ZASOBY DOKUMENTÓW do dziejów Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu (1175-1945) Redakcja i s³owo wstêpne Kazimierza M. Pud³y Oborniki Œl¹skie 2005 1
Rada Wydawnicza: Maciej Borowski, Maria Burzyñska, Krzysztof Czerkas, Andrzej Czermak, Wies³awa Czmiel, Jaros³aw Czmiel, Norbert Morciniec (wiceprzewodnicz¹cy), Halina Muszak, Romana Obrocka (koordynator), Kazimierz M. Pud³o (przewodnicz¹cy), Bogdan Wróbel Ilustracje ze zbiorów: AP we Wroc³awiu. Projekt ok³adki: Jaros³aw Pawlak Na ok³adce: Ok³adka tytu³owa. Budynek Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu. Fot. R.Bacmager; Dokument ks.boles³awa Wysokiego z 1175 r. dla klasztoru w miejscowoœci Lubi¹ (Katalog, cz.i, Wilczyn). Ok³adka tylna, wewnêtrzna. Plan regulacji rzeki Odry ko³o miasta Uraz z prze³omu roku 1778/ 1779 (Katalog, cz.ii, ZRRO., I/95). Ok³adka tylna, zewnêtrzna. Plan folwarku w miejscowoœci Oborniki z 1822 r. Wykona³ Opitz (Katalog, cz.ii, Kom.G., T.60). Streszczenia w jêzyku niemieckim: Autorów Copyright by Urz¹d Miejski w Obornikach Œl¹skich Zeszyt wydano ze œrodków finansowych Samorz¹du Gminy Oborniki Œl¹skie oraz Fundacji Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej w Warszawie. ISSN 1731 8254 Sk³ad i druk: Studio Graphito, ul. Dworcowa 52, 55-120 Oborniki Œl¹skie, tel/fax: (071) 310 21 65, e-mail: graphito@poczta. wp. pl Wydawca: Urz¹d Miejski w Obornikach Œl¹skich ul. Trzebnicka 1, 55-120 Oborniki Œl¹skie tel. + 48 (71) 310 35 19 www. oborniki-slaskie. pl e-mail: oborniki@oborniki-slaskie. pl 2
SPIS TREŒCI S³owo wstêpne... 5 Zarys dziejów i zbiorów Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu... 7 Wykaz skrótów i terminów stosowanych w opisie dokumentów... 10 Roman Stelmach I Wprowadzenie w problematykê dokumentów oœrodków centralnej i lokalnej w³adzy œwieckiej oraz koœcielnej od II po³. XII do I po³. XX w.... 11 Janusz Go³aszewski II Wprowadzenie w problematykê dokumentów i map pruskiej oraz niemieckiej administracji pañstwowej i samorz¹dowej od I po³. XVIII do I po³. XX w.... 18 Katalog dokumentów o przesz³oœci ludzi i miejscowoœci Ziemi Obornickiej: Do czêœci I. Od II po³. XII do I po³. XX w.... 32 Do czêœci II. Od I po³. XVIII do I po³. XX w.... 59 Wykaz ilustracji... 78 Streszczenia. Zusammenfassung... 79 Noty biograficzne... 80 3
4
S OWO WSTÊPNE To ju trzeci Zeszyt Obornik Œl¹skich Dawna i nowa tradycja! Redakcja z zadowoleniem odnotowuje nie tylko ten fakt, ale przede wszystkim to, e nasz cykl opracowañ jest dobrze oceniany przez Czytelników Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej, œrodowisk w ró nych czêœciach kraju a tak e poza jego granicami. Wyra ane przez nich oczekiwanie na lekturê kolejnego Zeszytu utwierdza nas w przekonaniu o celowoœci kontynuowania tej edycji. Jest to jak stwierdza by³y oborniczanin chyba najlepszy i trwa³y sposób promocji tej piêknej oraz interesuj¹cej w swoich dziejach Ziemi. Tej wypowiedzi nie wypada nam komentowaæ! Zeszyt zatytu³owany Zasoby dokumentów do dziejów Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu (1175-1945) jest publikacj¹ szczególn¹ z kilku wzglêdów. Po pierwsze dlatego, e najwiêcej miejsca zajmuje w nim sam katalog (wykaz) dokumentów do dziejów Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej. W poprzednich Zeszytach dominowa³y bowiem opisy: œrodowiska przyrodniczego i wydarzeñ zwi¹zanych z yciem oraz twórczoœci¹ pisarza Karla Eduarda von Holteia. Nie oznacza to, oczywiœcie, e Czytelnicy s¹ pozbawieni w³aœciwych informacji o treœci ca³oœci Zeszytu i jego poszczególnych czêœci. Po drugie, e zgromadzono w nim ponad 660 tytu³ów dokumentów jednostkowych oraz zespo³ów akt z okresu prawie oœmiu stuleci dziejów miejscowoœci dzisiejszej gminy Oborniki Œl¹skie! Jak nam wiadomo, nie by³o dot¹d takiej publikacji. Nie pomniejsza wartoœci tych Ÿróde³ to, i do jednych miejscowoœci jest ich wiêcej ni do innych. Nawet te miejscowoœci, do których odnaleziono dot¹d mniejsz¹ liczbê dokumentów, przestaj¹ byæ ju dla nas œrodowiskami o nieznanej przesz³oœci. Po trzecie, e sama treœæ tytu³ów dokumentów b¹dÿ zespo³ów akt ujawnia bardzo szeroki zakres problematyki dziejów Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej. Zbêdne jest tutaj, jak siê wydaje, powtarzanie spraw, których dotycz¹ zestawione dokumenty. Ich lektura, do której zachêcamy, pozwala nam na lepszy, bardziej szczegó³owy i przestrzennie szerszy ogl¹d tych dziejów. Pozyskane dokumenty o znacznej wiarygodnoœci historycznej równie umo liwiaj¹ poddanie rzeczowej ocenie treœci niektórych co najmniej dyskusyjnych opracowañ historiografii niemieckiej. Dolny Œl¹sk, a w jego sk³adzie Ziemia Obornicka, ukazuje siê w œwietle posiadanych Ÿróde³ historycznych nie tylko regionem walki o przynale noœæ pañstwow¹, ale te miejscem wspó³- ycia g³ównie przedstawicieli trzech kultur narodowych: czeskiej, polskiej i niemieckiej. Po czwarte, e zawartoœæ tego szczególnego Zeszytu bêdzie dla wspó³czesnych i wielu przysz³ych badaczy dziejów Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej gotow¹ do rozpoznania, obszern¹ i niezbêdn¹ podstaw¹ Ÿród³ow¹. Mo e okazaæ siê ona równie przydatna i badaczom dziejów Lubi¹ a, Trzebnicy, Wo³owa, a nawet Wroc³awia. Wydaje siê oczywiste i to, e w niezbyt odleg³ej przysz³oœci powinien te byæ opracowany Zeszyt, który bêdzie zawiera³ dokumenty o ludnoœci i miejscowoœciach Ziemi Obornickiej od koñca II wojny œwiatowej do wspó³czesnoœci. Do czasu jego edycji bezcennymi przewodnikami w powojennych dziejach Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej bêd¹ sami jej mieszkañcy, których relacje utrwali³a ju Romana Obrocka. Wype³ni¹ one treœci¹ oddan¹ do druku Wielk¹ Ksiêgê Obornik Œl¹skich My, Oborniczanie. Po ukazaniu siê obu publikacji bêdziemy mieli, jak s¹dzimy, pe³ny ogl¹d naszej ci¹g³oœci historycznej w czasie i przestrzeni. Pozostaje nam przyjemnoœæ wyra enia podziêkowania Autorom opracowañ, Dyrektorowi Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu za wyra enie zgody na publikowanie materia³u ilustracyjnego oraz wszystkim pozosta³ym Osobom, bez których yczliwej pomocy nie móg³by siê ukazaæ nasz kolejny Zeszyt. 5
6
