Badanie œliny przy podejrzeniu prowadzenia pojazdów pod wp³ywem narkotyków

Alain G. Verstraete Badanie œliny przy podejrzeniu prowadzenia pojazdów pod wp³ywem narkotyków Forensic Science International, 25, vol. 15, nr 2 3 Eksperci s¹dowi i przedstawiciele organów œcigania oraz wymiaru sprawiedliwoœci podkreœlaj¹ potrzebê wykonywania testów na obecnoœæ narkotyków w czasie kontroli drogowej albo na posterunku policji. Pod koniec lat 9. prowadzono badania dotycz¹ce wykrywania narkotyków w pocie i œlinie, lecz obecnie wiêkszy nacisk k³adzie siê na badanie œliny. W artykule przedstawiono badania nad testami wykonywanymi przy podejrzeniu o prowadzenie pojazdu pod wp³ywem narkotyków. W drugiej czêœci omówiono zagadnienia takie jak: korelacja wystêpowania narkotyków w œlinie z pogorszeniem zdolnoœci do prowadzenia pojazdu, sposób pobierania próbek, bierna kontaminacja, wartoœci odciêcia czy badania potwierdzaj¹ce. Pierwsze badania Ju w pocz¹tkowej fazie wdro enia badañ narkotyków zrodzi³o siê zainteresowanie wykorzystaniem œliny jako materia³u badawczego. Niektóre problemy, które siê wtedy pojawi³y, pozosta³y nierozwi¹zane do dziœ. W 1983 r. Peel i wsp. przeprowadzali pomiary koncentracji narkotyków w œlinie kierowców. Próbki pobierano z gumy do ucia podawanej w celu pobudzenia pracy œlinianek. Oryginalny protokó³ wymaga³, aby analizê wykonywaæ na próbkach o objêtoœci 3 µl, ale zosta³ zmieniony ze wzglêdu na fakt, e zwykle zabezpieczany materia³ mia³ mniejsz¹ objêtoœæ. Analizê wykonywano zmodyfikowan¹ metod¹ EMIT dla kannabinoidów, a dla pozosta³ych narkotyków stosowano chromatografiê gazow¹ (GC) z detektorem fosforu i azotu oraz detektorami wychwytu elektronów (ECD). Dodatnie wyniki potwierdzono na chromatografie gazowym sprzê onym ze spektrometrem masowym (GC-MS). Próbki pobrano od 56 kierowców. Ogólna jakoœæ zabezpieczanego materia³u by³a dobra, ale objêtoœæ waha³a siê miêdzy 1 i 1,5 ml. Kannabinoidy stwierdzono u szeœciu, a diazepam u czterech badanych. Starmer i wsp. zbadali próbki œliny pobrane od 318 kierowców ciê arówek, 9 kierowców autobusów i 21 innych kierowców. Próbki pobierano za pomoc¹ narzêdzia Epitope i analizowano za pomoc¹ GC-MS. Narkotyki o w³aœciwoœciach stymuluj¹cych (amfetamina, efedryna, fenfluroamina, metamfetamina, metoksyfenamina, fentermina i fenylopropanolamina) stwierdzono u 29% kierowców ciê arówek, 7% kierowców autobusów i 3% innych kierowców. W ramach niemieckich badañ prowadzonych na drogach w latach 12 14 z u yciem Salivette zebrano próbki œliny od 13 ze 122 kierowców, z których 93,1% zgodzi³o siê na udzia³ w badaniach. W ci¹gu pierwszego roku przekazano do analizy 327 próbek. G³ówny problem stanowi³a ich niewystarczaj¹ca objêtoœæ: 32,6% z nich by³o w zasadzie suchych (<,1 ml). Œrednia wartoœæ dla mokrych próbek wynosi³a,42 ml. Do sprawdzenia wystêpowania jednej klasy narkotyku za pomoc¹ testu immunologicznego jonizacyjno- -fluorescencyjnego albo metody radioimmunologicznej potrzebne by³o ok.,1 ml próbki. 45% próbek wystarcza³o na 6 analiz; 6% na 5; 5% na 4; 2% na 3; 7% na 2 i 1% na 1. Wartoœæ odciêcia wynosi³a 3 ng/ml dla benzodiazepin, 2 ng/ml dla kannabinoidów, 1 ng/ml dla amfetamin, barbituratów i opiatów i 2 ng/ml dla kokainy. Najczêœciej wykrywanymi narkotykami by³y benzodiazepiny (3,6%), za nimi plasowa³y siê opiaty (,7%), cannabis (,6%) i barbiturany (,5%). W ramach belgijskiego studium dotycz¹cego toksykologii i urazów (Belgian Toxicology and Trauma Study) za pomoc¹ urz¹dzenia Omni- -Sal pobierano próbki œliny od kierowców, którzy doznali obra eñ w wypadkach drogowych. Przeprowadzono badania przesiewowe na wystêpowanie kannabinoidów za pomoc¹ EMIT, na obecnoœæ tricyklityków, propoksypenu i opiatów za pomoc¹ EPIA, oraz z u yciem ró nych testów ELISA na inne narkotyki. Badania potwierdzaj¹ce przeprowadzono za pomoc¹ GC-MS przy granicach wykrywalnoœci 5 3 ng/ml. Autorzy PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6

