Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

3 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej Teoria i praktyka Redakcja naukowa BARBARA JANKOWIAK POZNA 2013

4 ABSTRACT.. Adam Mickiewicz University Press. Seria, Pp. 000. ISBN 978-83-232-000-0. ISSN 0000-000. Text in Polish with a summary in English. The book presents an approach to teaching a foreign language to students with disabilities by means of integrating individuals into the school environment. Considering the nature of a disability and the character of the learner s special educational needs, foreign language learning is not limited to purely linguistic education (developing linguistic and communicative competencies), but is also an opportunity to obtain therapeutic benefits. Such benefits can be achieved through activities which serve compensatory purposes in relation to limited/impaired communication and use of language, as well as activities that are aimed at developing learners foreign language learning abilities. The book closes with an analysis of the effectiveness of language learning assessment instruments used as part of lower secondary and upper secondary school-leaving exams, followed by some suggestions concerning valueadded assessment in foreign language learning., Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydzia Filologii Polskiej i Klasycznej, Instytut Filologii Polskiej, ul. Fredry 10, 61-701 Pozna, Poland Recenzent: prof. dr hab. Publikacja dofinansowana przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2013 This edition Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2013 Projekt ok adki: Redaktor: Redaktor techniczny: Dorota Borowiak amanie tekstu: Eugeniusz Strykowski ISBN 978-83-232-0000-0 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU UL. FREDRY 10, 61-701 POZNA www.press.amu.edu.pl Sekretariat: tel. 61 829 46 46, faks 61 829 46 47, e-mail: wydnauk@amu.edu.pl Dzia sprzeda y: tel. 61 829 4640, e-mail: press@amu.edu.pl Wydanie I. Ark. wyd. 00,00. Ark. druk. 00,00. DRUK I OPRAWA: UNI-DRUK s.j., LUBO, UL. PRZEMYS OWA 13

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 33 BARBARA JANKOWIAK Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu EMILIA SOROKO Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej Wprowadzenie Socjoterapia jest wa nym i obecnym w wiadomo ci spo ecznej poj ciem, które odnosi si do formy grupowego oddzia ywania o pomocowym charakterze. Pos uguj si nim zarówno nauczyciele, pedagodzy, pracownicy socjalni, resocjalizatorzy, jak i psychologowie, cho zapewne nie wyczerpuje to licznych profesji, które mog by zawodowo powi zane z socjoterapi. Czy zatem wiadomo, czym jest socjoterapia, a tak e co j odró nia od innych oddzia ywa pomocowych? Bli sza refleksja pokazuje, e wokó poj cia socjoterapii jest wiele kontrowersji i niejasno ci, cho jednocze nie socjoterapia jako metoda pracy jest z powodzeniem stosowana. W niniejszym rozdziale chcemy przybli y to poj cie i odró ni je od innych oddzia- ywa pomocowych, poniewa uwa amy, e teoretyczne rozwa ania i synteza wiedzy przyczynia si do polepszenia praktyki socjoterapeutycznej. Chcemy pokaza, e socjoterapia mo e by uznana za form pomocy psychopedagogicznej, a nie jedynie traktowana jako metoda stosowana w pomaganiu. Analizuj c ró ne definicje i sposoby praktykowania socjoterapii, zauwa- y mo na kilka podstawowych trendów w tym zakresie. Po pierwsze rozró nia si obszary praktyczne, w których jest ona realizowana i w zwi zku z tym grupy docelowe, po drugie akcentuje si szerokie lub w skie uj cia socjoterapii, wreszcie po trzecie spotyka si próby wykazywania, czym socjoterapia z pewno ci nie jest. Odnosz c si do obszarów praktycznych, pragniemy wskaza, e socjoterapia funkcjonuje w medycynie (g ównie psychiatrii), pomocy spo ecznej, resocjalizacji czy o wiacie odmienno tych