ZARYS DZIEJÓW I ZBIORÓW ARCHIWUM PAÑSTWOWEGO WE WROC AWIU Ka dy z nas ma i przechowuje przynajmniej dokumenty urzêdowe, zdjêcia oraz pami¹tki rodzinne. Te prywatne zbiory potwierdzaj¹ nasz¹ to samoœæ w yciu rodzinnym, zawodowym i spo³ecznym. Takimi zbiorami œwiadectw o spo³eczeñstwie pañstwa, regionów i œrodowisk lokalnych s¹ instytucje archiwów. Archiwa 1 pañstwowe zosta³y powo³ane w³aœnie dla gromadzenia, opracowywania i udostêpniania swych zbiorów, które ogólnie okreœla siê mianem dokumentów. W wiêkszym przybli eniu s¹ to zarówno dokumenty pergaminowe i papierowe, ksiêgi, akta ró nych spraw urzêdowych, plany, mapy, dokumentacja techniczna, pieczêcie, ryciny i zdjêcia, jak te filmy, nagrania dÿwiêkowe a nawet niektóre noœniki elektroniczne (dyskietki i dyski komputerowe). Oprócz gromadzenia dokumentów i systematycznego ich opracowania, pe³ni¹ one równie dwie inne wa ne fukcje. 1. Instytucji wiary publicznej, to znaczy, e maj¹c status urzêdu administracyjnego, s¹ uprawnione do wydawania uwierzytelnionych odpisów dokumentów. 2. Instytucji naukowej, która prowadzi i umo liwia innym problemowe badania dokumentów. Obie te funkcje czyni¹ z archiwów instytucjê s³u ebn¹ wobec obywateli lub mówi¹c jêzykiem wspó³czesnym us³ugodawcz¹. Ich zadaniem jest jak najszersze udostêpnienie swoich zbiorów spo³eczeñstwu. Czyni¹ to w sposób bezpoœredni w pracowniach naukowych, b¹dÿ za poœrednictwem archiwistów, w postaci u ywaj¹c jêzyka ekonomicznego gotowego produktu, a wiêc zestawu dokumentów Ÿród³owych dla potrzeb, urzêdów, placówek naukowych, a wreszcie i zaspokojenia indywidualnej ciekawoœci osób prywatnych. Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu obecnie najwiêksze z wojewódzkich sk³adnic w kraju posiada zbiory liczone w milionach jednostek. ¹cznie jego uszeregowane akta tworzy³yby w przybli eniu 22 km. Kryj¹ ci¹gle materia³y dla wielu z nas zupe³nie nieznane i tajemnicze. Kwerenda Ÿród³owa 2 w zespo³ach zbiorów archiwalnych, na co dzieñ zamkniêtych w magazynach niedostêpnych dla osób niebêd¹cych pracownikami, przenosi nas w czasy bardzo odleg³e, zapomniane i tajemnicze. Niejednokrotnie archiwiœci prowadz¹cy poszukiwania musz¹ przejrzeæ setki a nawet tysi¹ce dokumentów, ksi¹g, akt lub map, aby odnaleÿæ tê jedn¹ jednostkê dotycz¹c¹ przedmiotowej sprawy. Zdarza siê te, chocia rzadko, e kwerenda doprowadza nas do sensacyjnego odkrycia. Jest to najwiêksza radoœæ i satysfakcja dla archiwisty! Najstarszy oryginalny dokument zachowany w Archiwum Pañstwowym we Wroc³a- 1 Pierwsze archiwa w Polsce istnia³y ju pod koniec XIII w. (koœcielne, lokowanych miast, ksi¹ ¹t dzielnicowych i mo now³adców). Najstarszym archiwum pañstwowym by³o Archiwum Koronne, którego zbiory tylko czêœciowo siê zachowa³y. Pod koniec XIV w. powsta³o Archiwum Metryki Koronnej, jako centralne archiwum Rzeczypospolitej. W póÿniejszych wiekach powstawa³y inne archiwa, jak np. Archiwum Stanis³awa Augusta Poniatowskiego, a tak e: s¹dowe, miejskie, koœcielne i rodowe. W 1808 r. powo³ano Archiwum Ogólne Krajowe w Warszawie, pierwsze nowoczesne archiwum polskie, którego kontynuatorem jest Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie. Po 1918 r. zorganizowano sieæ archiwów pañstwowych podleg³ych po reorganizacji Archiwum Akt Nowych. Podczas II wojny œwiatowej uleg³o zniszczeniu wiele zasobów archiwalnych, a po jej zakoñczeniu utworzono w latach 1945-1950 now¹ sieæ tych placówek, którymi zarz¹dza Naczelna Dyrekcja Archiwów Pañstwowych. Trzy z nich maj¹ charakter centralny i mieszcz¹ siê w Warszawie: Archiwum G³ówne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych i Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. Patrz te, ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14.07.1983, Dz. U., Nr 38, poz. 173 [przyp. red.]. 2 Kwerenda, poszukiwanie informacji niezbêdnych do wyjaœnienia zagadnienia m.in. w archiwach i bibliotekach [przyp. red.]. 7
wiu pochodzi z 1175 r. Jest to dokument za³o- ycielski, czyli fundacyjny, klasztoru cystersów w Lubi¹ u nad Odr¹, w powiecie wo³owskim. Zosta³ wystawiony przez œl¹skiego Piasta, Boles³awa I Wysokiego (1127-1201), wnuka ksiêcia Boles³awa III Krzywoustego (1085/ 86-1138). Najm³odsze materia³y archiwalne s¹ wci¹ przyjmowane na bie ¹co po likwidowanych zak³adach i urzêdach. Zasoby te wci¹ siê powiêkszaj¹. Archiwum wroc³awskie ma d³ug¹, blisko dwuwiekow¹, historiê. W 2011 r. bêdziemy obchodzili uroczyœcie jego dwóchsetlecie. Powsta³o w okresie sekularyzacji 3 na Œl¹sku klasztorów i po przejêciu ich dokumentacji przez nowe Archiwum Prowincjonalne (Provinzial Archiv), którego siedziba mieœci³a siê we Wroc³awiu, przy obecnej ul. Szewskiej. Na wniosek króla Prus Fryderyka Wilhelma III (1770-1840) i jego ministra Karla A. von Hardenberga, do nowej placówki przejêto z tych klasztorów oko³o 30 000 dokumentów pergaminowych i papierowych. Zapocz¹tkowa³o to w 1811 r. historiê nowego archiwum. Na dyrektora Archiwum, Johanna G. G. Büschinga, zosta³ na³o ony trudny obowi¹zek naukowego zinwentaryzowania zbioru dokumentów. W okresie oko³o 15 lat pracy archiwistów zosta³ opracowany ca³y zasób zbiorów, w którym znalaz³y siê bezcenne dla nas dokumenty dynastii Piastów, cesarskie i królewskie, jak równie niemal wszystkich mo liwych ich wystawców koœcielnych oraz œwieckich. Zachowane przy nich pieczêcie, tajemnicze ju dla nas zapiski, sporz¹dzone w jêzyku ³aciñskim, a od pocz¹tku XIV w. i w niemieckim, s¹ przedmiotem troski o ich stan archiwistów, zainteresowania badaczy oraz wzbudzaj¹ podziw i szacunek. Wzrasta on jeszcze bardziej, gdy uœwiadomimy sobie, e najstarsze dokumenty licz¹ ponad 800 lat! Przez rêce archiwistów przechodz¹ œwiadectwa wielowiekowej historii, wszak dokumenty mówi¹ o dziejach tej ziemi, o ludziach, którzy tu yli, o ich czynach oraz kulturze. Dalsza historia Archiwum we Wroc³awiu by³a równie burzliwa. D³ugoletnie starania, twaj¹ce ponad 40 lat, doprowadzi³y do wybudowania w 1901 r. nowoczesnego budynku archiwalnego na pl. Grunwaldzkim. Dodajmy, e przed II wojn¹ œwiatow¹ w jego okolicy mia³y siedziby liczne instytucje i urzêdy. By³a to jedna z najpiêkniejszych dzielnic Wroc³awia. W nowym gmachu umieszczono najcenniejsze zasoby archiwalne dokumenty i akta dawnych ksiêstw œl¹skich. Ponadto przechowywano w nim dokumenty i akta miejskie, maj¹tkowe, koœcielne a tak e akta wielu zlikwidowanych instytucji. Ju w latach 30. XX w. Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu zwane od 1864 r. Staats Archiv Breslau by³o jednym z najwiêkszych archiwów w III Rzeszy Niemieckiej! A potem nasta³a II wojna œwiatowa. W³adze Archiwum, zdaj¹c sobie sprawê ju od 1944 r. z gro ¹cego niebezpieczeñstwa dla zachowania archiwaliów, zaczê³y je wywoziæ na Zachód. Najwczeœniej zosta³y wywiezione dokumenty pergaminowe i inne cenniejsze materia³y. W dniu 25.03.1945 r. Wroc³aw og³oszono twierdz¹ Festung Breslau. Przy budowie lotniska na pó³nocny wschód od dzisiejszego mostu Grunwaldzkiego w³adze twierdzy nakaza³y wyburzyæ niemal ca³¹ dzielnicê. Nie oszczêdzono te siedziby Archiwum, która w owym czasie by³o jedn¹ z najnowoczeœniejszych tego typu placówek w ca³ych Niemczech. Budynek spalono razem z archiwaliami, których nie zd¹ ono wywieÿæ. Po kapitulacji niemieckiego garnizonu we Wroc³awiu (6.05.1945 r.) zosta³a podjêta w grudniu 1946 r. praca niemal od podstaw dla utworzenia nowego Archiwum Pañstwowego i jego sieci oddzia³ów. Rozpocz¹³ siê trudny i d³ugotrwa³y okres scalania, inwentaryzowania, spisywania i opracowywania 3 Sekularyzacja (póÿ. ³ac. secularis œwiecki), wyw³aszczenie przez w³adzê w³asnoœci koœcielnej i przeznaczenie jej na cele œwieckie. Na pruskim Œl¹sku podstaw¹ do tego sta³ siê sekularyzacyjny edykt królewski z 30.10.1810 r. [przyp. red.]. 8
tego olbrzymiego matera³u archiwalnego, który zwo ono do stolicy Dolnego Œl¹ska z ca³ego regionu, a tak e z Czechos³owacji, Zwi¹zku Radzieckiego i od 1981 r. z by³ej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Wówczas to wróci³y do nas najstarsze i najcenniejsze dokumenty, z których tak niezmiennie jesteœmy dumni. Godzi siê te z satysfakcj¹ stwierdziæ, e w zasadzie wszystkie zbiory Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu do roku 1945 zosta³y ju metodycznie opracowane, a istniej¹ce inwentarze i spisy zespo³ów dokumentów umo liwiaj¹ podejmowanie stosownych badañ. Ten zarys dziejów i zbiorów Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu uzasadnia przede wszystkim to, e g³ówn¹ zawartoœci¹ tego Zeszytu s¹ dokumenty w³aœnie w nim przechowywane. Spe³niaj¹c zatem nasz¹ spo- ³eczn¹ misjê archiwistów, pozostajemy w przekonaniu, e przybli amy Czytelnikom w znacznym zakresie przesz³oœæ Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej. Janusz Go³aszewski i Roman Stelmach 9
WYKAZ SKRÓTÓW I TERMINÓW STOSOWANYCH W OPISIE DOKUMENTÓW abp arcybiskup. Acta Thome Dotycz¹ sporu bp Tomasza II z ks.henrykiem IV. S¹ przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Wroc³awiu. altarysta duchowny, który opiekowa³ siê wyznaczonym o³tarzem w koœciele. bp biskup. Betr. Betreffend odnoœny; co siê tyczy. bulla dokument papieski. Burngelt rodzaj podatku na rzecz ksiêcia. c/a contra przeciw; niezgodnie. diec. diecezja. Dok. m. Wr. Dokumenty miasta Wroc³awia. dot. dotyczy. Dr. doktor ( w wersji niemieckiej). dystrykt okrêg administracyjny. ed. edycja wydanie. Esztergom miasto na Wêgrzech, siedziba abp. i prymasa. etc. et cetera i tak dalej. ewang. ewangelische ewangelicki. F. Fürstenthum ksiêstwo. fol. folio strona. guld. gulden, -y (nazwa pieni¹dza). hr. hrabia. ingl. ingleichen a tak e; równie ; te. insbes. insbesondere w szczególnoœci; szczególnie; zw³aszcza. k. karta jednostka dokumentu archiwalnego. Kom. G. Komisja Generalna we Wroc³awiu. Konserw. Zabyt. Konserwator Zabytków Prowincji Dolnoœl¹skiej we Wroc³awiu. kontrasigillum pieczêæ odwrócona, chroni¹ca pieczêæ g³ówn¹ przed nadu yciem. ks. ksi¹ ê. Ks. Ksiêstwo. KUKRol. Krajowy Urz¹d Kultury Rolnej we Wroc³awiu. ³ac. jêzyk ³aciñski. m. miêdzy. m.in miêdzy innymi. nn. nastêpne. niem. jêzyk niemiecki. not. publ. notariusz publiczny. NPPŒ. Naczelne Prezydium Prowincji Œl¹skiej we Wroc³awiu. nr numer. okr. okrêg. opr. opracowa³. or. orygina³. perg. pergamin. prebenda rodzaj uposa enia duchownego. r. rok. red. redakcja. refektorium jadalnia w klasztorze. Rej. Wr. Rejencja Wroc³awska. Rej. Wr. D. Rejencja Wroc³awska Domeny. Rej. Wr. ZK. Rejencja Wroc³awska Zarz¹d Katastralny. repertorium spis akt lub dokumentów. Rep. repozytura miejsce akt w zbiorze. Rep. 1b Dokumenty Ksiêstwa Wroc³awskiego. Rep. 3 Dokumenty Ksiêstwa Brzesko-Legnicko- Wo³owskiego. Rep. 16 Ksiêstwo Wroc³awskie. Rep. 63 Zbiór dokumentów dawnego klasztoru klarysek we Wroc³awiu. Rep. 64 Zbiór dokumentów dawnej kolegiaty œw. Krzy a we Wroc³awiu. Rep. 66 Zbiór dokumentów dawnego szpitala œw. Macieja we Wroc³awiu. Rep. 91 Dokumenty klasztoru cystersów w Lubi¹- u. Rep. 125 Dokumenty klasztoru cysterek w Trzebnicy. Rep. 135 Zbiór rêkopisów archiwalnych. Rth. Reichstalar (nazwa pieni¹dza). s. strona ss. strony sygn. sygnatura znak cyfrowy lub literowo-cyfrowy okreœlaj¹cy nazwê i miejsce w zbiorze dokumentów. œl. œl¹ski. œw. œwiêty. t. tom. tabl. tabela. tal. talar, -y (nazwa pieni¹dza). transumpt potwierdzenie dokumentu. Tow. Kredyt. Ziemskie Towarzystwo Kredytowe Ksiêstwa Oleœnicko Milickiego. ujazd maj¹tek UKRol. Urz¹d Kultury Rolnej. urbarz ksiêga maj¹tkowa. w. wiek. wêg. wêgierski. wg wed³ug. WSPŒ. Wydzia³ Samorz¹dowy Prowincji Œl¹skiej we Wroc³awiu. Zb. Ik. Zbiór Ikonograficzny. ZRRO Zarz¹d Regulacji Rzeki Odry. zw. zwana (-y). 10
CZÊŒÆ II WPROWADZENIE W PROBLEMATYKÊ DOKUMENTÓW OŒRODKÓW CENTRALNEJ I LOKALNEJ W ADZY ŒWIECKIEJ ORAZ KOŒCIELNEJ OD II PO. XII DO I PO. XX W. Roman Stelmach Wstêpne poszukiwania w zbiorach wroc³awskiego Archiwum Pañstwowego materia- ³ów do historii Obornik i pozosta³ych miejscowoœci obecnego obszaru administracyjnego gminy nie wskazywa³y na to, e dalszy ich systemowy ogl¹d oka e siê tak poznawczo interesuj¹cy. Szczególn¹ uwagê zwrócono w nich, oczywiœcie, na zbiory dokumentów sporz¹dzonych na pergaminie, by w nich odnaleÿæ najstarsze wzmianki o miejscowoœciach obecnej Ziemi Obornickiej. Zanim jednak przyst¹piê do omówienia niektórych z nich, wydaje siê, celowe, a dla Czytelników zapewne interesuj¹ce, podaæ kilka istotnych informacji o samych cechach dokumentów spisanych na pergaminie i w ogóle o trudnoœciach w badaniu najstarszych zbiorów archiwaliów. Na tym swoistym i powszechnym w czêœci okresu œredniowiecza pergaminowym materiale piœmiennym sporz¹dzano treœæ ró - nych dokumentów. Pergamin to odpowiednio wyprawiona skóra, najczêœciej cielêca, chocia równie owcza, kozia, a nawet oœla 4. Pisano na nim gêsim piórem, roztworem lub zawiesin¹, które spe³nia³y funkcjê atramentu, a by³y sporz¹dzane z ró nych sk³adników naturalnych b¹dÿ syntetycznych. Tekst umieszczano na arkuszu pergaminu po jego stronie bardziej wyg³adzonej (recto). Powszechnie spisywano wówczas dokumenty w