NAJEM I UŻYCZENIE EGZEMPLARZY UTWORU JAKO ODRĘBNE POLA EKSPLOATACJI. Jerzy Szczotka

NAJEM I UŻYCZENIE EGZEMPLARZY UTWORU JAKO ODRĘBNE POLA EKSPLOATACJI Jerzy Szczotka Warszawa 2013

Stan prawny na 1 lutego 2013 r. Orzecznictwo i bibliografia według stanu na 31 sierpnia 2012 r. Recenzent Prof. dr hab. Elżbieta Traple Redakcja serii Janusz Barta Ryszard Markiewicz Alicja Pollesch Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne Dagmara Wachna Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN 978-83-264-4142-4 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Wykaz skrótów / 11 Uwagi wstępne / 15 Część pierwsza Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji / 21 Rozdział I Przesłanki i geneza wyodrębnienia najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji / 23 1. Pola eksploatacji utworu w zakresie autorskich praw majątkowych / 23 2. Wyodrębnienie najmu egzemplarzy utworu jako pola eksploatacji / 31 2.1. Przesłanki wyodrębnienia / 31 2.2. Najem egzemplarzy utworu a wyczerpanie prawa autorskiego / 33 2.2.1. Wyczerpanie prawa geneza i charakter instytucji / 33 2.2.2. Wyczerpanie w prawie Unii Europejskiej / 41 2.2.3. Normatywne ujęcie instytucji wyczerpania i prawa najmu egzemplarzy utworu / 44 3. Wyodrębnienie użyczenia egzemplarzy utworu jako pola eksploatacji / 50 3.1. Przesłanki wyodrębnienia / 50 3.2. Prawo publicznego użyczania (public lending right) / 51 3.2.1. Pojęcie i geneza instytucji / 51 3.2.2. Regulacja prawna / 53 5

Spis treści Rozdział II Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w międzynarodowym prawie autorskim / 57 1. Wypożyczanie fonogramów i wideogramów inicjatywy rozwiązania problemu / 57 2. Wiążące Polskę umowy w dziedzinie prawa autorskiego / 63 3. Najem i użyczenie w Konwencji berneńskiej i Konwencji powszechnej / 67 4. 5. Najem i użyczenie w Porozumieniu TRIPS / 73 Najem i użyczenie w Traktacie WIPO o prawie autorskim / 82 Rozdział III Dyrektywa 2006/115/WE w sprawie najmu i użyczenia / 89 1. Geneza i cele dyrektywy 2006/115/WE w sprawie najmu i użyczenia / 89 2. Treść dyrektywy 2006/115/WE / 97 2.1. Autorskie prawo najmu i użyczenia / 97 2.2. Ograniczenia autorskiego prawa publicznego użyczenia / 109 2.3. Przedmiot autorskiego prawa najmu i użyczenia / 118 2.4. Podmiot autorskiego prawa najmu i użyczenia / 125 2.5. Wynagrodzenie autorskie / 129 3. Zasady implementacji dyrektywy 2006/115/WE / 133 4. Implementacja dyrektywy w zakresie prawa użyczenia. Raport Komisji Europejskiej / 137 Rozdział IV Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w polskich ustawach o prawie autorskim (zarys rozwoju) / 147 1. Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie autorskim z 1926 r. / 147 1.1. Autorskie prawa majątkowe na polu najmu i użyczenia / 147 1.2. Dozwolony użytek publiczny w zakresie najmu i użyczenia / 152 2. Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie autorskim z 1952 r. / 155 6

Spis treści 3. 2.1. Autorskie prawa majątkowe na polu najmu i użyczenia / 155 2.2. Wypożyczanie egzemplarzy utworu / 158 Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie autorskim z 1994 r. charakterystyka ogólna / 162 3.1. Regulacja prawna najmu i użyczenia / 162 3.1.1. Najem i dzierżawa wersja pierwotna / 162 3.1.2. Zmiany regulacji / 172 3.2. Pojęcie egzemplarza i oryginału utworu / 180 3.2.1. Pojęcie egzemplarza utworu / 180 3.2.2. Oryginał utworu jako jego egzemplarz / 189 3.3. Pojęcie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 197 Część druga Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie autorskim z 1994 r. / 207 Rozdział V Podmiot autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 209 1. Twórca i współtwórcy utworu podmiotami autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 209 1.1. Twórca utworu / 209 1.2. Współtwórcy utworu / 212 2. Inny niż twórca podmiot autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 216 2.1. Wydawca lub producent utworu zbiorowego / 216 2.2. Pracodawca / 217 2.3. Instytucja naukowa / 225 2.4. Uczelnia / 235 3. Podmiot praw autorskich na polu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu audiowizualnego / 240 3.1. Producent utworu audiowizualnego / 240 3.2. Współtwórcy jako uprawnieni do wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy / 252 7

