Po-lin. Okruchy pamięci reż. Jolanta Dylewska

Po-lin. Okruchy pamięci reż. Jolanta Dylewska MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. Scenariusz lekcji języka polskiego, wiedzy o kulturze (str. 2) Temat: jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości (J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto ) - wspomnienia o ludziach i miejscach, których już nie ma - w filmie Jolanty Dylewskiej Po-lin. Okruchy pamięci. 2. Załącznik 1: Antoni Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich (str. 9) stowarzyszenie nowe horyzonty zamenhofa 1, 00-153 warszawa, tel. +48 22 530 66 40, fax +48 22 831 06 63, www.nhef.pl

SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO, WIEDZY O KULTURZE Opracowała: Małgorzata Wiśniewska Temat: jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości (J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto ) - wspomnienia o ludziach i miejscach, których już nie ma - w filmie Jolanty Dylewskiej Po-lin. Okruchy pamięci. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: rozpoznać i nazwać cechy dokumentu na podstawie filmu Dylewskiej; znać genezę i rozumieć cele powstania Po-lin; poznać i zrozumieć złożoną problematykę koegzystencji polsko-żydowskiej w Polsce przed 1939 rokiem; poznać elementy kultury przedwojennych Żydów polskich kulturę sztetl ; zachować postawę zrozumienia, szacunku i tolerancji wobec kultury żydowskiej; umieć interpretować utwór liryczny, nawiązujący tematycznie do filmu; umieć korzystać ze wskazanych stron internetowych i sporządzać na ich podstawie notatki. METODY I FORMY PRACY wykonanie pracy domowej przez uczniów i sprawdzenie/uzupełnienie jej na lekcji; rozmowa kierowana; dyskusja problemowa; praca w grupach, z wykorzystaniem komputera/słownika kultury żydowskiej; interpretacja tekstu literackiego (na lekcji/w domu). ŚRODKI DYDAKTYCZNE film Jolanty Dylewskiej Po-lin. Okruchy pamięci, Polska RFN 2008; Antoni Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich, Warszawa 1979 załącznik 1; Stefan Korboński, Żydzi w Polsce niepodległej (1918-1939),Warszawa 2007; Alina Cała, Hanna Węgrzynek, Gabriela Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000; Piotr Śmiałowski, Po-lin. Okruchy pamięci, Kino 2008, nr 10; Konrad J. Zarębski, Po-lin. Okruchy pamięci, Kino 2008, nr 6; Jolanta Dylewska o Po-Lin wywiad na: www.stopklatka.pl; Rafał Świątek, Świat ocalony przed zapomnieniem, na: www.rp.pl (ostatnia aktualizacja 11.08.2011); www.sztetl.org.pl; www.gazeta.pl/filmy (z dn. 07.11.2008); www.culture.pl.

POJĘCIA KLUCZOWE kultura żydowska sztetl film dokumentalny CZAS 1-2 godziny lekcyjne PRZEBIEG LEKCJI 1. Przed lekcją, poprowadzoną po pokazie filmu Po-lin, w celu poszerzenia i utrwalenia wiadomości o kulturze żydowskiego sztetl, prosimy uczniów o zapoznanie się w domu (lub w kawiarence internetowej w szkole) z prezentacją o sztetl, zamieszczoną na stronie: www.sztetl.org.pl/template/gfx/prezentacje/sztetl, oraz sporządzenie notatki domowej wg planu, (łączącej informacje z prezentacji z wiedzą wyniesioną z filmu): a. co oznacza termin sztetl? b. jaką odgrywał on rolę w krajobrazie kulturowych Polski do 1939 roku? c. dlaczego sztetl stanowił antytezę getta? d. w jaki sensie sztetl wyznaczał przestrzeń symboliczną? e. jakie grupy etniczne zamieszkiwały sztetl? podaj przykłady i nazwy miejscowości w języku polskim i żydowskim. f. jakiego typu relacje społeczne między grupami narodowymi dominowały w sztetl czy znajdują one potwierdzenie we wspomnieniach Polaków z filmu Dylewskiej? g. wokół jakich miejsc i instytucji skupiało się życie ludności żydowskiej? h. czym zajmowali się żydowscy osadnicy? o jakich zajęciach ludności żydowskiej wspominają Polacy w Po-lin? i. jak wyglądała i funkcjonowała typowa żydowska rodzina w sztetl? j. jakie zasady obowiązywały we wspólnocie żydowskiej co to był cherem? k. co to były mezuzy? określ ich funkcje, podaj inne przykłady (z filmu) zdobienia żydowskich domów. l. co pozostało w pejzażu polskich miasteczek po zaniku sztetl? czy zabytki materialne to jedyna dziś forma funkcjonowania kultury sztetl? odwołaj się do sytuacji i wypowiedzi bohaterów filmu Dylewskiej. 2. Na początku zajęć uczniowie odczytują (i- jeśli to konieczne- uzupełniają pod kierunkiem nauczyciela)pracę domową, którą traktujemy też jako wstęp do rozmowy o filmie, który wszak obrazuje, zapisane na amatorskiej taśmie filmowej, życie przedwojennych wielokulturowych miasteczek, skupionych głównie na terenach