34 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej rodowisk czyni praktyk bardzo ró n, ale przede wszystkim przyczynia si do odmiennego okre lania celów socjoterapii. To rozró nienie jest wed ug nas kluczowe dla praktykowania socjoterapii jak wida, nie mo na praktykowa socjoterapii w ogóle, ale w silnym powi zaniu ze specyficznymi warunkami tej formy pomocy. W niniejszej pracy koncentrujemy si na socjoterapii jako formie oddzia- ywania psychopedagogicznego (por. te Jagie a, 2009). Je li chodzi o w skie i szerokie definicje socjoterapii oraz próby odró nienia jej od innych form pomocy, to stawiamy pytanie, gdzie w ród innych form pomocy socjoterapi mo na umie ci i co to o niej wiadczy. Ponadto staramy si wykaza, e praktyka socjoterapeutyczna zale y od pewnych za o e co do post powania socjoterapeuty, które wynikaj z jego wiedzy o tym, jakie warunki i sposoby pracy s konieczne, aby osi gn po dany cel oraz umiej tno ci stworzenia tych warunków i zastosowania metod. Omawiaj c to zagadnienie, pos ugujemy si poj ciem procesu socjoterapeutycznego, czyli celowo uruchamianego procesu oddzia ywa pomocowych, wykorzystuj cych dynamik ma ej grupy spo ecznej. 1. Socjoterapia a idea rodowiska socjoterapeutycznego Analiza dost pnego pi miennictwa naukowego oraz publicystycznego zarówno w internecie, jak i pracach opublikowanych w wersjach papierowych sugeruje, e istnieje pewna rozbie no mi dzy poj ciem socjoterapia i jego konotacjami w tekstach psychologicznych i pedagogicznych w j zyku polskim, a poj ciem sociotherapy u ywanym w tekstach angloj zycznych. Socjoterapia pojawia si najcz ciej w kontek cie o wiaty (por. np. Sawicka, 1999; Strzemieczny, 1988), natomiast socjotherapy najcz ciej w kontek cie spo eczno ci terapeutycznej w szpitalach (por. np. Lipgar, 1999; Greene, 1999). Interesuj ce jest jednak to, e na ogólnym poziomie obydwie definicje zdaj si pokrywa, wskazuj c na terapi relacji spo ecznych (therapy of social relations), odbywaj c si w a nie w rodowisku spo- ecznym. Przyjrzyjmy si zatem ró nym próbom doprecyzowania poj cia socjoterapii. Najszersze rozumienie socjoterapii jako formy pomocy wi e si ze wskazaniem, e socjoterapia odbywa si w spo eczno ci stworzonej po to, aby dostarcza (spo ecznych) bod ców do poprawienia funkcjonowania, g ównie w obszarze relacji interpersonalnych. W tym nurcie podkre la si, e socjoterapia wywodzi si z nauk spo ecznych, takich jak praca spo eczna, pedagogika spo eczna, socjologia, prawo czy psychologia. Celem pracy so-

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 35 cjoterapeutycznej jest dostarczenie lepszych warunków do rozwoju kompetencji spo ecznych i osobistych warunków lepszych od tych, w których do tej pory przebywa a osoba uczestnicz ca w socjoterapii. Socjoterapia w tym sensie wspomaga rozwój, szczególnie spo eczny i koryguje braki w tym zakresie, co dzieje si w specyficznych warunkach spo ecznych. Jak sugeruje analiza ró nych definicji socjoterapii, przeprowadzona przez John-Borys (2005, s. 347 352), wspólnym elementem tych definicji jest akcentowanie roli zorganizowanego rodowiska (grupy) i relacji spo ecznych. rodowisko socjoterapeutyczne, jak pisze John-Borys (2005, s. 347 352), mia- oby pe ni funkcj lecz c (by czynnikiem lecz cym, powodowa zmian terapeutyczn ), ale równie wspomaga rozwój. Do tych dwóch celów rozwojowego i korekcyjnego z pewno ci jeszcze powrócimy. Za o enie, e warunki (relacje) spo eczne mog kszta towa osob wynika z bardziej podstawowej tezy mówi cej, e poziomy funkcjonowania cz owieka s wspó zale ne od siebie i wp ywaj wzajemnie na swój kszta t (por. Brzezi ska, 2000, s. 45). Oznacza to mi dzy innymi, e obecna w socjoterapii zmiana w obszarze relacji osoba otoczenie wp ywa na zmiany osobowo ciowe, zmiany struktur umys owych czy zmiany zachowania, dlatego ograniczanie potencjalnego wp ywu socjoterapii do sfery relacji spo ecznych mo e by zbyt du ym uproszczeniem. Definicja socjoterapii, podawana przez Towarzystwo dla Dobra Socjoterapii (The Society for the Furtherance of Sociotherapy) opiera si na holistycznej wizji rodzaju ludzkiego, czyli pogl du, e istota ludzka jest somatyczn, psychiczn, spo eczn i duchow jednostk, która jest unikalna dzi ki indywidualnej historii rozwoju. Towarzystwo definiuje wi c socjoterapi jako metodyczne zarz dzanie rodowiskiem spo ecznym w grupie klientów, ukierunkowane na osi gni cie celów leczenia indywidualnego klienta w jakiej jednostce funkcjonalnej, zwykle w otoczeniu klinicznym. Za- o enie holistyczne pozwala uzna wi c, e zmiana w rodowisku spo ecznym b dzie mia a swój odd wi k i innych sferach funkcjonowania osoby nale y si tego spodziewa i monitorowa to, aby zmiana mia a charakter rozwojowy. Wp yw rodowiska spo ecznego, obok wp ywów biologicznych, uwa any jest (Brzezi ska, 2000, s. 46) za podstawowy nacisk, jakiemu poddawana jest osoba nacisk ten w socjoterapii jest wykorzystywany jako narz dzie realizacji celów pomocowych, cho traktuje si go bardziej lub mniej dyrektywnie. P yn ce z zewn trz od innych ludzi jawnie formu owane wymagania oznaczaj dyrektywny (i tym samym bezpo redni) nacisk spo eczny, a z kolei tworzenie rodowiska, w którym relacje interpersonalne b d ró norodne i z o one, jest mniej dyrektywnym naciskiem spo ecznym. Odmienna jest te kwestia kontrolowania rodowiska spo ecznego (projektowania poszczególnych interakcji i poziomu zorganizowania) w oddzia- ywaniach socjoterapeutycznych. Na przyk ad w opiece medycznej poj cie