uznali, e ta metoda jest niewystarczaj¹co czu³a do wykrywania THC. Napotkano problemy przy pobieraniu próbek: na 1231 próbek w 55 stwierdzono du ¹ zawartoœæ krwi, 13 by³o znacznie zanieczyszczonych krwi¹, a 64 zawiera³y œlady krwi. Wymagan¹ iloœæ 1 ml próbki otrzymano tylko w 27% przypadków. Œrednia objêtoœæ zabezpieczanego materia³u wynosi³a,66 ml (SD :,51 ml). Dziewiêædziesi¹t trzy urz¹dzenia do pobierania próbek nie zawiera³y œliny. Je eli objêtoœæ próbki by³a wiêksza ni 7 l, wykonywano analizê GC-MS, a je eli by³a mniejsza ni 7 l, badano próbkê z u yciem próby immunologicznej, wiêc nie mo na by³o przeprowadziæ porównania miêdzy prób¹ immunologiczn¹ i GC-MS. Inne stwierdzone problemy to pêkniêcie pa³eczki do pobierania próbki ( 1% w poszczególnych oœrodkach), oderwanie siê s¹czka wewn¹trz jamy ustnej (1 15%), brak nas¹czenia z powodu niewystarczaj¹cego wydzielania œliny (2 75%), niewyst¹pienie zabarwienia wskaÿnika po 15 min mimo nas¹czenia s¹czka w 5 1%. Podczas przeprowadzania testów immuonologicznych pojawi³y siê problemy z rozró nieniem wyników ujemnych od dodatnich w prawdziwych próbkach. Stwierdzono wiele fa³szywych wyników dodatnich dla amfetaminy i jej pochodnych oraz kokainy, np. dla amfetamin 165 na 587 próbek da³o wynik dodatni po zastosowaniu ELISA, z czego tylko dla 13 otrzymano dodatnie wyniki badania moczu. Koniec XX wieku W latach 9. opracowano pierwszy test na obecnoœæ narkotyków w œlinie do stosowania w warunkach polowych. W 19 r. istnia³y ju trzy takie testy: Avitar OralScreen, Cozart Rapiscan i Securetec Drugwipe. Z inicjatywy Komisji Europejskiej rozpoczêto studium Rosita (Roadside testing assessment ocena testów drogowych). Badania te mia³y na celu ocenê wartoœci testów przeprowadzonych na miejscu kontroli drogowej. Wyniki otrzymane od policjantów z 16 krajów wykaza³y, e œlina jest preferowanym materia³em badawczym ze wzglêdu na jej ³atw¹ dostêpnoœæ, nieinwazyjny charakter badañ i œcis³¹ korelacjê obecnoœci narkotyków z pogorszeniem zdolnoœci do prowadzenia pojazdu. Z podobnych przyczyn drugim po œlinie materia³em badawczym jest pot. Preferowana konfiguracja badañ to zastosowanie jednorazowego wieloparametrowego testu daj¹cego w ci¹gu 5 min jasny, jednoznaczny wynik dla wy ej wymienionych grup narkotyków. Œrednia cena jednego przyrz¹du, któr¹ uznano za rozs¹dn¹ w kontekœcie tych badañ, wynosi- ³a 3,9 euro, zaœ dla urz¹dzenia o czterech parametrach 14 euro. W eksperymentalnej czêœci badañ na 2968 kierowcach przetestowano 11 urz¹dzeñ do badania moczu na miejscu kontroli drogowej, 3 urz¹dzenia do badania œliny i 1 do badania potu, a wyniki jakoœciowe porównywano z wynikami otrzymanymi z u yciem danych metod, a tak e z wynikami badania próbek krwi ocenianymi tymi samymi metodami (g³ównie GC-MS albo w niektórych przypadkach, dla benzodiazepin, HPLC-DAD albo GC-ECD). Ze wzglêdu na ró nice w legislacji warunki wykonywania testów i liczba odnotowanych wyników dodatnich dla poszczególnych narkotyków by³y zró nicowane. Wyniki dodatnie i ujemne dla danej klasy narkotyków w próbkach œliny, potu i moczu porównywano z wynikami badania próbek krwi tymi samymi metodami. Umo liwi³o to obliczenie czu³oœci, specyficznoœci i dok³adnoœci metod (GC-MS) w ró nych p³ynach ustrojowych. Generalnie, dok³adnoœæ takich porównañ przeprowadzanych za pomoc¹ GC-MS wynosi³a od 78% (kannabinoidy w pocie) do % (kokaina w œlinie) (tab. 1). Wyj¹tkowym przypadkiem jest grupa benzodiazepin, w którym zbyt niska wra liwoœæ metod odniesienia wydaje siê przyczyn¹ s³abej wra liwoœci dla œliny (29%). Porównanie dok³adnoœci, czu³oœci i specyficznoœci wyników jakoœciowych GC-MS w moczu, œlinie i pocie z GC-MS we krwi dla ró nych narkotyków Tabela 1 Analyte Amphetamine Urine 94 Accuracy Sensitivity Specificity Oral fluid 95 Sweat Urine Oral fluid 98 Sweat Urine 1 92 Oral fluid Sweat Benzodiazepines 29 NT 21 NT 9 67 NT Cannabinoids 78 81 9 17 Cocaine 87 95 96 1 98 Opiates 8 88 85 63 NT: not tested. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6 87