wschodnich II Rzeczpospolitej. W komentarzu do pracy uczniów, przywołujemy historyczne początki tej specyficznej kulturowej formy koegzystencji Żydów i chrześcijan, od XVI/XVII wieku aż do czasów Zagłady, i jej niemały zasięg terytorialny, obejmujący Królestwo Kongresowe, Galicję oraz zachodnie gubernie cesarstwa rosyjskiego. Podkreślamy ekumeniczny charakter tej przestrzeni, z racji zamieszkiwania w sztetl ludności należącej do co najmniej dwóch (lub więcej), odrębnych subkultur etnicznych, wyznaniowych i językowych (katolickiej, żydowskiej, prawosławnej, unickiej, a nawet protestanckiej). Mimo takiej wielokulturowości, panowały w sztetlach, co potwierdzają w filmie żyjący do dziś ich mieszkańcy, stosunki wzajemnego zrozumienia, szacunku, tolerancji, koleżeństwa i przyjaźni. Mówiąc o zachowanych niewielu śladach materialnych (mezuzach, czyli podłużnych drewnianych lub metalowych pudełeczkach, w których znajdował się zwitek pergaminu z ręcznie wypisanym fragmentem Tory, gwiazdach Dawida, kirkutach-żydowskich cmentarzach, zrekonstruowanych po wojnie synagogach), podkreślamy wartość pamięci żywych świadków historii, czyli polskich bohaterów Polin, żyjących jeszcze mieszkańców miasteczek. 3. Omówienie filmu rozpoczynamy od określenia jego gatunku, kompozycji i narracji (rozmowa kierowana). Uczniowie samodzielnie wskazują na dwuwątkową, paralelną konstrukcję Po-lin: z jednej strony amatorskie nieme filmiki z lat 30-tych, przedstawiające żydowskich mieszkańców sztetl, z drugiej nagrane współcześnie przez autorkę rozmowy z nielicznymi, żyjącymi jeszcze Polakami (i jednym, ocalałym z Zagłady, potomkiem kałuszyńskich Żydów) mieszkańcami tych wielokulturowych miasteczek, którzy wspominają swe dzieciństwo i kontakty z żydowskimi sąsiadami. Dylewska skontrastowała obie płaszczyzny czasowe poprzez kolor, dźwięk, muzykę i charakter narracji: czarno-białe, chropawe, czasem mało wyraźne kadry filmowe, pochodzące z amatorskich przedwojennych kamer, przedzieliła kolorowymi wstawkami współczesnymi, obrazującymi obecny wygląd miast i relacje ich dzisiejszych, zapewne około 80-letnich polskich mieszkańców, pamiętających dawne czasy. Reżyserka nie zmontowała jednak dokumentów w prosty sposób. Zdecydowała się na zabieg, który jest, zdaniem krytyków, chyba najlepszym pomysłem formalnym Po-lin: stare taśmy odtwarzane są w nieco zwolnionym tempie. Podłożono pod nie naturalne dźwięki-odgłosy życia (pianie kogutów, rżenie koni, stukot kół, skrzypienie drzwi), które do pewnego stopnia współgrają z tym, co rozgrywa się na ekranie. Dźwięki te nie brzmią jednak zwyczajnie. Dochodzą do nas z oddalenia, mają pewien pogłos, są także nieco zniekształcone (co może sugerować wskrzeszenie na ekranie świata, którego nie ma). Na te zrekonstruowane ślady życia Dylewska nałożyła muzykę, skomponowaną przez Michała Lorenca na motywach charakterystycznych, nieco melancholijnych, tęsknych i nostalgicznych pieśni żydowskich. Ścieżce dźwiękowej towarzyszy komentarz, czytany z offu, wolno i dostojnie, przez Piotra Fronczewskiego, i dopasowany idealnie do zdjęć, a ułożony przez autorkę z fragmentów Ksiąg pamięci, spisywanych przez Żydów, którzy ocaleli. Wszystkie te wizualno-dźwiękowe elementy tworzą konstrukcję przypominającą klechdę.

