Certyfikacja i uprawnienia personelu bada nieniszcz cych Mgr in. Marta Wojas 3 stopie kwalifikacji w MT, PT, RT, VT Urz d Dozoru Technicznego G ówny Specjalista w Wydziale Certyfikacji Personelu 1. Wst p Bardzo istotne jest rozró nienie poj akredytacja", certyfikacja" i uprawnianie" szczególnie w odniesieniu do personelu bada nieniszcz cych. AKREDYTACJA to procedura, \v wyniku której upowa niona jednostka formalnie uznaje, e pewna jednostka jest kompetentna do wykonywania okre lonych zada. Procedura ta poprzez ocen, a potem nadzór zapewnia, e odbiorcy produktu czy us ugi mog mie zaufanie do certyfikatów wydawanych przez akredytowane jednostki. G ównymi elementami procesu akredytacji s : ocena (audit), decyzja o akredytacji, udzielenie akredytacji, nadzór w okresie wa no ci akredytacji, ponowna ocena. Ocena ma na celu sprawdzenie zgodno ci systemu certyfikacji z deklarowan przez jednostk wnioskuj c o akredytacj, norm odniesienia. W oparciu o wynik oceny jednostka akredytuj ca podejmuje decyzj o udzieleniu akredytacji i wystawia dokumenty akredytacyjne, tj. pismo albo wiadectwo (certyfikat) akredytacji zawieraj ce zakres, warunki wa no ci akredytacji oraz jej wa no. W okresie formalnej wa no ci akredytacji jednostka akredytuj ca sprawuje nadzór. Akredytacji udziela upowa niona jednostka spe niaj ca okre lone wymagania jednostkom: certyfikuj cym wyroby, systemy jako ci i osoby, kontroluj cym, laboratoriom. Jednostki certyfikuj ce wyroby uzyskuj akredytacj po spe nieniu wymaga EN 4501L jednostki certyfikacje systemy jako ci - EN 45012, certyfikuj ce jednostki kontroluj ce - EN 45004 (ISO/IEC 17020)- za laboratoria - EN ISO/IEC 17025:2001. Jednostki certyfikuj ce osoby powinny spe nia - dotychczas wymagania EN 45013, a obecnie - EN ISO/IEC 17024. CERTYFIKACJA to procedura, w wyniku której strona trzecia udziela pisemnego zapewnienia, e wyrób / us uga, proces s zgodne z wyspecyfikowanymi dokumentami normatywnymi, np. normami, specyfikacjami itp.
Procedur t realizuje tylko akredytowana jednostka certyfikuj ca, a certyfikuje si : wyroby, systemy jako ci, osoby w wyspecjalizowanych obszarach zastosowa, np. personel bada nieniszcz cych, kierowców, operatorów itp. Warto w tym miejscu wspomnie tak e o dokumentach normatywnych jako dokumentach odniesienia w procedurach akredytacji i certyfikacji. Przez normalizacj nale y rozumie dzia alno maj c na celu uzyskanie optymalnego stopnia uporz dkowania w okre lonym zakresie poprzez ustalenie postanowie przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania. Postanowienia te zawarte s w dokumentach normatywnych, w ród których wyró nia si : normy krajowe (PN-EN..), regionalne (EN..), mi dzynarodowe (ISO/IEC..), specyfikacje techniczne (TS), raporty techniczne (TR), kodeksy post powania, przepisy. W ród norm wymieni nale y normy: podstawowe, terminologiczne (EN 1330-..), bada (EN 571-1. EN 1435,..), wyrobu, procesu, us ugi (EN 13445, EN 473..). W celu wyja nienia poj cia uprawnienie" w odniesieniu do osób wykonuj cych badania nieniszcz ce, konieczne jest si gni cie do wymaga prawa europejskiego w zakresie urz dze ci nieniowych. Dok adniej temat ten zostanie przedstawiony w dalszej cz ci. 2. Certyfikacja personelu bada nieniszcz cych 2.1 Zasady certyfikacji Wymagania dla europejskich jednostek certyfikuj cych osoby okre la mi dzynarodowa norma ISO/IEC 17024, wprowadzona do normalizacji europejskiej jako EN ISO/IEC 17024, a do normalizacji polskiej jako PN-EN ISO/IEC 17024:2004(11) pt. Ocena zgodno ci. Ogólne wymagania dotycz ce jednostek certyfikuj cych wyroby". Norma ta zawiera wymagania dla jednostek certyfikuj cych osoby, w stosunku do których wyspecyfikowane zosta y okre lone wspólne kryteria. Certyfikacja personelu bada nieniszcz cych prowadzona jest w systemie certyfikacji przez jednostk certyfikuj c osoby, akredytowan przez upowa nion krajow jednostk akredytuj c (Polskie Centrum Akredytacji). System certyfikacji zdefiniowany zosta w EN ISO 17024 jako zbiór procedur i zasobów do prowadzenia procesu certyfikacji zgodnie z programem certyfikacji, w celu wydania certyfikatu kompetencji, cznie z jego utrzymaniem. Jednostka certyfikuj ca okre la zatem metody i mechanizmy, które wykorzystuje do oceny kompetencji kandydatów w procesie certyfikacji personelu bada nieniszcz cych oraz ustanawia procedury ich realizacji i utrzymania. Proces certyfikacji prowadzony jest w oparciu o opracowany przez jednostk program certyfikacji osób. Co przez to nale y rozumie? Jednostka certyfikuj ca osoby, aby prowadzi proces certyfikacji wyspecyfikowanej kategorii osób, uzyskuje certyfikat akredytacji upowa nionej krajowej jednostki akredytuj cej na zgodno z PN-EN ISO/IEC 17024:2004(11) we wnioskowanym i uzgodnionym z przedstawicielem jednostki akredytuj cej zakresie.