maczyæ wstêpn¹ obróbk¹ próbek wypluwanych. Dla kokainy i metabolitów w œlinie ocena jest utrudniona z powodu niewielkiej liczby wyników dodatnich (n=4 dla Rapiscan). Wra liwoœæ testu Drugwipe by³a zbyt niska. Wreszcie dla opiatów testy wykonywane na miejscu kontroli drogowej wykaza³y mniejsz¹ dok³adnoœæ ni badania moczu. Tak e w tym przypadku czu³oœæ okaza³a siê zbyt niska. Na podstawie analizy krzywej wyników stwierdzono, e optymalne odciêcie dla amfetamin w œlinie mieœci siê w przedziale 7 9 ng/ml. Dla kannabinoidów, kokainy i opiatów wartoœci te wynosi³y odpowiednio 2, 5 1 i 5 1 ng/ml (tab. 3). Znaczna wiêkszoœæ uczestnicz¹cych zespo³ów (szeœæ z oœmiu), które Wartoœci dok³adnoœci (Acc.), czu³osci (Sens.) i specyficznosci (Spec.) w odniesieniu do krwi mierzone za pomoc¹ GC-MS dla trzech kitów do badania œliny Tabela 2 Securetec Drugwipe Cozart Rapiscan AvitarOralScreen Type of drug n Acc. Sens. Spec. n Acc. Sens. Spec. n Acc. Sens. Spec. Amphetamine 142 73 9 55 111 8 87 74 MDMA (Ecstasy) 13 72 9 55 61 74 67 74 Benzodiazepines 133 56 17 9 Cannabinoids 98 79 16 94 179 84 5 84 Cocaine 34 82 75 93 4 5 5 5 19 Opiates 214 81 63 83 19 81 67 83 18 5 87 Proponowane wartoœci progowe (cut-offs) ng/ml dla narkotyków w œlinie w zestawieniu z optymalnymi wartoœciami progowymi ustalonymi w studium Rosita Tabela 3 Screening Confirmation Rosita (GC-MS) THC parent and metabolite 4 THC parent drug 2 1.9 Cocaine metabolites 2 Cocaine 8 5 1 Opiate metabolites 4 Morphine 4 5 1 Codeine 4 6-Acetylmorphine 4 Phencyclidine 1 Phencyclidine 1 Amphetamines 5 Amphetamine 5 7 8 MDMA 5 Methamphetamine, MDMA, MDA, MDEA Jest oczywiste, e nigdy nie osi¹gniemy 1% korelacji miêdzy ró nymi p³ynami ustrojowymi. Na wyniki ma wp³yw czas, który up³yn¹³ miêdzy za- yciem narkotyku i pobraniem próbki. Je eli narkotyk za yto bardzo niedawno, mo e on byæ obecny tylko we krwi i œlinie, ale jeszcze nie w moczu. Je eli czas ten jest d³u szy, mo e ju nie byæ wykrywalny we krwi, tylko w moczu (i ewentualnie w pocie). Ocena testów do badania œliny na miejscu zdarzenia wykaza³a, e jeszcze wiele mo na ulepszyæ. Dla amfetaminy i jej pochodnych dok³adnoœæ dzia³ania wszystkich urz¹dzeñ wynosi³a najwy ej 8%. Dla benzodiazepin czu³oœæ urz¹dzeñ do zastosowania w czasie kontroli drogowej i metod potwierdzania by³a bardzo s³aba (tab. 2). Benzodiazepiny wystêpuj¹ w œlinie w niezwykle niskich koncentracjach (czêsto mniejszych ni 1 ng/ml). Dla kannabinoidów czu³oœæ by³a zbyt niska (tylko 18 5% w porównaniu z wynikami dla krwi). Istnia- ³y przes³anki wskazuj¹ce, e THC mo e siê wi¹zaæ z materia³em niektórych urz¹dzeñ do pobierania próbek. Otrzymywano wiêksze koncentracje THC z bawe³nianego s¹czka Salivette ni z wypluwanej œliny. Ale ostatnio Teixeira i wsp. donieœli, e koncentracje w œlinie s¹ wy sze ni mierzone za pomoc¹ Salivette, co mo na t³u- przeprowadza³y ocenê urz¹dzeñ, wskaza³a œlinê jako preferowany materia³ badawczy w testach prowadzonych w czasie kontroli drogowych, inne wskazywa³y na pot, a inne mocz. Metody zabezpieczenia œliny wymagaj¹ jeszcze ulepszenia. 88 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6