jêzyku ³aciñskim i niemieckim. Obecnie ³acina dla wiêkszoœci ludzi jest to ju jêzyk niezrozumia³y, zw³aszcza w swej formie i treœci œredniowiecznej. Badania nad tymi szczególnymi w swoim rodzaju dokumentami, i oczywiœcie najstarszymi, wymagaj¹ specjalnego przygotowania naukowego. Niezbêdna jest nie tylko znajomoœæ jêzyka ³aciny œredniowiecznej, ale równie systemu stosowanych wówczas skrótów s³ownictwa. Skracania wyrazów dokonywano poniek¹d z koniecznoœci, aby zmieœciæ wymagan¹ treœæ tylko na tej jednej stronie karty. A skracano w ten sposób, e w niektórych wyrazach nie umieszczano ich czêœci pocz¹tkowej, œrodkowej lub koñcowej. Nie brak wreszcie i takich dokumentów z zastêpowanymi znakami ca³ych wyrazów. Potrzeba orientacji w³aœnie w tych skrótach i znakach zastêpczych wyrazów zmusi³a badaczy do sporz¹dzenia ich zbioru, a wiêc szczególnego s³ownika, którego objêtoœæ liczy 530 stron! A wroc³awskie Archiwum szczyci siê tym, e posiada najwiêksze zasoby najstarszych i nieocenionych dokumentów o poznawczej wartoœci historycznej w Polsce, bo a 60 000 egzemplarzy. S¹ one zgromadzone w wielu zespo³ach archiwalnych, m.in.: klasztornych, innych koœcielnych, miejskich i maj¹tków ziemskich. W ich repertoriach (wykazach, spisach) zosta³ przyjêty uk³ad wed³ug nazw miejscowoœci. Tworzyli te dokumenty czy jak siê to okreœla byli ich wystawcami, ró ne osoby: papie e, cesarze, œl¹scy ksi¹ ê- 4 Pergamin by³ ju znany w okresie staro ytnym, m.in. w Egipcie, Persji, Grecji i Rzymie. U ywany równie w œredniowieczu, chocia od XII w. by³ stopniowo zastêpowany przez tak zwany papier czerpany (produkcji rêcznej). W dolnoœl¹skich Dusznikach zachowa³ siê jedyny w œrodkowej Europie m³yn papierniczy z XVI w., a w dawnej papierni jest od 1968 r. Muzeum Papiernictwa, w którego pomieszczeniach nadal wytwarza siê niewielkie iloœci papieru czerpanego [przyp. red.]. 11
ta wroc³awscy, g³ogowscy i oleœniccy, królowie czescy oraz pruscy a tak e biskupi, wroc³awska kapitu³a, w³adze ksiêstw ze starostami, rady miejskie i wiele osób prywatnych. Dla niewtajemniczonych w sposób sporz¹dzania dokumentu w œredniowieczu znalezienie w nim poszukiwanej informacji by³oby zajêciem d³ugotrwa³ym. Archiwiœci jednak wiedz¹, e zarówno dokumenty pisane w jêzyku ³aciñskim, jak i w jêzyku niemieckim, by³y sporz¹dzane wed³ug ustalonego formularza (wzorca, schematu) 5. W³aœnie ta znajomoœæ formularza œredniowiecznego pozwala im w miarê szybko i sprawnie odnaleÿæ szukane informacje. Zreszt¹ Ÿród³em badañ i informacji nie s¹ jedynie napisane teksty, ale równie za³¹czone do nich piêkne, przewa nie woskowe pieczêcie. Mocowano je na jedno- lub wielobarwnych sznurach b¹dÿ paskach pergaminowych. S¹ dokumenty o jednej pieczêci, chocia nierzadko o kilku, kilkunastu b¹dÿ nawet kilkudziesiêciu pieczêciach. W zbiorach wroc³awskiego Archiwum jest dokument, wprawdzie ju z 1607 r., ale przy którym znajduje siê a 35 pieczêci! Te pieczêcie wykonane przez œredniowiecznych artystów s¹ miniaturowymi dzie³ami sztuki. Przedstawiaj¹ wizerunki postaci, symboli, znaków herbowych i napisy, które stanowi¹ przedmiot badañ heraldyków i stragistyków 6. Na dokumetach papierowych pieczêcie woskowe by³y zastêpowane od XV w. pieczêciami lakowymi, op³atkowymi a w okresie póÿniejszym tuszowymi. Historyczn¹ wartoœæ poznawcz¹ dla dziejów Ziemi Obornickiej maj¹ nie tylko oryginalne dokumenty œredniowieczne, ale równie ich kopie sporz¹dzane bezpoœrednio lub po pewnym czasie z dokumentu pierwotnego. Niektóre dokumenty z tych odleg³ych okresów znamy ju tylko w³aœnie z ich kopii. Najstarsze w naszych zbiorach ksiêgi takich odpisów, zwane kopiarzami kopiariuszami kartulariuszami, pochodz¹ z po³owy XIII i pocz¹tku XIV w. S¹ nimi kopiarze spisywane rêcznie tak e na kartach pergaminowych klasztoru w Lubi¹ u, Ksiêstwa Wroc³awskiego i Oleœnickiego oraz miasta Wroc³awia. To swoiste pomniki wieloletniej pracy kopistów, którzy nad odpisem kilkusetstronicowej ksiêgi spêdzali niejednokrotnie ca³e ycie. Przewa - nie s¹ one i piêknie oprawione w œwiñsk¹ skórê, z t³oczonymi rêcznie ornamentami, zaopatrzone w metalowe okucia i ³añcuchy. Te ostatnie mia³y zapobiec kradzie y ksi¹g! Bior¹c je do r¹k, uœwiadamiamy sobie jeszcze bardziej up³ywu historycznego czasu. S¹ i inne trudnoœci, z którymi siê musi uporaæ badacz najstarszych dokumentów. Otó w kancelariach œl¹skich upowszechnia- ³o siê od pocz¹tku XIV w., jak ju wspomniano, sporz¹dzanie dokumentów w jêzyku niemieckim. Historycy tego jêzyka wiedz¹, e ulega³ on przemianom, zreszt¹ tak jak ka dy jêzyk, a w jego dziejach by³o wiele odmian. Mimo e w dokumentach w jêzyku niemieckim nie stosowano ju uci¹ liwych w badaniach skrótów, jak w przypadku sporz¹dzanych w jêzyku ³aciñskim, to jednak kolejn¹ trudnoœci¹ dla naukowców jest uporanie siê z jêzykiem Mittelhochdeutsch (œrodkowogórnoniemieckim). Ró ni siê on znacznie od wspó³czesnego jêzyka niemieckiego. Nie brak równie w naszym Archiwum i egzotycznych egzemplarzy starych dokumentów, a mianowicie sporz¹dzonych w jê- 5 Dokumenty œredniowieczne zwane s¹ tak e dyplomami. Rozró nia siê w nich: czêœæ wstêpn¹ protokó³, tekst w³aœciwy kontekst, do którego zalicza siê m.in. formu³ê wyjaœniaj¹c¹ ogólne motywy jego wystawienia b¹dÿ dokonania czynnoœci prawnej arenga a wreszcie czêœæ koñcow¹ eschatokó³, zawieraj¹c¹ datê, miejsce wystawienia dokumentu oraz uczestnicz¹cych w tym œwiadków [przyp. red.]. 6 Heraldyka jest nauk¹ pomocnicz¹ historii. Zajmuje siê badaniem pocz¹tków, rozwoju, znaczenia prawnego i zasad kszta³towania plastycznego wizerunków, znaków herbowych i tekstów. Kszta³towa³a siê z powsta³ej pod koniec XII w. praktycznej potrzeby opisywania i rysowania znaków identyfikacyjnych osób panuj¹cych oraz szlachty. Dzieli siê na dwa dzia³y. Pierwszy zajmuje siê znaczeniem tych znaków (wiedza heraldyczna), a drugi stylow¹ ornamentacj¹ (sztuka heraldyczna). Sfragistyka to te nauka pomocnicza historii, która zajmuje siê pieczêciami [przyp. red.]. 12