Wyspecyfikowana kategoria osób to osoby, np. spawacze, operatorzy d wigów, personel bada nieniszcz cych, dla których stosuje si te same wymagania i zasady okre lone przez te same normy i procedury. Jednostka certyfikuj ca deklaruje kategori osób, które b dzie certyfikowa a i program certyfikacji czyli wyspecyfikowane wymagania certyfikacyjne dla tej kategorii osób. Wymagania prawa europejskiego i norm z nim zharmonizowanych, a co za tym idzie, zapotrzebowanie rynku, wskaza y na potrzeb wyspecyfikowania kategorii personelu bada nieniszcz cych. Dla tak wyspecyfikowanej kategorii opracowany zostaje program certyfikacji, który zawiera opis wymaga dotycz cych kwalifikacji i kompetencji, wymaga i procedur dotycz cych oceny, nadzoru i ponownej certyfikacji. Dla personelu bada nieniszcz cych program certyfikacji mo e by opracowany w oparciu o norm np. EN 473, ISO 9712, ISO 4917, za w odniesieniu do spawaczy stali np. EN 287-1. Najszerzej stosowan w Europie, zawieraj c wyspecyfikowane wymagania dla personelu bada nieniszcz cych jest EN 473, która okre la zasady ogólne dotycz ce kwalifikacji i certyfikacji personelu bada nieniszcz cych w o miu metodach AT, ET, LT, MT, PT, RT, UT i VT, na trzech poziomach (l, 2 i 3) we wskazanych sektorach wyrobu lub przemys owych. Zasady te mog by stosowane tak e dla ograniczonych zastosowa ka dej z o miu wymienionych metod oraz dla innych, nie wymienionych w normie, metod bada nieniszcz cych. Podobny schemat przyj to w ISO 9712:1999 (ISO/FDIS 9712:2004), która ró ni si w kilku istotnych szczegó ach od EN 473, jednak jako norma mi dzynarodowa ma zastosowanie w takich krajach jak USA, Kanada, Japonia i Australia. W roku 2005 spodziewane jest ujednolicenie i harmonizacja obu dokumentów, czemu mo e sprzyja wydanie EN ISO/IEC 17024. EN ISO/IEC 17024 definiuje proces certyfikacji jako wszystkie dzia ania, tj.: wnioskowanie, ocena, decyzja o certyfikacji, nadzór nad certyfikatem, ponowienie certyfikacji, wykorzystanie certyfikatów i logo/znaków, za pomoc których jednostka certyfikuj ca ustala, e dana osoba spe nia wyspecyfikowane wymagania dotycz ce kompetencji w okre lonej kategorii. Istotnym tutaj jest poj cie kompetencji, które zosta o wprowadzone przez EN ISO 17024, czyli wykazanej zdolno ci do stosowania wiedzy i/lub umiej tno ci oraz, je li jest to istotne, wykazanych cech osobowych okre lonych w programie certyfikacji, np. odpowiedni wzrok w przypadku personelu bada nieniszcz cych. Program certyfikacji oparty o wymagania EN 473 okre la zasady certyfikacji, a w tym: warunki ubiegania si o certyfikacj, sposób przeprowadzania i oceny egzaminów kwalifikacyjnych, powtarzanie egzaminu oraz zwolnienia egzaminacyjne, sposób podejmowania decyzji o certyfikacji, wa no oraz stosowanie i nadu ywanie certyfikatów, ponowienie certyfikacji - odnowienie i' recertyfikacja.