Spis treści Rozdział VI Autorskie prawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 261 1. Charakter i treść autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 261 2. Autorskie prawo do korzystania z utworu na polu najmu i użyczenia jego egzemplarzy / 263 2.1. Treść autorskiego prawa do korzystania z utworu na polu najmu i użyczenia / 263 2.2. Umowa najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako instrument wykonywania uprawnienia autora / 268 2.3. Status prawny autora jako wynajmującego w świetle kodeksu cywilnego / 270 2.3.1. Autor jako strona umowy najmu egzemplarzy utworu / 270 2.3.2. Prawa i obowiązki autora jako wynajmującego egzemplarze utworu / 278 2.4. Status prawny autora jako użyczającego w świetle kodeksu cywilnego / 284 3. Prawo do rozporządzania utworem na polu najmu i użyczenia jego egzemplarzy / 291 3.1. Ustawowe zasady wykonywania prawa do rozporządzania utworem na polu najmu i użyczenia / 291 3.1.1. Umowy uprawniające do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 291 3.1.2. Pactum de non cedendo / 296 3.1.3. Ustawowy wymóg specyfikacji pól eksploatacji utworu / 299 3.2. Zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi na polu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 312 3.2.1. Status prawny organizacji zbiorowego zarządzania / 312 3.2.2. Stosunek prawny twórcy z organizacją zbiorowego zarządzania / 318 3.2.3. Domniemanie uprawnienia organizacji zbiorowego zarządzania z art. 105 pr. aut. / 322 3.2.4. Właściwa organizacja zbiorowego zarządzania na polu najmu egzemplarzy utworu audiowizualnego / 328 8

Spis treści 4. 5. 3.3. Rozporządzanie utworem audiowizualnym na polu najmu jego egzemplarzy / 332 Prawo do wynagrodzenia z tytułu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 334 4.1. Pojęcie i charakter prawa do wynagrodzenia / 334 4.2. Wykonywanie prawa do wynagrodzenia / 342 4.2.1. Zasady ogólne / 342 4.2.2. Wykonywanie prawa do wynagrodzenia przez organizację zbiorowego zarządzania / 345 Dozwolony najem i użyczenie egzemplarzy utworu ograniczenia praw autorskich / 355 5.1. Istota dozwolonego użytku utworu w zakresie najmu i użyczenia jego egzemplarzy / 355 5.2. Dozwolony użytek publiczny w zakresie najmu egzemplarzy utworu / 361 5.3. Dozwolony użytek publiczny w zakresie użyczenia egzemplarzy utworu / 366 Rozdział VII Dozwolone korzystanie z wynajętych i użyczonych egzemplarzy utworu / 376 1. Dozwolone korzystanie z utworu przy użyciu egzemplarza wynajętego i użyczonego / 376 1.1. Podstawy dozwolonego korzystania z chronionego utworu / 376 1.2. Umowna modyfikacja przepisów o dozwolonym użytku chronionych utworów / 378 1.3. Przesłanki dozwolonego korzystania z chronionego utworu według art. 34 i 35 pr. aut. / 382 2. Dozwolony użytek osobisty utworu utrwalonego na egzemplarzu wynajętym lub użyczonym / 386 2.1. Pojęcie i zakres dozwolonego użytku osobistego / 386 2.1.1. Pojęcie dozwolonego użytku osobistego / 386 2.1.2. Zakres dozwolonego użytku osobistego / 391 2.2. Ustawowe ograniczenia dozwolonego użytku osobistego określonych kategorii utworów / 401 2.2.1. Utwory architektoniczne i architektoniczno-urbanistyczne / 401 2.2.2. Elektroniczne bazy danych / 402 9