zyku hebrajskim 7. Nie trzeba, jak s¹dzê, szerzej uzasadniaæ tego, e mog¹ byæ one wykorzystane naukowo jedynie przez osoby, dla których ta odleg³a w czasie hebrajszczyzna nie stanowi bariery jêzykowej. Samych natomiast polskich dokumentów z wczesnych okresów naszych dziejów mamy u siebie niewiele. Te, które s¹, pochodz¹ dopiero z XVI i XVII w. Ich wystawcami byli polscy królowie lub inne osoby spe³niaj¹ce ró ne funkcje w pañstwie. Nie sposób pomin¹æ jeszcze jednej wa - nej kwestii w badaniach dokumentów archiwalnych wczesnych okresów historycznych. Zalecana jest szczególna ostro noœæ nie tylko w odczytywaniu, ale i w lokalizacji m.in. nazw miejscowoœci. Na przyk³ad w dokumentach dawnego Ksiêstwa Oleœnickiego natrafiamy na wiele wzmianek dotycz¹cych wsi Pengou lub Pangow. Po wnikliwych badaniach okaza³o siê jednak, e nie chodzi bynajmniej o Pêgów w obecnej gminie Oborniki Œl¹skie, lecz o P¹gów w okrêgu bierutowskim. W tym samym ksiêstwie by³y te dwie miejscowoœci o nazwie Raków (Raake), jedna w pobli u Oleœnicy, a druga w³aœnie w Ziemi Obornickiej. W dokumentach czêsto pomijano dok³adniejsz¹ lokalizacjê miejscowoœci wymienianych dóbr. Powróæmy ju jednak do najstarszych dokumentów, w których zawarte s¹ informacje o mieszkañcach i miejscowoœciach Ziemi Obornickiej. Zag³êbiaj¹c siê w treœæ najstarszego w naszych zbiorach dokumentu z roku 1175, natrafiamy na istotn¹ wzmiankê. W tym dokumencie fundacyjnym klasztoru lubi¹skiego 8, jednego z najbardziej znanych, wp³ywowych i zamo nych na Œl¹sku, wspomniany ju ks.boles³aw I Wysoki, zapisa³ klasztorowi nie tylko ró ne w³oœci, ale i / / taberna in Wiltsin, to znaczy karczmê w Wilczynie. Jest to zatem najstarsza ze znanych nam dot¹d wzmianek w Ÿród³ach historycznych o miejscowoœci w obrêbie interesuj¹cego nas obszaru! Pozostañmy jeszcze w tej emocjonalnej atmosferze poszukiwañ w najstarszych dokumentach. Jeszcze jeden z nich, spisany w jêzyku ³aciñskim, dotyczy fundacji kolejnego klasztoru, a mianowicie cysterek 9 w Trzebnicy. Zosta³ wystawiony przez ks.henryka I Brodatego (1168-1238), syna Boles³awa I Wysokiego, na pocz¹tku jego rz¹dów w latach 1202-1203. I znowu uwa ny badacz spostrzega w tekœcie równie najstarsze zapisy polskich nazw miejscowoœci: / / aliud predium, quod Cotouici dicitur/ /, Couale, Vilxino / / de villa Zaiechconis. A wiêc odpowiednio: Kotowic, Kowal, Wilczyna i Zaj¹czkowa. Z woli panuj¹cego mieli p³aciæ 4. Dokument ks.henryka I Brodatego z 1202 lub 1203 r. dla klasztoru cysterek w mieœcie Trzebnica. 7 Jêzyk hebrajski nale y do jêzykowej rodziny pó³nocno-zachodnio-semickiej z grupy kananejskiej. Ulega³ on przemianom: klasyczny Starego Testamentu (1200-200 p.n.e.), pobiblijny (do II w. n.e.), nowohebrajski (od II w. n.e.) i wspó³czesny (od XIX w.) Hebrajski jest obecnie jêzykiem urzêdowym pañstwa Izrael. Pos³uguje siê nim ponad 4 mln osób [przyp. red.]. 8 By³ to g³ówny dom cystersów na Œl¹sku, którego filie znajdowa³y siê równie w Henrykowie (1222) i Krzeszowicach (1292). Zakony regu³y cystersów zak³ada³ od 1098 r. œw. Robert z Molesme, pocz¹tkowo mnich benedyktyñski w klasztorze Citeaux ko³o Dijon. Kanonizowany w 1222 r. W 1153 r. by³o ju w Europie 345 klasztorów cystersów [przyp. red.]. 9 By³a to eñska ga³¹ÿ zakonu regu³y cysterskiej, a ogólnie pierwszy eñski klasztor na Œl¹sku. Od XIII w. miejsce kultu œw. Jadwigi œl¹skiej, która zosta³a kanonizowana w 1267 r. i stopniowo cel indywidualnych oraz zbiorowych pielgrzymek [przyp. red.]. 13
dziesiêciny trzebnickiemu klasztorowi cysterek równie mieszkaj¹cy w Paniowicach: / / Boris et Zband, quod dux emisit de decimis de Panouic. Jest w nim te wzmianka o nakazie ksiêcia œwiadczenia na rzecz klasztoru m.in. przez Radosa z Urazu: / / Rados de Uraz dux dimissit ad hospites in Trebnic, solvat ut hospes. Pomijaj¹c ju wzmianki o wy ej wymienionych miejscowoœciach, inne dokumenty potwierdzaj¹ ju istnienie kilku dalszych miejscowoœci, takich jak: Borkowice (1218), Roœcis³awice (1268), Golêdzinów, Kuraszków, Pêgów, Piekary (1288), Przec³awice (1289), Bagno (1301), Oborniki (1305), Siemianice (1323), Osolin (1326) i Lubnów (1336). Nie jest to, niestety, wykaz kompletny. O niektórych miejscowoœciach mamy pojedyncze wzmianki, jak np. o: Borkowicach, Golêdzinowie, Morzêcinie, Osolinie Piekarach i Rakowie. O innych dot¹d znane Ÿród³a historyczne milcz¹ zupe³nie. Tymi miejscowoœciami pozostaj¹ np. Osola i Niziny. Wiele bowiem dokumentów zapewne zaginê³o podczas licznych dzia³añ wojennych, zw³aszcza obu wojen œwiatowych, b¹dÿ uleg³o zniszczeniu w po arach spowodowanych równie nieostro noœci¹ mieszkañców, jak te w czasie nierzadkich tutaj klêsk ywio³owych. Kwerenda w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu wykaza³a, e stan zachowania dokumentów do dziejów miejscowoœci Ziemi Obornickiej jest iloœciowo zró nicowany. Do kilku z nich nie uda³o siê w ogóle odnaleÿæ dokumentów z wczeœniejszych okresów historycznych. Najwiêcej i najstarszych materia³ów Ÿród³owych jest do histori Kotowic, Urazu i Wilczyna. Istnienie licznych dokumentów dotycz¹cych Urazu uzasadnia to, e miejscowoœæ ta pe³ni³a w œredniowieczu funkcjê du ego oœrodka administracyjnego, siedziby kasztelanii, a z czasem s¹du okrêgu miasta ( weichbildu ). Równie liczne wiadomoœci z historii miasta Urazu, a wœród nich o zamku i istniej¹cych stosunkach w³asnoœciowych, zawieraj¹ Akta Ksiêstwa Wroc³awskiego. Wiêkszoœæ œredniowiecznych dokumentów pergaminowych, z interesuj¹c¹ nas treœci¹ o niektórych miejscowoœciach, znajdowa³o siê w najwiêkszych wówczas klasztorach œl¹skich. Nie dziwi to historyków, gdy instytucjonalny Koœció³ katolicki posiada³ wtedy wiele maj¹tków ziemskich, które otrzymywa³ od królów, ksi¹ ¹t i innych darczyñców, a by³y one przekazywane mu stosownymi dokumentami. Swoje dobra mia³ Koœció³ równie w obrêbie obecnej Ziemi Obornickiej. Do wspominanego ju klasztoru w Lubi¹ u nale a³y dobra m.in. w miejscowoœciach: Bagno, Uraz i Wilczyn. Klasztor trzebnickich cysterek posiada³ w³asnoœæ ziemsk¹ lub udzia- ³y materialne w takich miejscowoœciach, jak: Borkowice, Kotowice, Kowale, Paniowice, 5. Dokument ks.henryka I Brodatego z 1204 r. dla klasztoru cysterek w mieœcie Trzebnica. Uraz (dok¹d dochodzi³a granica klasztornego lasu) i Zaj¹czków. By³y równie i inne zgromadzenia Koœcio³a katolickiego czerpi¹ce dochody z miejscowoœci obecnej Ziemi Obornickiej. Do nich nale- a³a kolegiata 10 œw. Krzy a we Wroc³awiu, która zosta³a wzniesiona przez ks.henryka IV Prawego (Probusa, 1257 lub 1258-1290), jako symbol zgody zawartej po wieloletnich woj- 10 Kolegiata to koœció³ katolicki niebêd¹cy katedr¹, przy którym istnieje kolegium kanoników [przyp. red.]. 14