W ramach utrzymywania programów przewidziano ich przegl d i walidacj na podstawie opinii klientów jednostki certyfikuj cej oraz dokumentów normatywnych przyj tych w UE. Wszelkie zmiany w programach b d wprowadzane w trybie ich wdro enia. Zmiany te nie zmieni y jednak istoty certyfikacji personelu bada nieniszcz cych, poniewa wdro ony program nadal spe nia wymagania tej samej EN 473 Kwalifikacja i certyfikacja personelu bada nieniszcz cych. Zasady ogólne." 3. Uprawnienia personelu bada nieniszcz cych W dniu l maja 2004 r., w momencie wej cia Polski do Unii Europejskiej, zacz o obowi zywa prawo europejskie wdro one do prawa polskiego. Dyrektywa 97/23/WE dotycz ca urz dze ci nieniowych i zespo ów urz dze ci nieniowych zosta a w czona do prawa polskiego Rozporz dzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo ecznej z dnia 8 maja 2003 r. z moc obowi zuj c od l maja 2004 r. W dyrektywie tej okre lone zosta y wymagania zasadnicze, jakie powinny by spe nione, aby urz dzenia ci nieniowe i zespo y urz dze ci nieniowych mog y by wprowadzone na rynek europejski po raz pierwszy. Wymagania te dotycz projektowania, wytwarzania i oceny zgodno ci urz dze ci nieniowych i zespo ów urz dze ci nieniowych, a odpowiedzialno za spe nienie tych wymaga na ka dym z wymienionych etapów ponosi wytwórca urz dzenia. W ród wymaga zasadniczych znajdujemy wymaganie dotycz ce kwalifikacji osób wykonuj cych badania nieniszcz ce po cze nieroz cznych. Wymagane jest, aby personel wykonuj cy badania nieniszcz ce po cze nieroz cznych wszystkich urz dze obj tych dyrektyw ci nieniow posiada odpowiednie kwalifikacje, a w przypadku urz dze III i IV kategorii zagro enia (najwy szego zagro enia) personel powinien by uprawniony przez niezale n jednostk trzeciej strony (RTPO: Recognized Third Party Organization). Jednostk t zdefiniowano w dyrektywie ci nieniowej, w artykule 13, jako jednostk strony trzeciej, która zosta a upowa niona przez pa stwo cz onkowskie do wykonywania okre lonych zada, w tym zada opisanych w Za czniku I, p. 3.1.3, która zosta a notyfikowana Komisji Europejskiej. W prawie polskim odpowiednikiem jednostki tej jest jednostka upowa niona, która, jak mówi 41 Rozporz dzenia, uprawnia personel bada nieniszcz cych do badania po cze nieroz cznych urz dze ci nieniowych III i IV kategorii. W wymaganiach dla personelu bada nieniszcz cych mówi si o jego odpowiednich kwalifikacjach. Co oznaczaj te odpowiednie kwalifikacje? Dyrektywa bezpo rednio nie okre la tego wymagania, ale fakt, e norma EN 473 jest norm zharmonizowan z t dyrektyw nasuwa wniosek, e potwierdzenie kwalifikacji na drodze certyfikacji wg EN 473 stwarza domniemanie, e zosta o spe nione wymaganie zasadnicze dyrektywy w zakresie odpowiednich kwalifikacji. Osoba posiadaj ca certyfikat wg EN 473 posiada zatem odpowiednie kwalifikacje do badania po cze nieroz cznych urz dze ci nieniowych w metodzie, stopniu i sektorze(-rach), w jakich jednostka certyfikuj ca certyfikat wyda a. I jest to wystarczaj ce w przypadku urz dze I i II kategorii zagro enia. W przypadku urz dze III i IV kategorii wymaga si ponadto uprawnienia przez upowa nion przez pa stwo cz onkowskie (autoryzowan przez ministra w a ciwego do praw gospodarki) i notyfikowan do Komisji Europejskiej jednostk trzeciej strony. W takim przypadku certyfikat wg EN 473 nie jest wystarczaj cy, chyba e proces certyfikacji przeprowadzi a i certyfikat wyda a jednostka certyfikuj ca b d ca jednocze nie jednostk upowa nion do wykonywania zada opisanych w dyrektywie 97/23/WE, w za czniku I, p.3.1.3. Wtedy dodatkowe post powanie uprawniaj ce nie jest wymagane.