Pobieranie wymazu z jêzyka wydawa³o siê zadowalaj¹c¹ technik¹, ale w tym wypadku analityczna technika wykrywania musi byæ bardzo czu³a. Pobieranie próbek œliny za pomoc¹ odpowiednich przyrz¹dów tak- e poci¹ga³o za sob¹ problemy czasem by³o k³opotliwe i nieprzyjemne dla badanego (w niektórych wypadkach, nie wiadomo, czy celowo, badani po³ykali przyrz¹dy do pobierania œliny), a czasem pobrana œlina by³a lepka i nie nadawa³a siê do u ytku. Kiedy badani odczuwali suchoœæ w ustach, pobieranie próbek by³o jeszcze trudniejsze i bardziej czasoch³onne. Ale przy odrobinie wytrwa- ³oœci udawa³o siê zabezpieczyæ œlinê w prawie wszystkich wypadkach. Wydawa³o siê, e pobieranie próbek potu albo œliny na ogó³ by³o przyjmowane przez badanych o wiele lepiej ni pobieranie próbek potu, krwi albo moczu. Mo na siê jednak zastanawiaæ, czy bêdzie tak równie wtedy, gdy wyniki tych badañ zostan¹ zastosowane w procesie œcigania przestêpstw. Œredni ca³kowity czas pobrania próbki i analizy wynosi³ 2 min (przedzia³ 13 33 min), co uznano za okres zbyt d³ugi jak na kontrolê drogow¹. Ogólne komentarze funkcjonariuszy dotyczy³y skomplikowanej procedury przygotowania próbek (filtrowanie, nak³adanie pipet¹ i manipulacje probówkami). Badania Rosita wykaza³y potrzebê badania œliny na obecnoœæ narkotyków w czasie kontroli drogowych w Europie i nada³y rozpêdu pracom nad stworzeniem nowego testu. Testy takie umo liwiaj¹ policjantom zyskanie silniejszego przekonania co do stanu kierowcy podejrzanego o prowadzenie pojazdu pod wp³ywem narkotyków. Bez narzêdzia, które umo liwia potwierdzenie podejrzeñ na miejscu zajœcia, policjanci niechêtnie podejmuj¹ dalsze czynnoœci. Testy wykonywane podczas kontroli pozwalaj¹ na zaoszczêdzenie czasu dziêki uproszczeniu procedury i zastêpuj¹ dro sz¹ analizê laboratoryjn¹. Poza tym skraca siê czas niedogodnoœci dla osób niebêd¹cych pod wp³ywem narkotyków. Wiêkszoœæ uczestników badañ by³a zachwycona wynikami, szczególnie e mo na je odczytywaæ elektronicznie. W badaniach porównawczych œliny i moczu Speckl i wsp. otrzymali odpowiedni¹ iloœæ œliny pobieranej za pomoc¹ urz¹dzenia Clin Rep od 85% badanych bior¹cych udzia³ w programie odwykowym. Próbki analizowano za pomoc¹ GC-MS. W badaniach przesiewowych z odciêciem na poziomie 3 ng/ml dla moczu i 1 ng/ml dla œliny uzyskano dobr¹ zgodnoœæ miêdzy moczem i œlin¹ (93 wyniki ujemne, 43 wyniki dodatnie), to znaczy rozbie noœæ wyst¹pi³a tylko w trzech przypadkach (dodatni wynik badania moczu i ujemny œliny). Czas utrzymywania siê œladów za ywania opiatów w œlinie by³ zró nicowany (od 1 do 4 dni). W ramach badañ przeprowadzonych w Quebecu w latach 19 i 2 pobrano próbki œliny od 8177 kierowców, z których analizowano,1%. W populacji kierowców wykryto kokainê w 1,1% próbek moczu i 1% próbek œliny. XXI wiek Na pocz¹tku XXI wieku opracowano wiele testów do wykrywania narkotyków w œlinie i obecnie na rynku dostêpnych jest 12 przyrz¹dów (niektóre z nich to prototypy). Przeprowadzono szereg badañ dotycz¹cych dzia³ania testów do wykorzystania w terenie i w laboratorium. W ramach Duñskich Badañ Drogowych poproszono 1 kierowców o oddanie próbek œliny, pobieranych za pomoc¹ zestawu Cozart Rapi- Scan. Wykonano badania przesiewowe za pomoc¹ enzymatycznej próby immunologicznej, a dodatnie wyniki potwierdzono metod¹ GC-MS. Wyniki dotycz¹ce obecnoœci oprócz benzodiazepin potwierdzano czêœciowo na GC-ECD i czêœciowo na HPLC- -DAD. Zebrano 961 próbek od 98 zatrzymanych kierowców, co daje 1,9% przypadków odmowy/odrzucenia W 6 przypadkach (93%) próbki zawiera³y wystarczaj¹c¹ iloœæ materia³u. Brak œliny by³ spowodowany nie suchoœci¹ w jamie ustnej, tylko problemami z urz¹dzeniem do pobierania. 7% próbek da³o dodatni wynik we wstêpnym screeningu, ale tylko 2% okaza³o siê dodatnie po potwierdzeniu. Potwierdzono tylko jeden z 14 dodatnich wyników badania przesiewowego na wystêpowanie amfetaminy. WskaŸniki potwierdzenia pozytywnych wyników wynosi³y 7 na 21 dla cannabis, dla 1 na 2 kokainy, 3 na 24 dla opiatów i 6 na 8 dla benzodiazepin. W siedmiu wypadkach w próbce nie by³o wystarczaj¹cej iloœci œliny do przeprowadzenia badania potwierdzaj¹cego. Autorzy sugerowali, e tak¹ rozbie noœæ wyników mo na wyjaœniæ niespecyficznoœci¹ testów screeningowych. Kauert i wsp. pobierali œlinê (z u yciem systemu DrugTest) i osocze w