Spis treści 3. 4. 5. 2.2.3. Programy komputerowe / 414 2.3. Odpłatne zwielokrotnianie utworu dla własnego użytku osobistego / 426 2.4. Zwielokrotnienie utworu dla użytku osobistego w ramach działalności gospodarczej / 436 Dozwolony użytek publiczny utworu utrwalonego na egzemplarzu wynajętym lub użyczonym / 437 3.1. Pojęcie dozwolonego użytku publicznego / 437 3.2. Treść dozwolonego użytku publicznego / 439 Status prawny najemcy egzemplarza utworu w świetle kodeksu cywilnego / 450 4.1. Najemca egzemplarza utworu / 450 4.2. Prawa i obowiązki najemcy egzemplarza utworu / 452 4.2.1. Zapłata czynszu / 452 4.2.2. Sposób używania egzemplarza i jego zwrot / 454 4.2.3. Wady egzemplarza najętego / 461 Status prawny biorącego egzemplarz utworu w użyczenie w świetle kodeksu cywilnego / 466 5.1. Osoba biorąca egzemplarz utworu w użyczenie / 466 5.2. Prawa i obowiązki biorącego egzemplarz utworu w użyczenie / 467 Podsumowanie / 473 Źródła prawa / 491 Orzecznictwo sądowe / 495 Bibliografia / 507

Wykaz skrótów Akty prawne dyrektywa 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w spra- wie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej, Dz. Urz. UE L 376 z 27.12.2006, s. 28 35 dyrektywa 2006/115/WE k.c. k.p.a. k.p.c. Konwencja berneńska Konwencja powszechna k.p. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm. akt paryski konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., zał. do Dz. U. z 1990 r. Nr 82, poz. 474 Konwencja powszechna o prawie autorskim zrewidowana w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., zał. do Dz. U. z 1978 r. Nr 8, poz. 28 ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm. 11

Wykaz skrótów Porozumienie TRIPS pr. aut., także jako ustawa z 1994 r. Traktat WCT Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights), zał. 1C do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzonego w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r., Dz. Urz. WE L 336 z 23.12.1994, s. 214 233, tekst polski zał. do Dz. U. 1996, nr 32, poz. 143 ustawa z dnia 4 lutego 1996 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm. Traktat WIPO o prawie autorskim (WCT) sporządzony w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r., Dz. Urz. WE L 89 z 11.04.2000, s. 8 14, tekst polski Dz. U. z 2005 r. Nr 3, poz. 12 Traktat WIPO Traktat WIPO o wykonaniach artystycznych o wykonaniach i fonogramach (WPPT) sporządzony w Genewie artystycznych dnia 20 grudnia 1996 r., Dz. Urz. WE L 89 z 11.04.2000, s. 15 23, tekst polski Dz. U. z 2004 r. Nr 41, poz. 375 TFUE TWE u.o.b.d. u.s.d.g. u.s.w. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47 403) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006, s. 37 186) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych, Dz. U. Nr 128, poz. 1402 z późn. zm. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm. ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 572 z późn. zm. 12

Wykaz skrótów ustawa z 1926 r. ustawa z 1952 r. ustawa z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskim, tekst jedn.: Dz. U. R.P. z 1935 r. Nr 36, poz. 260 ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim, Dz. U. Nr 34, poz. 234 z późn. zm. Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne ECR EIPR GRUR Int. KPP M.P. Mon. Praw. ONSA OSA OSNC OSN-K OSNKW OSNP OSP OTK-A PiP PPH PS European Court Reports (zbiór orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości) European Intellectual Property Review Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht, Internationaler Teil Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Polski Monitor Prawniczy Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich (1957 1989 Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A Państwo i Prawo Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Sądowy 13

Wykaz skrótów PUG RIDA ZNUJ PIPWI ZNUJ PPWI ZNUJ PWOWI Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Revue Internationale du Droit d'auteur Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace z Prawa Własności Intelektualnej Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej Inne ETS KPA ozz NSA PLR SN TS WIPO WSA VoD Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (do 31 listopada 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich) Komisja Prawa Autorskiego organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi Naczelny Sąd Administracyjny public lending right (prawo publicznego użyczenia) Sąd Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej World Intellectual Property Organization (Światowa Organizacja Własności Intelektualnej) Wojewódzki Sąd Administracyjny video on demand 14