We wnioskach prosimy uczniów o wymienienie cech gatunku, jakim jest Po-lin: reprodukcja rzeczywistych miejsc, sytuacji i postaci, zapisanych na autentycznych archiwalnych taśmach z lat 30 tych, i współczesnych, nakręconych po 2000 roku; zastosowanie takich metod gromadzenia materiału, jak: archiwalne zdjęcia i taśmy, zapiski z Ksiąg pamięci sefer zikaron, czyli spisywanych po wojnie przez członków ziomkostw relacji, mających zachować pamięć o żydowskich społecznościach polskich miasteczek, oraz wywiady i relacje świadków; elementy kreacji: podłożenie naturalnych dźwięków i muzyki pod archiwalne filmy, komentarz z offu, montaż materiałów filmowych. W podsumowaniu tej części zajęć należy wspólnie z młodzieżą zastanowić się nad głębszym ideowym sensem i celem takiego rozwiązania formalnego (propozycja interpretacji): Połączenie dokumentalnej rekonstrukcji z wątkiem współczesnym i elementami kreacji dało w efekcie przejmującą opowieść o świecie, którego fizycznie już nie ma, ale który żyje we wspomnieniach Polaków. Reżyserka postanowiła oddać głos Polakom - tym nielicznym, którzy jeszcze pamiętali swoich, sportretowanych w filmach i opisanych w Księgach pamięci", żydowskich sąsiadów. Dzięki takiej konstrukcji filmu, przeszłość pozostaje nadal żywym doświadczeniem nielicznych, i ich subiektywnym przekazem, nad którym Polacy powinni pochylać się ciągle i na nim budować swoją tożsamość narodową, zgodnie ze słowami zacytowanymi w temacie lekcji: jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości. O tym że pamięć o Żydach jest w tych sędziwych już świadkach nadal żywa, świadczą, otwierające dokument i przewijające się w narracji, wyznania o snach, w których zmarli przychodzą do żywych, jakby upominali się o swe miejsce w pamięci współziomków, skoro zabrakło go w przestrzeni materialnej. Mówi o niej, w zamykającej film scenie, ocalały potomek Żydów z Kałuszyna, wskazując na pusty dziś, porośnięty tylko trawą, teren, na którym zakopano 2000 miejscowych Żydów, w tym 80 osób z jego rodziny. Po-lin przywraca więc dobrą, serdeczną pamięć o tych, których dusze nadal żyją w lepszym świecie. 4. Uzupełnieniem powyższych wniosków może być (propozycja fakultatywna) przywołanie genezy filmu i etapów jego powstawania w relacji samej autorki (na podstawie wywiadu, zamieszczonego w materiałach na płycie DVD oraz na stronie stopklatki.pl). Dylewska, przygotowując i realizując swój film, wykonała tytaniczną, prawie 10-letnią pracę, bowiem materiały, przedstawiające żydowskie społeczności przedwojennych polskich miasteczek w prostych sytuacjach dnia codziennego, pochodziły z różnych, przeważnie zagranicznych archiwów, nierzadko prywatnych, do których trzeba było dotrzeć, przejrzeć je, a ponadto - w miarę możliwości - rozpoznać utrwalonych na taśmie ludzi. Ostatecznie w filmie znalazły się fragmenty 19 home movies z 19 miasteczek i zostały posegregowane na zasadzie: każde miasteczko własna scena.