czasie 154 kontroli drogowych. Badanie przesiewowe osocza przeprowadzono za pomoc¹ EIA i potwierdzono na GC-MS. Zanalizowano œlinê za pomoc¹ GC-MS. W 134 przypadkach wykrywano co najmniej jedn¹ substancjê. Niezgodnoœci stwierdzono w 8 z 88 dodatnich wyników na obecnoœæ THC, 4 z 25 dodatnich wyników wystêpowania kokainy, 5 z 32 dodatnich wyników dla opiatów, 6 z 36 dla amfetaminy i 4 z 29 dla MDMA. Po weryfikacji z surowic¹ stwierdzono wyniki fa³szywe dodatnie w 1% przypadków. Studium Rosita-2 (23 25) rozpoczête w 23 r. mia³o na celu ocenê urz¹dzenia do pobierania œliny do zastosowania w terenie albo na posterunkach policji. W szeœciu krajach europejskich (Belgii, Francji, Finlandii, Niemczech, Norwegii i Hiszpanii) oraz piêciu stanach USA (Florydzie, Indianie, Utah, Waszyngtonie PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6

i Wisconsin) sprawdzano dzia³anie nowych testów na wystêpowanie narkotyków w œlinie i porównywano z wykorzystaniem ELISA i metodami chromatograficznymi do badania œliny (po pobraniu próbek za pomoc¹ Intercept) i krwi. W czasie powstawania artyku³u nie by³o jeszcze wyników badañ testu polowego, ale wstêpne eksperymenty wykonane na próbkach œliny, do których dodano narkotyki, wykaza³y, e prawid³owe dzia³anie niektórych testów jest do przyjêcia dla opiatów, metamfetaminy (³¹cznie z MDMA albo escstasy) i amfetaminy, a w mniejszym stopniu dla kokainy i jej metabolitów, lecz pozostaje wiele problemów z THC, je eli wystêpuje ono w stê eniu 5 ng/ml albo mniejszym. Pocz¹tkowo badania w tym zakresie by³y spowolnione ze wzglêdu na d³ugotrwa³y proces zdobywania zgody odpowiednich rad naukowych oraz trudnoœci przy pobieraniu materia³u (wiele osób odmawiaj¹cych uczestnictwa i nieprawid³owe funkcjonowanie urz¹dzeñ do pobierania próbek). Jedno z urz¹dzeñ sprawi³o wiele trudnoœci przy pobieraniu œliny od osób podejrzanych o prowadzenie pojazdów pod wp³ywem narkotyków nieprawid³owoœci wyst¹pi³y w 75% przypadków. Dwa urz¹dzenia wycofano w trakcie badañ z powodu licznych nieprawid³owoœci. Toxiquick, urz¹dzenie stosowane do badania moczu i œliny, przetestowano podczas kontroli drogowych na 32 kierowcach. Œlinê zabezpieczano na s¹czek wprowadzany do jamy ustnej. Wyniki porównano z wynikami dla próbek krwi. Procent rezultatów fa³szywych dodatnich waha³ siê od % (metadon) do 2% (cannabis). Napotkano wiele problemów: pobieranie próbek œliny by³o niehigieniczne, nie udawa³o siê pobieraæ wystarczaj¹cej iloœci materia³u i policja mia³a trudnoœci z odczytywaniem wyników. Swann i wsp. ocenili Cozart Rapiscan do wykrywania amfetaminy na podstawie badañ 22 ochotników, którym podano,42 mg/kg placebo z deksamfetamin¹. W porównaniu z granic¹ kwantyfikacji GC-MS 2 ng/ml Cozart Rapiscan mia³ wra liwoœæ 76% i specyficznoœæ 98,4%. Przegl¹d najnowszych przepisów umo liwiaj¹cych badania œliny w sprawach zwi¹zanych z prowadzeniem pojazdów pod wp³ywem narkotyków W ci¹gu ostatnich lat w niektórych krajach wprowadzono tak e istotne zmiany w przepisach. W Wielkiej Brytanii ustawa z 23 r. o bezpieczeñstwie na kolei i w transporcie uprawnia policjanta do przeprowadzenia wstêpnych testów, je eli istniej¹ uzasadnione podejrzenia, e: osoba prowadzi pojazd, usi³uje prowadziæ pojazd albo jest odpowiedzialna za pojazd znajduj¹cy siê na drodze lub w innym miejscu publicznym, maj¹c w organizmie alkohol lub narkotyk albo bêd¹c pod jego wp³ywem; osoba prowadzi, usi³uje prowadziæ albo jest odpowiedzialna za pojazd znajduj¹cy siê na drodze lub w innym miejscu publicznym, maj¹c w organizmie alkohol albo narkotyk lub te bêd¹c niezdoln¹ do prowadzenia pojazdu z powodu za ycia narkotyku, nadal ma w organizmie alkohol albo narkotyk albo znajduje siê pod wp³ywem narkotyku; osoba pope³ni³a wykroczenie drogowe, gdy pojazd by³ w ruchu; je eli funkcjonariusz ma podstawy, aby s¹dziæ, e dana osoba prowadzi³a