nach z biskupem wroc³awskim Tomaszem II (1230-1292). Piastowski ksi¹ ê hojnie j¹ wyposa y³ m.in. wp³ywami z dziesiêcin w miejscowoœci: Golêdzinów, Kuraszków, Pêgów i Piekary. Dochody czerpa³ i wroc³awski klasztor klarysek z miejscowoœci Roœcis³awice, jak te klasztor dominikanek œw. Katarzyny 11 we Wroc³awiu z czêœci miejscowoœci Zaj¹czków. Zw³aszcza dokumenty tych czterech klasztorów i kolegiaty pozostaj¹ ci¹gle niewyczerpanym Ÿród³em wielu informacji o dziejach wielu miejscowoœci, i to nie tylko samej Ziemi Obornickiej. Znamienne dla stosunków gospodarczospo³ecznych, szczególnie wieków œrednich, by³o to, e w podziale dochodów wypracowywanych przez ludnoœæ w poszczególnych miejscowoœciach bra³o udzia³ wiele osób i organizacji wyznaniowych oraz œwieckich. Miasto Wroc³aw czerpa³o równie dochody ze swoich licznych poza grodem maj¹tków, m.in. w miejscowoœciach: Bagno, Kotowice, Lubnów, Paniowice, Pêgów, Piekary i Roœcis³awice. Sporo wiadomoœci o nich od XVIII w. odnajdujemy w zespole Akt miasta Wroc³awia. Do tego zasobnego i interesuj¹cego z wielu wzglêdów zbioru archiwaliów powrócê jeszcze w dalszej czêœci opracowania. 6. Pieczêæ op³atkowa na dokumencie z 1866 r. parafii katolickiej w miejscowoœci Kotowice. Chocia ogólnie nie brak dokumentów do dziejów niemal wszystkich miejscowoœci Ziemi Obornickiej, to jednak nie stanowi¹ one podstawy Ÿród³owej do odtworzenia pe³nej ci¹g³oœci ich przemian w czasie. Z jednej strony mamy sporo wzmianek z najwczeœniejszych okresów historycznych, a z drugiej akta nowo ytne, g³ównie z XIX. i XX. stulecia. Nierzadko brakuje w³aœnie dokumentów z tego rozleg³ego okresu œrodkowego. Dobrym przyk³adem na to jest miejscowoœæ Roœcis³awice. Od czasu, kiedy sta³a siê ona w³asnoœci¹ g³ównie magistratu Wroc³awia, powsta³o o niej kilkadziesi¹t jednostek dokumentów oraz wzmianek w jego ksiêgach miejskich. Poruszane s¹ w nich sprawy m.in.: granic wsi i w³asnoœci, zastawiania dóbr oraz sporów maj¹tkowych, koœcio³a, szkolnictwa i ró nych zarz¹dzeñ administracji. W dokumentach s¹ te informacje jeszcze o innych jej kwestiach gospodarczych: leœnych, budowie dróg, rzeÿni, karczmie i piwowarstwie. Interesuj¹ce jest i to, e w XIX i I po³owie XX w. równie ta miejscowoœæ pe³ni³a funkcje rekreacyjne dla mieszkañców Wroc³awia. Mimo stosunkowo obszernego materia³u Ÿród³owego o dziejach Roœcis³awic, pozostaj¹ w nich jednak i okresy martwe, o których dot¹d niewiele wiemy. Odnosi siê to te do samej miejscowoœci Oborniki, co przysparza badaczom jej dziejów znaczne problemy w pe³nym odtworzeniu zdarzeñ, zw³aszcza z pocz¹tkowych trzech stuleci. Wzmianki b¹dÿ nieco obszerniejsze informacje o tej miejscowoœci odnajdujemy w ró nych zespo³ach dokumentów. Najstarsze wiadomoœci o niej zawieraj¹ dokumenty wytwarzane w XIV w. Ta najbardziej istotna, bo œwiadcz¹ca ju o istnieniu wsi Obora (póÿniejszej Oborniki), pochodzi z rejestru dziesiêcin nale nych kurii biskupstwa wroc³awskiego w roku 1305 (Liber Fundationis Episcopatus Wratislaviensis). Na wiele wzmianek dotycz¹cych ogólnie spraw maj¹tkowych w Obornikach w XIV w. i od XVI stulecia natrafiamy w zachowanych ksiêgach doku- 11 Katolicki zakon kontemplacyjny za³. w 1206 r. przez œw. Dominika Guzmana. We Wroc³awiu dominikanki by³y ju przed 1294 r. W latach 1302-1314 powsta³ klasztor i koœció³ œw. Katarzyny [przyp. red.]. 15
7. Fragment Katastru Karoliñskiego z zestawem pog³owia zwierz¹t w miejscowoœci Roœcis³awice. mentów Ksiêstwa Wroc³awskiego i Ksiêstwa Oleœnickiego. Najobszerniejsze jednak informacje gospodarczo-spo³eczne o miejscowoœciach Ziemi Obornickiej Kowale, Kuraszków, Morzêcin, Oborniki, Osolin, Paniowice, Przec³awice, Siemianice i Wielka Lipa znajduj¹ siê w ksiêgach Katastru 12 Karoliñskiego z I po³owy XVIII w. Te swoiste wykazy w³oœci i dóbr na obszarze Œl¹ska, ujête w ówczesnym uk³adzie granic ksiêstw oraz okrêgów administracyjnych, zosta³y sporz¹dzone z polecenia cesarza Karola VI Habsburga (1685-1740). Zasadniczym celem Katastru by³o, oczywiœcie, udokumentowanie nale nych dworowi Habsburgów œwiadczeñ materialnych od poddanych. Pozostaj¹ jednak dla badaczy niezast¹pionym Ÿród³em poznawczym. Ich wartoœæ jest tym wiêksza, e na ogó³ s¹ tam podane równie imiona oraz nazwiska posiadaczy ziemi, charakterystyka ich maj¹tku, i to nawet ³¹cznie z mieniem ruchomym. Przekazane informacje uwiarygodniaj¹ pieczêcie lakowe w³aœcicieli maj¹tków i urzêdów gminnych. Zgodnie z wczeœniejsz¹ zapowiedzi¹ powracam do równie wa nego dla dziejów Ziemi Obornickiej zespo³u Akt miasta Wroc³awia. Obejmuj¹ one znaczny okres historyczny, bo od XIII w. do koñca II wojny œwiatowej. S¹ to ju akta papierowe, pisane wy³¹cznie w jêzyku niemieckim. Trudnoœci¹ w ich odczytaniu mo e byæ dla badaczy tych dokumentów samo pismo, w zró nicowanym stylu neogotyckim. Niemo liwe jest podanie tutaj pe³nego zakresu problematyki tego Ÿród³a historycznego. Warto jednak zwróciæ uwagê na to, e s¹ w nim dokumenty dotycz¹ce m.in. spraw: 1) procesowych o granice maj¹tków pomiêdzy magistratem miasta a w³aœcicielami dóbr, a wœród nich i z trzebnickim klasztorem o granice Kotowic; 2) budowy nowego kana³u na Odrze w rejonie Urazu i Paniowic; 3) gruntowych, placówek leczniczych i wypoczynkowych, fundacji oraz dzia³alnoœci doktora Köbischa w Obornikach; 4) szko³y i nauczycieli w Pêgowie; 5) œwiadczeñ poddanych mieszkañców, zastawu dóbr, szko³y, œwi¹tyni, leœnictwa i ³owiectwa w Roœcis³awicach; 6) rybo³ówstwa i m³ynarstwa lenna zamkowego w Urazie. W naszym Archiwum mamy te jedyny z Ziemi Obornickiej urbarz wsi Piekary, datowany na koniec XVIII stulecia. Materia³y do dziejów parafii katolickich Ziemi Obornickiej, tak jak i do z³o onych losów ca³ego Koœcio³a rzymskokatolickiego na Œl¹sku, znajduj¹ siê przede wszystkim w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc³awiu. Jednak od czasu reformacji religijnej Marcina Lutra (1483-1546) wiêkszoœæ mieszkañców Obornik i s¹siednich miejscowoœci stawa³a siê wyznawcami protestantyzmu. Dzieje ich zborów (œwi¹tyñ protestanckich) i gmin wyznaniowych s¹ na ogó³ dobrze udokumentowane zarówno w Œl¹skim Konsystorzu 13 Ewangelickim Prowincji, jak te w De- 12 Kataster, urzêdowy opis gruntów i budynków zawieraj¹cy m.in. dane o powierzchni ziemi, urodzajnoœci gleby i dochodowoœci, s³u ¹cy za podstawê zak³adania ksi¹g gruntowych, a zw³aszcza wymiaru podatku [przyp. red.]. 13 W wyznaniach ewangelickich (protestanckich) rada kieruj¹ca diecezj¹ lub Koœcio³em [przyp. red.]. 16