Sporo czasu zajęły jej podróże do utrwalonych na taśmie miejsc (ale tylko tych leżących na terenie dzisiejszej Polski), gdzie powstawały amatorskie filmy, kręcone przez Żydów, którzy niegdyś wyemigrowali do Ameryki, tam odnieśli sukces finansowy, pozwalający im na powrót do Polski i odwiedziny krewnych. Do tych archiwaliów włączyła współczesne rejestracje z miast, w których żywe są nadal żydowskie korzenie Sejn, Tykocina, Leżajska, Kocka, czy Lublina. Autorkę ujęła intymność, czułość i bezpośredniość rodzinnych zapisów, pozostająca w kontraście do powszechnie znanych, przerażających i przygnębiających dokumentów filmowych, obrazujących eksterminację Żydów, realizowanych najczęściej przez nazistowskich operatorów. W tych unikalnych materiałach reżyserka dostrzegła silną, jeszcze uśpioną energię i, jak sama mówi: zapragnęła zbliżyć się do tych twarzy, a tym samym myśli i uczuć przedstawionych na nich ludzi. W relacjach świadków interesowało ją, ile zapamiętali i kogo zapamiętali. Dlatego ustawiała kamerę tak blisko ich twarzy - to w ich wnętrzu było to, co dla niej najcenniejsze: łzy, wzruszenie, namysł, współczucie. Chciałam sprawić, by komuś zrobiło się żal, że tego świata, tych ludzi, tak pełnych życia i planów na przyszłość, nie tylko nie ma w dzisiejszej rzeczywistości, ale prawdopodobnie nie ma ich też w naszej pamięci". 5. Analizę Po-lin zaczynamy od interpretacji tytułu (praca ze słownikiem/komputerem), Tytuł Po-lin" wywodzi się z pięknej średniowiecznej (XIII w.)legendy. Żydzi uciekali z zachodniej Europy przed zarazą i pogromami. Na polskich ziemiach usłyszeli głos Boga: Po-lin!", co oznacza: Tu odpoczniesz/zamieszkasz". Zostali, a nasz kraj uznali za swój. Odtąd Polska w języku hebrajskim nosi właśnie nazwę Po-lin. 6. Dzielimy klasę na grupy i przydzielamy każdej problem do opracowania (czas pracy: 5 10 minut, z możliwością korzystania ze słowników/komputera). Następnie wybrany przez zespół uczeń referuje temat. Podsumowaniem pracy będzie notatka w zeszycie (zestaw problemów i propozycja notatki): a) jaki obraz społeczności żydowskiej i jej życia wyłania się z archiwalnych zapisów? b) co Polacy zapamiętali ze wspólnej przeszłości? c) jakie doświadczenia wynieśli Polacy z kontaktów z żydowskimi sąsiadami podaj przykłady. d) jakim językiem opowiadają o dawnych czasach? Ad. a). Archiwalne taśmy przedstawiają okruchy życia żydowskich społeczności z następujących miast: Kałuszyna, Kurowa, Kolbuszowej, Słonima, Nowogródka, Gąbina, Raniżowa, Bolechowa, krakowskiego Kazimierza, Zarębów Kościelnych, Tyszowiec i niezidentyfikowanej miejscowości z Galicji. Obrazują wielopokoleniowe, patriarchalne rodziny z liczną gromadką dzieci, otaczające