pojazd, próbowa³a go prowadziæ albo by³a za niego odpowiedzialna w chwili, kiedy dosz³o do wypadku. Wymieniono trzy typy wstêpnych badañ: badanie wydychanego powietrza, test obni onej zdolnoœci do prowadzenia pojazdu (obserwacja wykonywania zadañ oraz inne spostrze enia dotycz¹ce stanu fizycznego, mog¹ce wskazywaæ na to, e osoba jest niezdolna do prowadzenia pojazdu) oraz wstêpny test na wystêpowanie narkotyków (wi¹ e siê to z zabezpieczeniem potu albo œliny i wykorzystaniem próbki w celu otrzymania wskazania, czy w organizmie danej osoby znajduje siê narkotyk). Tak e w stanie Wiktoria w Australii w grudniu 23 r. wprowadzono przepisy uprawniaj¹ce policjê do przeprowadzania w czasie kontroli drogowych badania œliny na wystêpowanie cannabis i metamfetaminy. Je eli wstêpne badanie wyka e, e œlina pobrana od danej osoby zawiera okreœlony nielegalny narkotyk albo je eli dana osoba odmówi poddania siê wstêpnemu testowi, mo na od tej osoby wymagaæ, aby odda³a próbkê œliny do analizy. Próbka œliny pobrana zgodnie z tym przepisem zostanie przes³ana do analizy tylko wówczas, gdy badanie wyka e, e zawiera ona dany nielegalny narkotyk. To wyniki analizy stanowi¹ podstawê wszelkich oskar eñ. Osoba, od której za ¹dano próbki œliny, mo e zostaæ poproszona o oddanie krwi, je eli nie jest w stanie oddaæ próbki œliny z przyczyn medycznych albo przyrz¹d do pobierania próbek z jakiegoœ powodu nie nadaje siê do badania obecnoœci danego narkotyku. W Polsce, zgodnie z zarz¹dzeniem nr 496 Komendanta G³ównego Policji z 25 maja 24 r. w sprawie badania na zawartoœæ w organizmie alkoholu lub œrodka dzia³aj¹cego podobnie do alkoholu ( 1), je eli w wyniku obserwacji zachowania kieruj¹cego pojazdem zachodzi podejrzenie, e znajduje siê on w stanie po u yciu œrodków dzia³aj¹cych podobnie do alkoholu, a jego badanie urz¹dzeniem elektronicznym nie wykaza- ³o co najmniej stanu po u yciu alkoholu, kieruj¹cego nale y poddaæ testom psychofizycznym, polegaj¹cym m.in. na sprawdzeniu reakcji Ÿrenic, próbie»palec-nos«lub»palec- -palec«. W przypadku utwierdzenia siê policjanta w podejrzeniu, kieruj¹cego nale y poddaæ badaniu œliny. 9 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6

Rozporz¹dzenie nr 114 Ministra Zdrowia do ustawy Prawo o ruchu drogowym w 4.1 okreœla badanie œliny jako badanie polegaj¹ce na pobraniu, bez dodawania jakichkolwiek substancji, próbek œliny i ich umieszczeniu w urz¹dzeniu do oznaczania metod¹ immunologiczn¹ œrodków dzia³aj¹cych podobnie do alkoholu, zgodnie z instrukcj¹ obs³ugi tego urz¹dzenia. Oczekuje siê, e ta tendencja bêdzie siê utrzymywa³a i e kolejne kraje bêd¹ dopuszcza³y wykorzystanie badania œliny w sprawach zwi¹zanych z prowadzeniem pojazdów pod wp³ywem narkotyków, szczególnie po osi¹gniêciu wiarygodnoœci urz¹dzeñ do testów w czasie kontroli drogowych. Z drugiej strony krew (osocze albo surowica) pozostanie materia³em wykorzystywanym do badañ dowodowych. Korelacja z obni eniem zdolnoœci do prowadzenia pojazdu Jedn¹ ze stwierdzonych zalet badania œliny na obecnoœæ narkotyków jest lepsza korelacja z obni eniem zdolnoœci do prowadzenia pojazdów ni w przypadku badania moczu. Przeprowadzono wiele prac badawczych maj¹cych na celu stwierdzenie korelacji miêdzy koncentracj¹ narkotyku w œlinie i obni eniem zdolnoœci do prowadzenia pojazdów. Dla pochodnych amfetaminy dot¹d nie wykazano korelacji. Dla cannabis stwierdzono istotn¹ korelacjê miêdzy œrednimi koncentracjami w œlinie (ale nie miêdzy pojedynczymi wartoœciami) i skal¹ feel drug (uczucie odurzenia), testem zamiany liczb na litery i akcj¹ serca. Menkes i wsp. stwierdzili istotn¹ korelacjê miêdzy logarytmem koncentracji THC w œlinie i subiektywnym wp³ywem na akcjê serca. Korelacja miêdzy log [THC] i stanem odurzenia by³a znaczna u poszczególnych osób. Dla kokainy stwierdzono istotn¹ korelacjê miêdzy koncentracj¹ w œlinie