Uwagi wstępne Normatywne korzenie tematu niniejszego opracowania wyrastają z regulacji zawartej w art. 50 ustawy z dnia 4 lutego 1996 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, określającej w sposób przykładowy odrębne pola eksploatacji utworu 1. Dokładniej zaś chodzi o pkt 2 tego przepisu, gdzie polski ustawodawca wskazał użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, na których utwór utrwalono. Rozważania podjęte w pracy służą prezentacji właśnie tych dwóch wyraźnie wyodrębnionych, szczególnych sposobów korzystania z utworu. Pola, o jakich mowa, umieszczono w obrębie szerszego obszaru eksploatacji, określonego przez legislatora jako obrót oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono. Konieczność precyzyjnego rozgraniczenia i zdefiniowania poszczególnych pól w tej przestrzeni wydaje się zrozumiała i również znajduje swe odzwierciedlenie w treści opracowania. Tytuł pracy nawiązuje bezpośrednio do powołanej wyżej regulacji. Pominięcie w nim określenia oryginał występującego w przepisie art. 50 pkt 2 pr. aut. jest posunięciem świadomym, zmierzającym do uproszczenia formuły językowej nie tylko tytułu, lecz w konsekwencji także całości prezentowanej materii. Pozwala to usprawnić tok prowadzonych wywodów i zwiększyć ich przejrzystość, unikając równocześnie kolizji z terminologią normatywną i nie powodując zawężenia zakresu tematycznego badań. Dopuszczalność takiego zabiegu usprawiedliwiają racje merytoryczne, moim zdaniem trafna jest bowiem teza uzasadniana w treści pracy że oryginał utworu jest także jego egzemplarzem. Podjęty temat nie został dotychczas kompleksowo opracowany w doktrynie prawa autorskiego, trudno też znaleźć liczne wypowiedzi przedstawicieli nauki dotyczące poszczególnych zagadnień mieszczących się w jego ramach. Okoliczności te sprawiają, że próba całościowego, 1 Tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm. 15

Uwagi wstępne monograficznego przedstawienia problematyki najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako odrębnych pól eksploatacji stanowi interesujące i raczej niełatwe wyzwanie badawcze. Walorem tematu, w mojej opinii, jest jego klasyczny charakter, który może być dostrzegany i potwierdzony z dwóch różnych punktów widzenia. Pierwszy wynika z odniesienia do tradycyjnych wywodzących się jeszcze z rzymskiego ius civile instytucji prawa zobowiązań, jakimi są umowa najmu i użyczenia, funkcjonujące w wymiarze zarówno prawnym, jak i praktycznym przez stulecia i cieszące się do dziś niesłabnącą popularnością. Drugi punkt widzenia, ujawniający klasyczną jakość tematu związany jest natomiast z płaszczyzną samego prawa autorskiego. Nie można zaprzeczyć, że najem i użyczenie egzemplarzy utworu, jako odrębne normatywnie pola eksploatacji, są w porównaniu nie tylko ze wspomnianymi typami umów, lecz także z wieloma innymi odrębnymi formami eksploatacji dzieł instytucjami stosunkowo młodymi w tej dziedzinie, choć ostatnio raczej nie zyskującymi na znaczeniu. Jednakże postrzegając je z perspektywy dokonującej się w zasadzie permanentnie za sprawą gwałtownie postępującego rozwoju techniki rewolucji prawa autorskiego, można już teraz formułować opinie o ich klasycznym charakterze. Optyka, którą wyżej wskazano, wyznacza dodatkowy nie pominięty w niniejszym opracowaniu wymiar postrzegania najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Chodzi o ujęcie dynamiczne tych instytucji, tj. oznaczanie ich kształtu i usytuowania, dokonywane bezpośrednio w nurcie zachodzących rewolucyjnie, jak wspomniano zmian techniki, a przez to i prawa. Jest to niezwykle interesujący aspekt tematu, znacznie poszerzający jego pole badawcze, bez którego moim zdaniem obraz problematyki objętej tytułem pracy nie byłby kompletny. Ta uwaga stanowi równocześnie wskazanie przyczyny, dla której w pracy pojawiają się dokładniejsze odniesienia do kwestii czasami nie w pełni lub nie tylko wprost dotyczących najmu i użyczenia, np. problematyki zbiorowego zarządzania prawami autorskimi czy ustawowych granic dozwolonego użytku osobistego. Bardziej uważne analizy czynione są także w odniesieniu do zagadnień powiązanych z tematem pracy nie w sposób wprawdzie wyłączny, lecz budzących szczególne zainteresowanie nauki i praktyki, np. niektórych innych niż twórca podmiotów prawa autorskiego (pracodawca, instytucja naukowa, uczelnia i przede 16