36 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej socjoterapii traktuje si tak szeroko, e mówi si o niej jako o formie terapii zaj ciowej, w której ogólnie rzecz bior c wykonuje si ró ne czynno ci wraz z innymi lud mi (por. Nawrot i in., 2005, Pu y ski, 1993). Chodzi tutaj o takie dzia ania, jak wspólne wieczory z ta cami i grami, wycieczki, wspólne pobyty w teatrach i kinach, zwiedzanie miejsc, urz dzanie wystaw dzie plastycznych pacjentów i tym podobne. Proces wspomagania rozwoju zachodzi tutaj przez sam fakt zwi kszenia intensywno ci kontaktów spo ecznych, a kontrola rodowiska spo ecznego jest tutaj bardzo niska nie projektuje si poszczególnych interakcji, a jedynie zapewnia si mo liwo ich powstawania. Troch bardziej specyfika oddzia ywania rodowiska spo ecznego jest dookre lona w definicji socjoterapii Pu y skiego (1993). Wed ug niego (Pu y ski, 1993, s. 454) jest to metoda uzupe niaj ca oddzia ywania psychoterapeutyczne, niezb dna sk adowa dzia a rehabilitacyjnych, która obejmuje dzia ania wykorzystuj ce wp yw spo eczny, relacje mi dzyludzkie i umiej tno ci spo eczne oraz integracj w grupach. W definicji tej jest ju zawarta idea celowego wykorzystywania psychologii spo ecznej do tworzenia rodowiska socjoterapeutycznego. Miejscem tak rozumianej socjoterapii s, wed ug Pu y skiego (1993), szpitale, oddzia y rehabilitacyjne, o rodki dzienne czy kluby by ych pacjentów. Dost pno tak opisanego rodowiska spo ecznego i potencjalnych w nim kontaktów bliska jest idei spo eczno ci terapeutycznej, rozumianej jako sposób organizacji instytucji lecz cej albo oddzia u, gdzie celowo wspiera si wspó udzia pacjentów w kierowaniu i planowaniu wspólnej aktywno ci w leczeniu (Kratochvil, 2003, s. 287). Celem tego typu oddzia ywa jest wi c niedopuszczanie do wyizolowania chorego z ycia spo ecznego lub w czanie do ycia spo ecznego po uprzednim wyizolowaniu lub wykluczeniu (por. Wardaszko- yskowska, 1966, za: Jagie a, 2009, s. 12). Wydaje si, e uj cia akcentuj ce sam obecno rodowiska spo ecznego i mo liwych w nim relacji sprowadza socjoterapi do animacji spo eczno ci, terapii zaj ciowej lub sp dzania czasu wolnego, zamiast podkre la czynniki lecz ce i konieczno ich intencjonalnego uruchamiania przez socjoterapeut w okre lonych okoliczno ciach. Dopiero organizowanie rodowiska spo- ecznego jest warunkiem, w którym rozwój osoby i korekta zaburze mog zaj w sposób bardziej kontrolowany. Na przyk ad w definicji S ownika psychologicznego (Szewczuk, 1979, s. 274) czytamy, e socjoterapia to organizowanie rodowiska spo ecznego pacjenta w tym kierunku, aby w mo liwie du ym stopniu sprzyja o ono wyzdrowieniu i utrzymywaniu zdrowia psychicznego. Jeszcze wi ksz kontrol rodowiska spo ecznego b d akcentowa y te formy pracy socjoterapeutycznej, w których podkre la si znaczenie pracy z grup lub wr cz oferuje si pewn metodyk pracy z grup (np. w czaj c psychodram, zabawy interakcyjne czy elementy psychoterapii