8. Pieczêæ parafii ewangelickiej w miejscowoœci Oborniki z 1756 r. pozycie By³ego Centralnego Archiwum Ewangelickiego. To dokumenty niezbêdne w badaniu dziejów protestantyzmu na Œl¹sku, a wiêc Koœcio³a ewangelickiego i jego ró - nych systemów wyznaniowych. Akta poœwiadczaj¹ ycie religijne parafii ewangelickich, wœród których nie brak np. informacji o: wybitnych pastorach, wizytacjach gmin wyznaniowych pod wzglêdem praktyki religijnej i finansowym. S¹ w nich statuty oraz informacje o problemach cmentarzy, ale te o ewangelickich placówkach oœwiatowych. Znajduje siê w nich doœæ obszerna dokumentacja o zborach w: Kuraszkowie, Obornikach, Urazie i Wilczynie. W przypadku Kuraszkowa i Wilczyna s¹ to ju œwiadectwa o niezachowanych do naszych czasów obiektach sakralnych. W naszym Archiwum posiadamy czêœæ dawnych ksi¹g parafialnych zborów ewangelickich na Œl¹sku. Istniej¹ w nich zapisy: urodzeñ, chrztów, œlubów, zgonów i pochówków. Tych wa nych dla badañ historycznych ksi¹g parafialnych z miejscowoœci wspó³czesnej Ziemi Obornickiej, niestety, nie zachowa³o siê wiele. Mamy niekompletne ksiêgi chrztów i œlubów spo³ecznoœci Borkowic z lat 1766-1827, nale ¹cej do parafii ewangelickiej w Trzebnicy, a tak e ksiêgi chrztów, œlubów i pochówków z lat 1800-1820 z miejscowoœci Osolin, którego ludnoœæ tworzy³a wówczas wspólnotê parafialn¹ zboru w Strupinie. Oborniczan mo e natomiast szczególnie zainteresowaæ wiadomoœæ, e we wspominanym ju zbiorze Depozytu By³ego Centralnego Archiwum Ewangelickiego s¹ obszerne akta o pastorze Michaelu z Obornik. Znajdujemy tam dokumenty poœwiadczaj¹ce jego nie tylko o ywion¹ dzia³alnoœæ duszpastersk¹ oraz spo³eczn¹, ale równie naukow¹. Ta ostatnia aktywnoœæ by³a uwieñczona licznymi opracowaniami. Czas ju jednak, jak s¹dzê, na uwagi koñcowe. Temu krótkiemu wprowadzeniu Czytelników w Ÿród³a pisane do dziejów Ziemi Obornickiej przyœwieca³y dwa cele. Pierwszy by ogólnie wskazaæ ich podstawowe, a wiêc najwa niejsze i g³ównie najstarsze, zasoby archiwalne. Wszystkie natomiast odnalezione informacje w dokumentach do poszczególnych miejscowoœci s¹ zestawione w dalszej czêœci Zeszytu, oczywiœcie, z podaniem Ÿród³a pochodzenia. Przyjêty zosta³ uk³ad alfabetyczny miejscowoœci i kolejnoœci dat na dokumentach. Drugi by mieæ œwiadomoœæ tego, e badania archiwalne nad dokumentami wytworzonymi w odleg³ym od wspó³czesnoœci czasie s¹ wprawdzie zajêciem niezwykle poci¹gaj¹cym, ale te wymagaj¹cym niezbêdnego przygotowania, aby poradziæ sobie z licznymi trudnoœciami. Mo na wreszcie powtórzyæ i w tym miejscu to, e poszukiwania Ÿróde³ archiwalnych do dziejów miejscowoœci Ziemi Obornickiej okaza³y siê nadspodziewanie interesuj¹ce poznawczo! 17
CZÊŒÆ II WPROWADZENIE W PROBLEMATYKÊ DOKUMENTÓW I MAP PRUSKIEJ ORAZ NIEMIECKIEJ ADMINISTRACJI PAÑSTWOWEJ I SAMORZ DOWEJ OD I PO. XVIII DO I PO. XX W. Janusz Go³aszewski Czytelników, którzy uczestniczyli w powy szej, pierwszej czêœci wyprawy popularnonaukowej w przesz³oœæ ludzi i miejscowoœci Dolnoœl¹skiej Ziemi Obornickiej, zapraszam na drug¹ czêœæ ju przewa nie bli sz¹ nam w czasie, chocia nie mniej z³o on¹. Jej celem jest przybli enie tej przesz³oœci w takim zró nicowaniu problemowym, w jakim umo - liwiaj¹ to zachowane zasoby Ÿróde³ historycznych w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu. Rozpoczynamy zatem nasz¹ swoist¹ wêdrówkê poznawcz¹ w czasie i przestrzeni. Obszar Wzgórz Trzebnickich, na którym po³o ona jest znaczna czêœæ gminy Oborniki Œl¹skie, sprzyja³ ukszta³towaniem powierzchni, klimatem, œwiatem roœlin i zwierz¹t przebywaniu tutaj ludzi ju w zamierzch³ej przesz³oœci. Potwierdzaj¹ to znaleziska archeologiczne. Poniewa jeszcze w II po³. XIX w. nie by³y prowadzone systematycznie prace wykopaliskowe, wiêkszoœæ materialnych œladów pozostawionych przez ludzi odkrywano przypadkowo podczas prac polowych i budowlanych. Na niektóre z nich natrafia³a równie m³odzie szkolna. Prace wykopaliskowe w obrêbie obecnej Ziemi Obornickiej by³y prowadzone na wiêksz¹ skalê dopiero na pocz¹tku XX w. Przed II wojn¹ œwiatow¹ badania archeologiczne podlega³y Wydzia³owi Samorz¹dowemu Prowincji Œl¹skiej we Wroc³awiu 14. Zachowana w naszym Archiwum dokumentacja z badañ prowadzonych na Ziemi Obornickiej jest nader skromna. Zalicza siê do niej: korespondencjê, sprawozdania z terenu badañ, szkice i zdjêcia odkrytych skarbów. Wœród znalezisk archeologicznych przewa a³y naczynia ceramiczne oraz narzêdzia pracy, ale zosta³y równie odkryte groby kurhanowe, pozosta- ³oœci cmentarzysk cia³opalnych i tylko nieliczne œlady budynków. Zasiêg oraz rodzaj odkryæ archeologicznych dokonanych przed II wojn¹ œwiatow¹ przemawia, jak siê wydaje, za tym, e przebywaj¹ca tutaj ludnoœæ w okre- 9. Znaleziska archeologiczne w 1929 r. w miejscowoœci Siemianice. 14 Wydzia³ Samorz¹dowy Prowincji Œl¹skiej we Wroc³awiu (Provinzialverwaltung von Schlesien in Breslau) zosta³ powo³any do ycia 26.06.1875 r., jako najwy szy organ wykonawczy Zwi¹zku Prowincji. Organem przedstawicielskim Wydzia³u by³ Sejmik. Na czele wydzia³u sta³ starosta krajowy (marsza³ek). Nadzór nad dzia³alnoœci¹ samorz¹du prowincjonalnego sprawowa³ nadprezydent prowincji. Kompetencje wydzia³u obejmowa³y sprawy: oœwiaty, kultury, opieki spo³ecznej i nad nieletnimi, lecznictwa, ubezpieczeñ spo³ecznych, organizacji oraz zwi¹zków a tak e komunikacji kolejowej, drogowej i wodnej (póÿniej tak e powietrznej). Wydzia³ sprawowa³ tak e nadzór nad: muzeami, nadzorowa³ prace wykopaliskowe, sprawowa³ opiekê nad pomnikami i budowlami zabytkowymi oraz nad pomnikami przyrody na terenie prowincji. Na prze³omie XIX i XX w. samorz¹d wspólnie z Naczelnym Prezydium Prowincji Œl¹skiej koordynowa³ prace regulacyjne Odry i jej dop³ywów. 18