Uwagi wstępne wszystkim producent oraz współtwórcy utworu audiowizualnego) czy też ustawowego wymogu specyfikacji pól eksploatacji utworu. Powyższe konstatacje uzupełnić trzeba uwagą, że wskazane odniesienie do instytucji uregulowanych obecnie w kodeksie cywilnym (umowa najmu i użyczenia) ma w niniejszej pracy zakres zarówno ilościowo, jak i jakościowo ograniczony, limitowany przez cel, jakiemu służy. Podkreślić bowiem jeszcze raz należy, że fundamentalny nurt rozważań prowadzony jest na płaszczyźnie prawa autorskiego i dotyczy najmu oraz użyczenia egzemplarzy utworu jako odrębnych pól eksploatacji dzieł. Nie jest zatem zamiarem autora jako wykraczające poza ramy tematyczne pracy dogłębne i wszechstronne omówienie wskazanych typów umów w oparciu o ich kodeksową regulację. W zarysowanym kontekście zwrócić także należy uwagę na złożoność jurydyczną materii objętej tematem jej opracowanie nie jest łatwe ze względu na wspomnianą więź merytoryczną z dziedziną klasycznego prawa cywilnego. Konieczna staje się zatem nie tylko odpowiednia znajomość regulacji obowiązującej w tej dziedzinie, lecz także umiejętność właściwej odpowiedniej ze względu na specyfikę przedmiotu prawa autorskiego interpretacji odnośnych unormowań. W ramach uwag wstępnych do niniejszej pracy szczególnie istotne znaczenie ma zastrzeżenie, że prezentacja tematu zgodnie z zamiarem autora prowadzona będzie na gruncie polskiego prawa autorskiego. Nawiązania do legislacyjnych rozwiązań, osiągnięć nauki i judykatury innych państw mają incydentalny charakter i nie aspirują żadną miarą do uzyskania waloru prawnoporównawczego. W konsekwencji oznacza to koncentrację na dorobku polskiej doktryny i orzecznictwa jako podstawowym materiale wspierającym prowadzone wywody. Przykłady pochodzące z obcych ustawodawstw prawnoautorskich mają na celu uwypuklenie bądź też wzmocnienie tez i argumentów formułowanych na rodzimym gruncie normatywnym. Powyższa uwaga nie może być oczywiście w pełni odniesiona do regulacji najmu i użyczenia egzemplarzy utworu w europejskim (dyrektywy) i międzynarodowym (konwencje) prawie autorskim. Odnotować jednak należy, że uważna prezentacja tych zagadnień nie służy przede wszystkim celom prawnoporównawczym, lecz pełni zróżnicowaną rolę pozwala np. ukazać genezę rozwiązań polskich, określać zakres ich stosowania, wytyczać kierunek lub uzasadniać sposób ich interpretacji 17

Uwagi wstępne lub nowelizacji, a ponadto ilustrować aktualne tendencje rozwoju prawa autorskiego. Wyjaśnić należy, że ze względu na przejrzystość rozważań termin twórca zasadniczo zastrzeżony został w wypowiedziach autora niniejszego opracowania wyłącznie na oznaczenie osoby, która stworzyła dzieło, chyba że określone wywody z uzasadnionych przyczyn budowane są na odmiennej terminologii normatywnej. Zaznaczyć bowiem trzeba, że w ustawie o prawie autorskim pojęcie to nie ma jednoznacznego desygnatu i czasami odnoszone jest do każdego podmiotu autorskich praw majątkowych. Natomiast pojęcie autor niewystępujące w obowiązującej ustawie w prowadzonych rozważaniach przypisane znaczeniowo zostaje do każdego podmiotu autorskich praw majątkowych, w tym więc także do twórcy. W pracy dominuje oczywiście formalno-dogmatyczna metoda badania zgromadzonego materiału, nierzadko w ujęciu historycznym, uzupełniona incydentalnie elementami prawnoporównawczymi, w sposób istotny wsparta dorobkiem teorii prawa i praktyki pochodzącej przede wszystkim z orzecznictwa sądowego. Struktura niniejszego opracowania została dobrana z zamiarem optymalnego przedstawienia tematu zarówno z merytorycznego punktu widzenia, jak i pod kątem sposobu jego prezentacji. Racje merytoryczne zaważyły na kolejności rozpatrywanych zagadnień począwszy od przesłanek i genezy wyodrębnienia najmu i użyczenia jako oddzielnych pól eksploatacji utworu (rozdz. I), poprzez ich obecność w międzynarodowych umowach z zakresu prawa autorskiego (rozdz. II), aż do szczególnej, dokładnej regulacji tych instytucji w unijnej dyrektywie (rozdz. III). Ukazanie procesu normatywnego wyodrębniania najmu i użyczenia egzemplarzy utworu zamknięte jest prezentacją tej kwestii w ujęciu historycznym, odniesionym do polskiego prawa autorskiego (rozdz. IV). Powyższe zagadnienia zostały objęte ramami czterech pierwszych rozdziałów opracowania i aby ich merytoryczna więź była bardziej klarowna powiązane w jedną, pierwszą część pracy, zatytułowaną Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji. Część druga pracy poświęcona została w zamiarze autora kompleksowej i pogłębionej prezentacji regulacji prawnej najmu i użyczenia egzemplarzy utworu w obowiązującej w naszym kraju ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Najważniejsze 18