i skali samodzielnej oceny, je eli chodzi o uczucie odurzenia, goodness scale (skala dobrego samopoczucia), rush scale, wp³yw o charakterze psychotomimetycznym i akcjê serca. Cone i wsp. wykazali tak e, e czas utrzymywania siê efektów farmakologicznych (szerokoœæ Ÿrenic, akcja serca, subiektywne odczucie bycia na haju ) albo innego dzia³ania narkotyków by³y generalnie takie same albo krótsze ni czas wykrywalnoœci kokainy w œlinie przy wartoœci progowej 25 ng/ml. Dla morfiny stwierdzono zwi¹zek dawka-reakcja miêdzy koncentracj¹ narkotyku w œlinie, szerokoœci¹ Ÿrenicy i zachowaniem. Pobieranie próbek W wiêkszoœci wczesnych prac badawczych wystêpowa³y problemy z pobieraniem próbek. U osób, które niedawno za ywa³y narkotyki wywo³uj¹ce suchoœæ w ustach, np. amfetaminê i jej pochodne, kokainê albo cannabis, w jamie ustnej jest niewiele p³ynu i jest on bardzo lepki. Próbowano ró - nych rozwi¹zañ, np. pobudzania wydzielania œliny poprzez podanie kwaœnych cukierków, gumy do ucia, parafiny, wykonywanie mechanicznych ruchów urz¹dzeniem do pobierania œliny w jamie ustnej itp. Takie stymulowanie przyczynia siê rzeczywiœcie do zwiêkszenia wydzielania œliny, ale obni a te koncentracjê narkotyku. Wykazano, e koncentracja kodeiny w œlinie jest uzale niona od protoko³u pobierania próbek, przy czym najwy sz¹ koncentracjê otrzymuje siê, je eli próbki pobierane s¹ poprzez zabezpieczanie wypluwanej œliny. W celu naniesienia lepkiej œliny na urz¹dzenia stosowane w terenie wielu producentów rozcieñcza j¹ buforami, komplikuje to jednak proces pobierania próbek. SAHMSA zaleca obecnie pobieranie próbek poprzez odpluwanie do czystej probówki, ale ten proces jest mniej higieniczny i bardziej czasoch³onny, i prawdopodobnie bêdzie gorzej tolerowany przez badanych. Niektórzy autorzy zaobserwowali, e THC jest wi¹zany przez urz¹dzenie do pobierania próbek i w celu jego uwolnienia potrzebny jest rozpuszczalnik organiczny. Zró nicowanie sprawnoœci pobierania próbek poci¹ga za sob¹ koniecznoœæ oceny ca- ³ego procesu, a nie ograniczania siê do oceny granicy wykrywalnoœci próby immunologicznej. Je eli proces pobierania próbek jest sprawniejszy, istnieje du a mo liwoœæ, e urz¹dzenie o mniejszej czu³oœci mo e wykrywaæ spo ycie narkotyków przez d³u - szy czas ni czulsze urz¹dzenie z mniej sprawnym systemem pobierania próbek. Chocia przeprowadzono pewn¹ liczbê badañ, istnieje potrzeba przeprowadzenia dalszych ewaluacji testów do badania œliny na wystêpowanie narkotyków po kontrolowanym podaniu narkotyków ochotnikom, szczególnie je eli chodzi o marihuanê. Ostatnio Cozart Bioscience opracowa³ nowe urz¹dzenie do pobierania próbek, pobieraj¹ce œrednio 1,57 ml (1,1 2,13). Aby dokonaæ oceny tego urz¹dzenia koniecznych bêdzie wiele eksperymentów w terenie. Bierne palenie W zwi¹zku z badaniami w miejscu pracy pojawi³o siê zagadnienie zwi¹zane z tym, e wyniki badañ œliny mog¹ siê okazaæ dodatnie z powodu biernego palenia. To ryzyko jest najpowa niejsze dla THC, poniewa substancja ta wystêpuje w jamie ustnej z powodu biernej kontaminacji i nie jest wydalana. W wyniku przeprowadzonych niedawno eksperymentów zaobserwowano u biernych palaczy (w ekstremalnych warunkach: 5 osób pal¹cych i 4 biernych palaczy w pokoju 36 m 2 ) koncentracje THC do 2 ml po pierwszych 3 min po paleniu, przy czym u jednej osoby wyst¹pi³o 4,2 ng/ml po 5 min. Jednak e w sprawach zwi¹zanych z prowadzeniem pojazdów pod wp³ywem narkotyków, w œwietle faktu, e PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6