szacunkiem nestorów rodu (np. 110-letniego starca z Kałuszyna). Z kadrów wyłaniają się ludzie uśmiechnięci, pogodni, z miłością odnoszący się do siebie(mąż czułym gestem poprawia żonie włosy). Kroniki domowe odtwarzają też codzienne czynności całej społeczności: pracę, święta świeckie i religijne, pogrzeby. Pokazują dziecięce zabawy w szkole, do której uczęszczały polskie i żydowskie dzieci, chłopców w chederze (religijnej szkole żydowskiej, prowadzonej przez nauczyciela-mełameda), chasydów, skupionych wokół cadyka (członków mistycznej grupy wyznaniowej), oraz zwykłych rzemieślników i handlarzy, wystawiających swe towary na cotygodniowym targu. Zachowały się zapisy dokumentujące zajęcia urzędników gmin i stowarzyszeń, które dbają m.in. o ubogich i chorych, zakładają sierocińce, szpitale, biblioteki. W filmach pojawiają się typowe dla obrzędowości żydowskiej miejsca i instytucje, takie jak: synagogi centrum życia religijnego i mykwy - rytualne łaźnie i rzeźnie, czy kirkuty - żydowskie cmentarze. Jest dokładny opis piątkowych przygotowań do szabesu (szabasu) najważniejszego święta żydowskiego, a także rejestracja obchodów innych świąt: Chanuka, Pesach, Kuczki oraz Yom Kippur żydowskiego Nowego Roku. Na taśmach utrwalono też sceny z działalności specjalnych Bractw Pogrzebowych, pomagających rodzinom w organizacji pochówku. Z kronik i relacji z Ksiąg pamięci wyłania się wszechstronny i bogaty w przykłady obraz życia sztetl. Ad. b). Polacy wspominają swoje dzieciństwo, z więc żydowskich kolegów i koleżanki ze szkoły (szkolne przyjaźnie, koleżeńską pomoc, serdeczne gesty, np. biały chleb ofiarowany przez bogatszą żydowską dziewczynkę ), żydowskich nauczycieli (np. pana Taua- wspaniałego nauczyciela historii, który uczył patriotyzmu), nawet Żydowską Ochotniczą Straż Pożarną, która organizowała zimą lodowisko dla wszystkich dzieci, dalej - sąsiadów, kupców, u których rodzice robili zakupy, od których pożyczali pieniądze, ale i towary (np. brakującą blachę na dach). Ad. c). W ich pamięci zagłada żydowskich współziomków wytworzyła fizyczną, ale i psychiczno-emocjonalną lukę, puste miejsce, którego nie miał kto wypełnić było smutno, były pustki, jak ich Niemcy wybrali ; Kto będzie nam teraz konie kuł?. Poczuli się samotni, opuszczeni, tym bardziej że stanowili mniejszość w sztetl. Zabrakło nie tylko rzemieślników, ale i urzędników (Żyd prowadził biuro pisania podań, w jednym z miasteczek piastował urząd wiceburmistrza), lokalnej inteligencji (nauczycieli, lekarzy, aptekarzy), a nawet ludzi niezbędnych do życia, np. akuszerki. Polacy zamieszkali w pożydowskich domach, ale z szacunkiem odnoszą się do symbolicznych (religijnych) pamiątek po ich właścicielach To jest tego domu błogosławieństwo, pamiątka i tak musi być (o mezuzach). Z rozrzewnieniem wspominają smak żydowskiego pieczywa najlepszego na świecie. Do dziś podziwiają u Żydów ich wzajemną, ale też międzyludzką solidarność, samopomoc, życzliwość Na Polaków mówili goj, ale zawsze skredytowali, pożyczyli To był inny świat, kiedy byli tu Żydzi. Ad. d). Wypowiadają się językiem prostym, często nieporadnym, jednak niezideologizowanym, płynącym prosto z serca. Wiele mówią nam o ich stosunku do Żydów zachowania pozawerbalne: łzy w oczach, łamiący się wskutek wzruszenia głos, bezradne splecenie rąk, umykający w dal wzrok.

Wnioski: Autorce filmu udało się pokazać różne formy współ-istnienia, jakie stało się udziałem dwóch narodów; współistnienia trudnego, nierzadko bolesnego, ale silnego i potrafiącego wznieść się ponad religijne, obyczajowe czy światopoglądowe podziały. I choć nad rzeczywistością odtwarzaną na ekranie unosi się widmo Holokaustu, zapowiadanego dyskretnie przez narratora, czuć, że dokumentalna opowieść jest skierowana ku życiu. 7. Na zakończenie zajęć prosimy uczniów o próbę odczytania wiersza A. Słonimskiego, Elegia miasteczek żydowskich w kontekście wymowy filmu Jolanty Dylewskiej. Czy Polin stanowi próbę zbudowania emocjonalnej (braterskiej?) więzi między dwoma narodami, o której marzył poeta?

Załącznik 1: Antoni Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek, W Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy Próżno byś szukał w oknach zapalonych świeczek, I śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy. Znikły resztki ostatnie, żydowskie łachmany, Krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto I wapnem sinym czysto wybielono ściany Jak po zarazie jakiejś lub na wielkie święto. Błyszczy tu księżyc jeden, chłodny, blady, obcy, Już za miastem na szosie, gdy noc się rozpala, Krewni moi żydowscy, poetyczni chłopcy, Nie odnajdą dwu złotych księżyców Chagala. Te księżyce nad inną już chodzą planetą, Odfrunęły spłoszone milczeniem ponurym. Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc był poetą, Zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem. Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni Wiatr łączył z polską piosnką i słowiańskim żalem, Gdzie starzy żydzi w sadach pod cieniem czereśni Opłakiwali święte mury Jeruzalem. Nie ma już tych miasteczek, przeminęły cieniem, cień ten kłaść się będzie między nasze słowa, Nim się zbliżą bratersko i złączą od nowa Dwa narody karmione stuleci cierpieniem.