10. Szkic rozmieszczenia grobów kurhanowych w okolicy miejscowoœci Oborniki i Wielka Lipa z 1916 r. sie poprzedzaj¹cym wczesne œredniowiecze, osi¹gnê³a ju znaczny poziom rozwoju spo- ³eczno-gospodarczego. Dokumentacja przestrzenna znalezisk archeologicznych wskazuje na to, e najwiêcej odkryæ dokonano na obszarze wschodniej, pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci dzisiejszej gminy Oborniki Œl¹skie. Dla jej czêœci œrodkowej, w której znajduje siê miasto Oborniki, nie ma przedwojennej dokumentacji znalezisk 15. Nie mo na jednak z tego faktu wysnuwaæ wniosku, e w obrêbie samych Obornik nie przebywali ludzie w epokach archeologicznych. Wprawdzie wykracza to poza archiwaln¹ podstawê moich badañ, ale wiadomo ju, e prowadzone po II wojnie œwiatowej wykopaliska w Obornikach Œl¹skich i innych miejscowoœciach gminy, rozwia³y pod tym wzglêdem w¹tpliwoœci. Znacz¹cy wp³yw na popularyzacjê wiedzy o przesz³oœci Ziemi Obornickiej mia³a mieæ placówka muzealna w Obornikach (Obernigker Heimatmuseum). Jej utworzenie planowano z pocz¹tkiem lat 30. XX w. 16. Zachowana dokumentacja nie informuje o realizacji tego przedsiêwziêcia, lecz jedynie wspomina o kwestii muzeum przy omawianiu spraw zwi¹zanych z badaniami archeologicznymi. Równie i w tych aktach brak jest wzmianek o dokonanych odkryciach archeologicznych w Obornikach. W za³¹czonym do nich spisie miejscowoœci znajduje siê tylko dopisana o³ówkiem nazwa Oborniki, co wskazywa- ³oby na to, e i w tej miejscowoœci by³y prawdopodobnie prowadzone badania archeologiczne. Warunki œrodowiska przyrodniczego Ziemi Obornickiej nie tylko sprzyja³y okresowemu pobytowi w niej ludzi w epokach archeologicznych, ale i ci¹g³oœci ich osadnictwa ju w czasach historycznych. Rzutowa³y one równie na podejmowan¹ przez ludzi dzia³alnoœæ, stanowi¹c¹ materialn¹ podstawê ich ycia. Potwierdzi³y to zachowane dokumenty, które omówi³ w czêœci I Zeszytu dr Roman Stelmach. Do I po³. XIX w. g³ównym zajêciem ludnoœci Ziemi Obornickiej, poza miastem Uraz, by³a uprawa ziemi i hodowla zwierz¹t. Zasadnicze zmiany w tym zakresie dokona³y siê dopiero pod koniec stulecia. O tym nieco szerzej w dalszej czêœci opracowania. Wa nym Ÿród³em w ogólnych badaniach nad rozwojem gospodarczym, a szczególnie rolnictwem do II wojny œwiatowej, s¹ Akta Komisji Generalnej Prowincji Œl¹skiej we Wroc³awiu 17. Materia³y z tego zespo³u archiwalnego, zarówno aktowe, jak i kartograficzne, zachowa³y siê w najwiêkszej liczbie, i to niemal dla ka dej miejscowoœci dzisiejszej gmi- 15 WSPŒ., 771. Dokumentacja z badañ archeologicznych w powiecie trzebnickim. 16 Tam e. 17 Komisja Generalna Prowincji Œl¹skiej we Wroc³awiu (Generalkommission für der Provinz Schlesien in Breslau) zosta³a powo³ana do ycia 20.06.1817 r. w zwi¹zku z wydan¹ w 1811 r. ustaw¹ uw³aszczeniow¹ w Prusach. Do kompetencji komisji nale a³y nastêpuj¹ce sprawy: regulowanie stosunków agrarnych na wsi, podzia³ wspólnej w³asnoœci gminnej i wytyczanie granic nowych w³oœci, rozstrzyganie sporów miêdzy stronami oraz zatwierdzanie recesów uw³aszczeniowych. 19
ny Oborniki Œl¹skie. Dotycz¹ bardzo ró nych zagadnieñ z zakresu rozstrzygania sporów o odszkodowanie oraz sp³aty ciê arów gruntowych œwiadczonych na rzecz wielkiej w³asnoœci ziemskiej. Jest wœród nich np. dokumentacja sp³aty renty odrobkowej i œwiadczeñ w naturze ludnoœci Osolina, na rzecz ks.braunschweig z Oleœnicy. Oddzieln¹ grupê stanowi¹ sprawy wytyczania granic parcel, jak te dotycz¹ce wspólnych serwitutów leœnych. Wyj¹tkowo obszerna dokumentacja Komisji Generalnej dotyczy samej miejscowoœci Oborniki. Jest to zrozumia³e, poniewa do 1945 r. by³a ona formalnie wsi¹. W tych aktach zawarte s¹ informacje m.in. o: podziale w³asnoœci ch³opskiej, nadawaniu praw w³asnoœci, wytyczaniu granic parcel, oczynszowaniu gospodarstw, a tak e warunkach sprzeda y dzia³ek w Obornikach i wydatkowaniu uzyskanych tym sposobem pieniêdzy. Sprawy domen, czyli du ych obszarów gruntów i lasów, stanowi¹cych w³asnoœæ pañstwa w powiecie trzebnickim, a wiêc tak e w gminie obornickiej, podlega³y Wydzia³owi III Rejencji Wroc³awskiej 18. Z dokumentów dowiadujemy siê m.in., e: yzne gleby istniej¹ce na po³udnie od miejscowoœci Kotowice by³y od kilku wieków wykorzystywane do uprawy zbó, g³ównie pszenicy, a nieco póÿniej tak e buraków cukrowych; tamtejsi gospodarze hodowali znaczn¹ liczbê byd³a, tote w okolicy wsi tworzyli du o ³¹k i pastwisk. Niemal identyczne przemiany gospodarcze zachodzi³y równie we wsiach Paniowice i Raków. O rozwoju gospodarczym ówczesnych wsi Ziemi Obornickiej œwiadczy³o te wzrastaj¹ce zapotrzebowanie ich mieszkañców na us³ugi m³ynarskie. M³yny napêdzane si³¹ wiatru, wody, a nastêpnie par¹ i wreszcie elektrycznoœci¹ istnia³y m.in. we wsiach: Kotowice, Krzy anowice, Malina, Oborniki, Paw³owice, Raków, Wielka Lipa i Wilczyn. W obrêbie interesuj¹cego nas obszaru powstawa- ³o coraz wiêcej i ró nych zak³adów produkcyjnych. W Obornikach zosta³y utworzone trzy zak³ady rolno-spo ywcze: mleczarnia, browar i fabryka konserw. Wiemy równie z dokumentów, e w obornickim maj¹tku istnia³a w po³owie XIX w. jedyna w okolicy cegielnia. Znacznie wiêcej wykorzystywano jeszcze wówczas w budownictwie drewno, i to nie tylko dla potrzeb miejscowych. W kilku miejscowoœciach Ziemi Obornickiej tworzono tartaki, które pozyskiwa³y drzewa z lokalnych kompleksów leœnych. Wiadomoœci o szeroko pojêtych stosunkach agrarnych we wsiach nale ¹cych do dzisiejszej gminy Oborniki Œl¹skie zawarte s¹ w Aktach Krajowego Urzêdu Kultury Rolnej instytucji powo³anej w miejsce zlikwidowanej Komisji Generalnej 19. Oddzia³ powiatowy urzêdu, który poœredniczy³ w sprawach osiedleñczych, powo³ano tak e w Trzebnicy. Wielka w³asnoœæ ziemska na terenie powiatu trzebnickiego nale a³a do kompetencji Towarzystwa Kredytowego Ksiêstwa Oleœnicko-Milickiego 20. Mia³o ono oprócz popierania rozwoju wielkotowarowych gospodarstw rolnych zajmowaæ siê równie szacowaniem wartoœci maj¹tków. W jego aktach znajduj¹ siê m.in.: regulaminy organizacji, informacje o dzia³alnoœci Towarzystwa Kredytowego, tabele podatku gruntowego, a nawet niektóre dane statystyczne dotycz¹ce ludnoœci wiejskiej. Do II wojny œwiatowej istnia³y w obrêbie Ziemi Obornickiej maj¹tki ziemskie, które okre- 18 Wydzia³owi Domen i Lasów Rejencji Wroc³awskiej podlega³y sprawy: administracyjne, finansowe, kontrole, statystyka, dzier aw domen, rent amortyzacyjnych, procesowe, akta poszczególnych maj¹tków, a tak e nadzór nad kontraktami kupna, sprzeda y i dzier aw. 19 Krajowy Urz¹d Kultury Rolnej we Wroc³awiu (Landeskulturamt Breslau) powo³any zosta³ ustaw¹ z 3.06. 1919 r. Podlega³ on Ministerstwu Rolnictwa i nadzorowa³ dzia³aj¹ce w powiatach Urzêdy Kultury Rolnej. Do kompetencji Krajowych Urzêdów Kultury Rolnej nale a³a regulacja i parcelacja gruntów, tworzenie nowych gospodarstw rolnych, zagospodarowanie nieu ytków, a tak e podnoszenie poziomu kultury rolnej na wsi. 20 Ziemskie Towarzystwo Kredytowe na Œl¹sku powo³ano w 1770 r., jako pierwsze w Prusach. G³ównym celem towarzystwa by³o udzielanie kredytów swoim cz³onkom. 20