coraz wiêcej kierowców pali marihuanê, istniej¹ powody do niepokoju. Byæ mo e bêdzie konieczne zwiêkszenie wartoœci odciêcia proponowanych przez SAMHSA kosztem czasu wykrywania. Wartoœci progowe SAMHSA zaproponowa³a badania przesiewowe i wartoœci progowe do badañ wystêpowania narkotyków w œlinie. Wiêkszoœæ tych wartoœci jest podobna do wartoœci stwierdzonych w studium Rosita (tab. 3). Mo na oczekiwaæ, e je eli te wartoœci progowe zostan¹ zaakceptowane, stan¹ siê de facto standardami stosowanymi w wiêkszoœci prób screeningowych. Próby potwierdzaj¹ce W ramach licznych badañ prowadzonych w XX w. ze wzglêdu na ograniczon¹ objêtoœæ, nie by³o mo liwoœci badania próbek na obecnoœæ wszystkich narkotyków. Ostatnio wiele laboratoriów wprowadzi³o metodê LC-MS/MS, która umo liwia wykonywanie ponad 2 ró nych narkotyków w 25 µl œliny (³¹cznie z THC i benzodiazepin¹). Chocia te metody nie zosta³y jeszcze opublikowane, opisano jedn¹ metodê pomiaru opiatów, amfetaminy i jej pochodnych, kokainy i benzoylekgoniny w 2 µl œliny. Niektóre komponenty u ytych buforów wykorzystanych do rozcieñczania próbek œliny mog¹ zaburzaæ przeprowadzenie metod potwierdzaj¹cych. Œlina pobierana do wstêpnego testu w czasie kontroli drogowej Aby uznaæ test dotycz¹cy prowadzenia pojazdów pod wp³ywem narkotyków za skuteczny i wiarygodny, wynik dodatni powinien stanowiæ siln¹ przes³ankê obecnoœci œladów narkotyku we krwi, a wynik ujemny odpowiadaæ ich nieobecnoœci. Liczne badania wykaza³y, e mo - na stwierdziæ stosunkowo dobr¹ korelacjê miêdzy obecnoœci¹ lub brakiem narkotyków w œlinie albo we krwi, przynajmniej wówczas gdy jest ona mierzona z u yciem omówionych tu metod. Teoretycznie mo na siê spodziewaæ, e okresy wykrywalnoœci we krwi i œlinie s¹ bardziej zbli- one ni dla krwi i moczu. Dla niektórych analitów, np. amfetaminy i jej pochodnych, okres wykrywalnoœci mo e byæ d³u szy, poniewa koncentracje w œlinie s¹ wy sze ni we krwi. Wykorzystanie œliny do szybkich testów w terenie mo e siê staæ realne po wprowadzeniu dalszych usprawnieñ w zakresie techniki pobierania próbek i wiarygodnoœci testów. Badanie œliny do celów dowodowych Ze wzglêdu na ³atwoœæ pobierania i mo liwoœæ przyspieszenia oraz uproszczenia procedury œcigania pojawiaj¹ siê propozycje wykorzystania œliny jako materia³u do badañ zamiast krwi (raport z warsztatów dot. zagadnieñ policyjnych na konferencji ICADTS w Glasgow, sierpieñ 24 r.). Niektóre urz¹dzenia do wykorzystania w terenie maj¹ ma³e pojemniczki, w których mo na przes³aæ do laboratorium do badañ potwierdzaj¹cych pozosta³¹ iloœæ œliny, niewykorzystan¹ do badania przesiewowego. Obecnie tylko w stanie Wirginia w Australii œlina albo wydzielina z ust jest przyjmowana do badañ dowodowych. Wnioski Niew¹tpliwie istnieje potrzeba sprawdzenia mo liwoœci badania alternatywnych materia³ów biologicznych w czasie kontroli drogowych. Wykorzystanie np. œliny ma tê zaletê, e wykrywany jest narkotyk w pierwotnej postaci, a jego obecnoœæ w œlinie mo e byæ lepiej skorelowana z obni eniem zdolnoœci do kierowania pojazdem ni obecnoœæ jego œladów w moczu. Otrzymywanie próbki œliny mo e byæ wykonane pod nadzorem i bez skrêpowania u badanego. Jednak e osoby, które niedawno za- y³y narkotyk, czêsto maj¹ niewiele œliny i jest ona lepka. Dlatego pobranie odpowiedniej próbki mo e potrwaæ 15 2 min lub nawet okazaæ siê niemo liwe. Chocia nast¹pi³ spory postêp w zakresie techniki analitycznej stosowanej w testach do badania œliny w czasie kontroli drogowych, konieczne s¹ dalsze ulepszenia maj¹ce na celu zwiêkszenie wra liwoœci wykrywania THC i benzodiazepin. Co wiêcej, pozostaje szereg problemów, które nale y rozwi¹zaæ, zanim interpretacja wyników badania œliny zacznie byæ pewniejsza. Potrzebnych jest wiêcej danych na temat wp³ywu pobierania próbek, adulterantów i innych parametrów, które mog³yby naruszyæ integralnoœæ dowodu, koncentracji substancji stwierdzanych po biernym wch³oniêciu narkotyku, i co najwa niejsze, potrzebne s¹ dalsze badania w zakresie czasu wykrywalnoœci narkotyków w œlinie za pomoc¹ ró nych technik pobierania próbek i analizy. oprac. Ewa Nogacka e-mail: www.clkpk@policja.gov.pl 92 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/6