Uwagi wstępne z merytorycznego punktu widzenia aspekty tej prezentacji ujęte zostały w trzy odrębne rozdziały podmiot autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu (rozdz. V), charakter, treść i ograniczenia tego prawa (rozdz. VI) oraz szczególnie istotna z praktycznego punktu widzenia problematyka dozwolonego korzystania z wynajętych i użyczonych egzemplarzy utworu (rozdz. VII). Przedstawiony powyżej zarys struktury niniejszego opracowania wymaga uzupełnienia trzema istotnymi uwagami. Pierwsza to usprawiedliwienie zachowania ciągłości numeracji rozdziałów przy równoczesnym zastosowaniu podziału pracy na dwie części. Jest to posunięcie świadome autora, które ma na celu z jednej strony uproszczenie struktury podstawowy podział materii oparty został na rozdziałach i ich nieprzerwane oznaczenie kolejności wyznacza właściwy historycznie, merytorycznie i logicznie tok rozważań. Z drugiej strony podział taki przyczynia się także do podkreślenia więzi, jaka istnieje pomiędzy wszystkimi cząstkowymi zagadnieniami składającymi się na jednorodną treść pracy. W tej optyce podział na dwie wspomniane wyżej części ma walor przede wszystkim, choć nie wyłącznie, formalny służy mianowicie uwypukleniu podziału całości przedstawianej materii na dwa podstawowe, istotne i rozdzielne merytorycznie bloki zagadnień, których istnienie bez tego zabiegu mogłoby pozostać nieco w cieniu. Ukazanie tej dychotomii wzbogaca moim zdaniem efekt oznaczenia i identyfikacji obszaru badań. Druga uwaga dotyczy podziału i usytuowania w odrębnych rozdziałach (VI i VII) problematyki ustawowych ograniczeń autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Argumentem broniącym zasadności tego zabiegu jest, w mojej opinii, wskazanie na odrębność merytoryczną prezentowanych w obydwu rozdziałach zagadnień. Materia, której poświęcony został rozdział VI (zatytułowany: Autorskie prawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu ) obejmuje swym zakresem także problematykę ograniczeń praw autora, tj. kwestię dozwolonego ustawowo najmu i użyczenia egzemplarzy chronionego utworu. Natomiast w rozdziale VII zgodnie z jego tytułem umieszczono problematykę dozwolonego korzystania z utworu udostępnionego w drodze najmu lub użyczenia jego egzemplarza. Trzecia uwaga wyjaśnia sposób włączenia w ramy strukturalne pracy tych regulacji prawnych z kodeksu cywilnego dotyczących umów najmu i użyczenia, które znaleźć mogą nie tylko teoretyczne zastosowanie na polu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Decydującą w tej 19

Uwagi wstępne kwestii rolę odegrała teza, że umowa najmu i użyczenia powinna być potraktowana jako instrument prawny wykonywania przez autora swego uprawnienia do korzystania z utworu na omawianych polach. Przyjęcie tego stanowiska zadecydowało po pierwsze, o uznaniu za istotne zagadnienia statusu prawnego autora jako wynajmującego i użyczającego w świetle przepisów kodeksu cywilnego i jego włączeniu do tej części rozdziału 6, która dotyczy treści i wykonywania autorskiego prawa do korzystania z utworu na polu najmu i użyczenia jego egzemplarzy. Po drugie, jako ważna potraktowana została kwestia paralelna, tj. ustalenie w świetle przepisów kodeksu cywilnego statusu prawnego najemcy egzemplarza utworu i osoby biorącej taki przedmiot w użyczenie. Kwalifikacja merytoryczna tego zagadnienia przesądziła o umieszczeniu go w rozdziale 7, poświęconym warunkom i zakresowi dozwolonego korzystania z wynajętych i użyczonych egzemplarzy utworu. 20