W tablicy l zestawiono porównanie wymaga zasadniczych dyrektywy ci nieniowej i rozporz dzenia w zakresie personelu bada nieniszcz cych. Zachodz pytania, czy: osoby certyfikowane wg EN 473 lub innych równowa nych kryteriów przez jednostk certyfikuj c nie b d c jednostk upowa nion, lub osoby posiadaj ce kwalifikacje, spe niaj ce wymagania kryteriów EN 473 lub równowa nych jednak nie certyfikowane przez jednostk certyfikuj c, mog by uprawnione do badania po cze nieroz cznych urz dze ci nieniowych? Tablica l. Porównanie niektórych wymaga dyrektywy ci nieniowej i Rozporz dzenia MGiPS Wymaganie Dyrektywa 97/23/WE Rozporz dzenie MG i PS Kwalifikacje personelu bada nieniszcz cych Za cznik I, p. 3.1.3 Badania nieniszcz ce po cze nieroz cznych powinny by przeprowadzone przez kwalifikowany personel. W przypadku urz dze ci nieniowych III i IV kategorii personel powinien by uprawniony przez jednostk trzeciej strony, upowa nion przez pa stwo cz onkowskie zgodnie z art. 13 Dyrektywy 41 Rozporz dzenia... Badania nieniszcz ce po cze nieroz cznych urz dze ci nieniowych powinny by przeprowadzane przez odpowiednio wykwalifikowany personel. W przypadku urz dze kategorii III i IV personel powinien by uprawniony przez jednostk upowa nion Na obydwa te pytania jest odpowied twierdz ca, której ród o znale mo na w interpretacjach grup roboczych ds. wytwarzania i oceny zgodno ci KE. Wg tej interpretacji uprawnienie nadawane przez jednostk upowa nion (RTPO) mo e uzyska tak e osoba nie certyfikowana wg EN 473, je li jednostka upowa niona nabierze przekonania, e osoba ta spe nia kryteria kwalifikacje równowa ne tym, które zawiera norma zharmonizowana z dyrektyw. W przypadku pierwszym rola jednostki upowa nionej sprowadza si do sprawdzenia i upewnienia si oraz wydania decyzji, e certyfikat jest odpowiedni co do metody, stopnia i sektora dla okre lonego planu bada wytwarzanego urz dzenia. W drugim przypadku jednostce upowa nionej musz zosta przedstawione akceptowalne dowody, e spe nione zosta y co najmniej kryteria takie jak dla certyfikacji, tj.: odpowiednia ilo godzin szkolenia wg programu spe niaj cego wymagania E473, odpowiednia ilo praktyki wg wymagania EN 473, badanie wzroku, wiedza i umiej tno ci w metodzie bada nieniszcz cych odpowiednie w stopniu i sektorze dla okre lonego planu bada. Istotnym aspektem uprawnienia jest odpowiednio kwalifikacji i kompetencji, co wielokrotnie zosta o podkre lone, ale nie tylko pod wzgl dem stopnia kwalifikacji. W poj ciu odpowiednio ci mie ci si tak e odpowiednia do okre lonego planu bada wytwarzanego urz dzenia ilo osób o okre lonych kwalifikacjach - odpowiednia ilo osób z L, 2. i 3.stopniem kwalifikacji tak, aby wszystkie czynno ci z obszaru badania nieniszcz cego by y wykonane przez osoby o wymaganych kwalifikacjach. Urz d Dozoru Technicznego posiada autoryzacj i zosta notyfikowany do Komisji Europejskiej jako Jednostka Notyfikowana mi dzy innymi w obszarze dyrektywy ci nieniowej i posiada nr 1433. W zakresie autoryzacji i notyfikacji mie ci si upowa nienie do uprawniania personelu bada nieniszcz cych w zakresie wymaganym w Za czniku I, pkt 3.1.3 do dyrektywy 97/23/WE.
Dokumenty ród owe: 1. EN ISO/IEC 17024:2003: Conformity assessment - General re uirements for bodies operating certification of persons. Ocena zgodno ci. Ogólne wymagania dotycz ce jednostek certyfikuj cych osoby 2. EN 473:2000 Kwalifikacja i certyfikacja personelu bada nieniszcz cych. Zasady ogólne 3. Dyrektywa ci nieniowa 97/23/WE 4. Rozporz dzenie MGPiPS z dnia 8 maja 2003 r. w sprawie zasadniczych wymaga dla urz dze ci nieniowych i zespo ów urz dze ci nieniowych Podzi kowanie Dzi kuj dr Gracjanowi Wi niewskiemu za udost pnienie materia ów, które u atwi y mi opracowanie niniejszego referatu.