowy usługowej w mniejszej skali W warstwie przestrzennej omawianych koncepcji zaskakuje homogeniczność zagospodarowania Wielkiego Stawu. Odnosi się wrażenie, ze została pomylona skala: przestrzenie urbanistyczne /wystarczy porównać z obszarem Starówki/ kształtuje się jak obiekty architektoniczne. Tym samym trudne będzie etapowanie realizacji. Przy tworzeniu koncepcji całkowicie pominięto istniejące ślady: parcelacji, zieleni itp. Nie można też doszukać się kanonicznego rysunku planu. Ani w elementach proporcji przestrzeni publicznych, ulic, placów, zaułków, ani w ich geometrii, ani w morfologii tkanki /typologii budynków/ wyznaczanych proponowanymi obiektami kubaturowymi nie widać ani kontynuacji kanonu ani próby kreacji zgodnie z jakimś modusem: geometrii czy formy. Należy bezwzględnie dążyć do realizacji opisanych w uwarunkowaniach ciekawych założeń.

8 Pewnym problemem jest chyba wprowadzenie alei pieszej Plac Zamkowy ul. Czwartek, estakady pieszej nad nową arterią kołową ul. Ruską, forma zabudowy komercyjnej wzdłuż Al. Solidarności. Wątpliwości budzą rozwiązania w skali architektonicznej : traktowanie ostatniego zabytku żydowskiego miasta jako gadżetu, raz jako centrum gigantycznego amfiteatru, raz jako nic przylepionego obok elewacji komercyjnego budynku, modulowanie zabudowy w II wariancie. Podobnie ulokowanie kubatury wielopoziomowego parkingu w najbardziej eksponowanym i prestiżowym miejscu terenu pomiędzy Wzgórzem Zamkowym a Centrum, powtórzenie budek handlowych wzdłuż Al. Solidarności czy kładki pieszej nad Al. Solidarności. Nie znajdują uzasadnienia formy zabudowy komercyjnej i publicznej czy Wielkiego Stawu Królewskiego. Uwagi można mnożyć, ale generalnie dotyczą one niedosytu analiz urbanistycznych przy skoncentrowaniu na obszarze architektury, dla której kształtowania nie ma przesłanek. Szkoda, że mamy do czynienia z dwoma projektami jednego zespołu autorskiego, podczas gdy nieprofesjonalny konkurs Gazety Wyborczej pokazał ponad 20 koncepcji. WNIOSKI 1.Przedstawione opracowanie stanowi początek oczekiwanych i od dawna postulowanych zmian wizerunku Lublina, którego wizytówką jest omawiany teren. Należy podążać tą drogą. Na jej końcu musi się pojawić lokalne prawo, które szczegółowo ureguluje wszystkie kwestie kształtowania terenu i zabudowy. 2.Są to najcenniejsze tereny w Lublinie, co oznacza, że proces musi być bardzo przemyślany. Szybkość decyzji zazwyczaj nie idzie w parze z ich trafnością. 3.Prezydent Lublina, Gospodarz Miasta musi zdefiniować jaki charakter ma mieć Lublin. Trzeba określić co to znaczy konkretnie, że Lublin ma być miastem kultury i nauki, miastem o wielokulturowej przeszłości i teraźniejszości, czy miastem akademickim. Należy te założenia zamienić w wytyczne programowe kształtowania najważniejszych stref miasta, w tym Podzamcza i Stawu Królewskiego. 4.Wytyczne kształtowania najważniejszych stref miasta, w tym Podzamcza i Stawu Królewskiego, muszą jako priorytet rozwoju miasta ustanowić jakość jego przestrzeni, ze szczególnym uwzględnieniem przestrzeni publicznych i ekologicznej drogi zrównoważonego rozwoju. Jakość miejskich przestrzeni Lublina w bezpośredni sposób zależy od jakości miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 5.Analizy uwarunkowań należy rozpocząć od umieszczenia terenów w obszarze całego Centrum miasta i jego wewnętrznych powiązań. Należy analizą objąć Studium strategii rozwoju miasta. 6.Uwarunkowania w sferze przestrzennej powinny zostać uzupełnione o brakujące elementy stanu istniejącego i należy wyznaczyć precyzyjne ramy definiujące

9 analizowane obszary. Trzeba ustalić obowiązujące wytyczne do kształtowania tych przestrzeni, na przykład: a) strefowanie, czyli ulokowanie funkcji komercyjnych pomiędzy ulicą Lubartowską i zespołem cerkwi, a funkcji kulturotwórczych, naukowych w bezpośrednim sąsiedztwie cerkwi, b) przywrócenie miastu rzeki Czechówki, c) zlokalizowanie placu publicznego, który mógłby pełnić funkcję promocji wielokulturowego i akademickiego miasta. Wydaje się, że Podzamcze powinno mieć charakter Krakowskiego Kazimierza, z wielkim placem, rano targowym, czy jarmarcznym a wieczorem restauracyjno-kawiarnianym z imprezami, o których tutaj mowa. d) odpowiednie wyeksponowanie i zagospodarowanie wszystkich śladów historii żydowskiej, jak studni ulicznej, fundamentów Wielkiej Synagogi, śladu ulicy Szerokiej, historycznej zabudowy jatek, e) szczegółowe studia typologii tkanki miejskiej : przekrojów ulic, wysokości i typologii zabudowy, f) doprowadzenie do bezkolizyjnej komunikacji pieszej pomiędzy Placem Zamkowym a nowo projektowanymi przestrzeniami publicznymi. Należy przeprowadzić studia konsekwencji wprowadzenia komunikacji kołowej pod płytę lub w ostateczności wprowadzenia ciągów pieszych pod aleję Solidarności, ale przez podziemny plac z usługami. g) należy przedstawić zasadę wariantowania i etapowania rozwoju tak dużych terenów jak Podzamcze i Wielki Staw Królewski, h) Wielki Staw Królewski jest pewnym hasłem kształtowania terenów rekreacyjnych, które powinny być zróżnicowane, nasycone wartościami ekologicznymi, uwzględnić ślady miejsca. Trzeba sprecyzować program sportowy, być może do realizacji w przyszłości. Tym samym ma być to obszar pozwalający na łatwiejsze etapowanie i wariantowanie inwestycji 7.Należy bezwzględnie zastanowić się nad metodą kształtowania tych terenów. Dochodzenie do najlepszych rozwiązań powinno być sposobem kreacji Lublina, a nie z góry skazać te próby na niepowodzenie. Tylko właściwie przygotowany, zorganizowany konkurs architektoniczny /jak we Wrocławiu, Krakowie i Katowicach/ może wyłonić koncepcje zagospodarowania odpowiadające randze i wartości miejsca. Będzie to także najlepszy sposób promocji nowego wizerunku Lublina. 8.Istotnym głosem społeczności Lublina w opisywanym procesie był konkurs Gazety Wyborczej w Lublinie. Powinno się chyba rozważyć, w jaki sposób można wykorzystać efekty tego konkursu. Bolesław STELMACH architekt