Część pierwsza Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji

Rozdział I Przesłanki i geneza wyodrębnienia najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji 1. Pola eksploatacji utworu w zakresie autorskich praw majątkowych 1. Elementem niezbędnym wprowadzenia do rozważań na wskazany w tytule temat jest krótka prezentacja fundamentów merytorycznych, na których oparte będą prowadzone wywody, ze szczególnym uwzględnieniem pojęcia i znaczenia pól eksploatacji utworu. Ustalenia, o jakich tu mowa, poczynione zostaną w odniesieniu do rozwiązań i instytucji przyjętych w polskim prawie autorskim tak jak zapowiedziano to w uwagach wstępnych. W kontynentalnym systemie prawa także więc polskim celem prawa autorskiego jest ochrona zarówno osobistych, jak i majątkowych interesów związanych z powstaniem i eksploatacją utworu 2. Tym 2 W anglosaskim systemie copyright znaczenie mają wyłącznie interesy majątkowe osoby niekoniecznie będącej twórcą; w tej kwestii szczególną rolę w amerykańskim prawie autorskim odgrywa instytucja works made for hire; zob. na ten temat B.H. Weil, B.F. Polansky, Copyright basics and consequences (w:) B.H. Weil, B.F. Polonsky (red.), Modern copyright fundamentals, New York 1985, s. 9; M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer on copyright, vol. 1, New York 1986, 5.03; R.S. Talab, Commonsense copyright. A guide to the new technologies, North Carolina and London 1986, s. 13; A. Kopff, Wpływ postępu techniki na prawo autorskie, ZNUJ PWOWI 1988, z. 48, s. 58 i n.; J. Sieńczyło-Chlabicz, Amerykańskie prawo autorskie, Białystok 1998, s. 20 i n., 71 72; M. Barczewski, Traktatowa ochrona praw autorskich i praw pokrewnych, Warszawa 2007, s. 18. We wstępie do amerykańskiej ustawy z 1909 r. znalazła się deklaracja, że prawo autorskie nie jest oparte na żadnym naturalnym prawie, jakie przysługiwałoby twórcy do swojego dzieła (...), lecz na gruncie opieki świadczonej przez państwo w zakresie popierania rozwoju 23

Rozdział I. Przesłanki i geneza wyodrębnienia... ostatnim pojęciem określa się szczególny, zdefiniowany ustawowo przejaw intelektualnej, twórczej w swym efekcie działalności człowieka (por. art. 1 pr. aut.). Interesy majątkowe, wokół których koncentrować się będą właściwe wywody, wyrażają się w możliwości uzyskiwania zasadniczo przez twórcę korzyści materialnych, jako ekwiwalentu za udostępnianie utworu osobom trzecim (odbiorcom). Uznać należy, że polska ustawa z 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych w zakresie konstrukcji podmiotowego prawa autorskiego przyjęła model dualistyczny 3. Zakłada on możliwość i konieczność separacji oraz w konsekwencji odrębną ochronę interesów osobistych i majątkowych twórcy, związanych z eksploatacją utworu 4. techniki i sztuki za J. Lardner, Annals of law: the Betamax case, part 1, New Yorker 1987, April 6, vol. 63, s. 66; zob. też M.C. Diedring, VCR home recording and title 17: does Congress have the answer to Sony Corp. of America v. Universal City Studios Inc., Syracuse Law Review 1984, vol. 35, s. 812; A. Françon, Le droit d'auteur au-delà des frontières: une comparaison des conceptions civilistes et de common law (wersja angielska), RIDA, Juillet 1991, nr 149, s. 10 i n. 3 Świadczy o tym wyraźne oddzielenie w obowiązującej ustawie definicji autorskich praw osobistych (art. 16 pr. aut.) od majątkowych (art. 17 pr. aut.), dopuszczona expressis verbis możliwość zbycia i dziedziczenia tych drugich (art. 41 ust. 1 pr. aut.), czasowe ograniczenie ich trwania (art. 36 pr. aut.) oraz ustawowe przypadki ich powstania lub przejścia na rzecz innych osób niż twórca (art. 11 pr. aut. pierwotnie uprawniony producent lub wydawca utworu zbiorowego, art. 12 pr. aut. cessio legis na rzecz pracodawcy, art. 70 ust. 1 pr. aut. domniemanie cesji na rzecz producenta utworu audiowizualnego, art. 74 ust. 3 pr. aut. pierwotnie uprawniony pracodawca pracownika tworzącego w ramach obowiązków pracowniczych program komputerowy). Tak J. Barta. R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Kraków 2005, s. 194; E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13, Prawo autorskie, Warszawa 2007, s. 117 i n. 4 Konstrukcji dualistycznej przeciwstawiany jest model monistyczny operujący jednym podmiotowym prawem autorskim o mieszanych osobisto-majątkowych uprawnieniach. Na temat obydwu koncepcji oraz wykładni w tym kierunku przepisów ustawy z 1952 r. zob. m.in. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa 1973, s. 55, 66, 72 74, 108 109; A. Kopff (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego..., s. 119 i n.; A. Kopff, Wpływ postępu techniki..., s. 55 i n. oraz idem, Dzieło sztuk plastycznych i jego twórca w świetle przepisów prawa autorskiego, ZNUJ Rozprawy i Studia 1961, t. 36, s. 102 i n.; M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo dzieła filmowego, Warszawa 1968, s. 210 i n.; M. Czajkowska-Dąbrowska, Rozpowszechnianie utworów przez radio, Warszawa 1981, s. 9 i n.; J. Barta, Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona, ZNUJ PWOWI 1991, z. 25, s. 102 i n. Powołani wyżej autorzy opowiedzieli się za konstrukcją dualistyczną. Zwolennikami monizmu w przedstawianej kwestii na gruncie ustawy z 1952 r. byli natomiast 24

1. Pola eksploatacji utworu w zakresie... Zasadniczym, powszechnie zaakceptowanym instrumentem prawnym umożliwiającym zabezpieczenie i realizację interesów majątkowych twórcy utworu stało się cywilne prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym (skuteczne erga omnes) 5. Jak się wydaje, nie budzi generalnych zastrzeżeń teza, że w ustawodawstwie polskim, zarówno w regulacji obowiązującej obecnie, jak i w aktach poprzednich (ustawy z 1926 i 1952 r.) prawo podmiotowe autora odpowiada w swej konstrukcji prawu własności 6. W takiej sytuacji regułą jest, że sfera zabezpieczo- J. Serda, Prawo autorskie do dzieła filmowego, Warszawa 1970, s. 94 i n.; J. Błeszyński, Tłumaczenie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Warszawa 1973, s. 111 i n.; A. Jędrzejowska, Odpowiedzialność za naruszenie autorskich praw majątkowych i osobistych przez popełnienie plagiatu, ZNUJ PWOWI 1987, z. 44, s. 119. Ogólnie na ten temat zob. T. Grzeszak, Zakres prawa do filmu nabytego przez producenta ex lege, PPH 1993, nr 5, s. 1 i n.; A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim prawie wspólnotowym, ZNUJ PWOWI 2002, z. 79, s. 144 145; M. Poźniak-Niedzielska (w:) M. Poźniak-Niedzielska (red.), J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, Bydgoszcz Warszawa Lublin 2007, s. 44 i n. 5 Zob. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego..., s. 36; generalnie w odniesieniu do praw własności intelektualnej R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2012, s. 60 61. 6 Zob. S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937, s. 79; F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem i konwencja berneńska, Warszawa Kraków Lwów Poznań 1926, s. 48 i n., który stwierdził, że przez konstrukcję, opartą na przedmiocie, reprezentującym wartość i przez bezpośredniość i bezwzględność mocy, prawo autorskie ma cechy prawa rzeczowego, a różni się od niego istotnie tylko rodzajem przedmiotu. Dlatego może być uważane za prawo do rzeczowych podobne, a w szczególności za prawo podobne do własności (o ile chodzi o pełne prawo autorskie). Tak też S. Grzybowski, Prawo autorskie (w:) H. Konic (red.), Encyklopedja podręczna prawa prywatnego, t. 1, Warszawa 1931, s. 34 35, uznając, że prawo autora jest skonstruowanem identycznie, jak prawo właściciela, tzw. rzeczy zmysłowych. (...) prawo autorskie jest ujęte (...) identycznie z konstrukcją prawa własności, jako całość wszelkich możliwych uprawnień: uprawnionemu wolno wszystko, co mu nie jest zakazanem ; E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw autorskich i obrotu nimi w dobie kryzysu prawa autorskiego, UJ Rozprawy habilitacyjne nr 179, Kraków 1990, s. 32 i n., 38 i n., 43 i n.; 133 i n.; eadem (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 121 i n.; K. Grzybczyk, Dzieło reklamowe i jego twórca, Warszawa 1999, s. 150 153; J. Marcinkowska, Dozwolony użytek w prawie autorskim. Podstawowe zagadnienia, ZNUJ PIWI 2004, z. 87, s. 109; Z. Okoń (w:) P. Podrecki (red.), Prawo internetu, Warszawa 2007, s. 394 395; J. Błeszyński, Glosa do uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 25 listopada 2008 r. III CZP 57/2008, PUG 2009, nr 5, s. 16; E. Ferenc-Szydełko (w:) E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2011, s. 146. Tak też szerzej jednak, bo w odniesieniu generalnie do praw na dobrach niematerialnych R. Skubisz, Prawo z rejestracji znaku towarowego i jego ochrona. Studium z zakresu prawa polskiego na tle prawno-porównawczym, Lublin 25