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 37 grupowej). Wtedy kontrolowanie rodowiska spo ecznego przez prowadz cego socjoterapi oznacza aby aktywne kreowanie kontaktów spo ecznych o okre lonym charakterze, w celu wspomagania rozwoju i korekcji nieprawid owo ci w zachowaniach spo ecznych. Na przyk ad proponowanie zabaw interakcyjnych jako jeden ze sposobów konstruowania okre lonych interakcji mi dzy uczestnikami wymaga mi dzy innymi dopasowywania poszczególnych interwencji do fazy procesu grupowego, do indywidualno- ci uczestnika czy preferencji prowadz cego grup (Vopel, 1999). Jest to wi c proces z o ony, który ma swoje uzasadnienie w wiedzy psychologicznej, samowiedzy prowadz cego grup i uwa nej obserwacji aktualnej sytuacji w grupie uczestników. Przyjmuj c punkt widzenia pomocy psychologicznej, w której jako podstawowy warunek zmiany (poprawy) uznaje si motywacj pacjenta oraz jego gotowo do przyj cia pomocy (por. np. Rogers, 2002), w socjoterapii rola czynników intrapsychicznych wydaje si pomniejszona na rzecz organizowania odpowiedniego rodowiska spo ecznego. Wyra a to definicja obecna w S owniku psychologii (Reber, 2000, s. 686), gdzie socjoterapia to termin zbiorczy na okre lenie ka dej formy terapii, w której nacisk k adzie si w wi kszym stopniu na czynniki spo eczno- rodowiskowe i interpersonalne ni na czynniki intrapsychiczne. Cho czynniki spo eczno- rodowiskowe s istotniejsze, to jednak nie ulega w tpliwo ci, e w oddzia ywaniu socjoterapeutycznym wa n rol odgrywa realizowanie celów terapeutycznych i rozwojowych danej osoby, co dzieje si w a nie w kontek cie rodowiska socjoterapeutycznego. Jednak w ród definicji socjoterapii znale mo na te takie, które wskazuj, e celem oddzia ywa mo e by nie tylko osoba, ale i uk ad spo eczny (np. rodzina, spo eczno lokalna, system spo- ecznego oparcia), który przez swoj dysfunkcjonalno wyzwala, pot guje lub utrwala zaburzenia (Milerski, liwierski, 2000, s. 204). R.M. Lipgar (1999) jest przedstawicielem podej cia socjoterapeutycznego przy tworzeniu zasad spotka spo eczno ci terapeutycznej oddzia u szpitalnego (por. krytyka tego podej cia: Greene, 1999). Wed ug tego autora podstawowym celem spotka spo eczno ci terapeutycznej, je li pracuje si w podej ciu socjoterapeutycznym, jest nie terapia pacjentów (indywidualne ukierunkowanie pomocy), ale spotkania spo eczno ci, które mog facylitowa realizacj celów terapeutycznych i wspiera pacjentów w podejmowaniu zobowi za. To nie pacjent jest celem oddzia ywa socjoterapeutycznych, ale oddzia sk adaj cy si z jednej strony ze spo eczno ci pacjentów, z drugiej za z personelu, którzy pozostaj ze sob w ci g ych interakcjach. Spotkanie spo eczno ci terapeutycznej oddzia u, na którym mo liwa jest otwarta dyskusja o ró nych wypadkach czy zdezorganizowanych zachowaniach (np. przemoc, samouszkodzenia), prowadzi nie tylko do tego, e i pa-

38 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej cjenci i personel staj si bardziej odpowiedzialni za wspólne bezpiecze stwo, ale tak e modeluje otwart komunikacj wewn trz oddzia u, pozwalaj c dookre la role i zadania personelu, pacjentów oraz wzajemne zale no ci wewn trz oddzia u. Takie spotkanie spo eczno ci mo e nie wiele dodatkowych, po rednich korzy ci terapeutycznych dla pacjentów, cho g ównym jego celem by o oddzia ywanie na rodowisko spo eczne, a nie praca indywidualna. Oddzia ywania socjoterapeutyczne mog wi c by ukierunkowane na uk ad spo eczny, przy czym nasuwa si pytanie, na ile bezpo rednia mo e to by pomoc i jak odró ni j od pracy doradczej z rodzinami lub psychoedukacji. Pojawia si te kolejny problem podstawowy czy socjoterapia jako terapia jest metod leczenia zaburze psychicznych, czy mo e metod wspierania lub wspomagania rozwoju. Definicja Milerskiego i liwierskiego w S owniku Pedagogicznym (2000, s. 204) mówi o leczeniu pozostaje jednak pytanie, czy to jest rzeczywi cie cecha charakterystyczna oddzia ywa socjoterapeutycznych. Je li socjoterapia odbywa si w domu opieki spo ecznej lub na oddziale dziennym szpitala psychiatrycznego, to oddzia ywania socjoterapeutyczne maj znaczenie raczej podtrzymuj ce, wspieraj ce lub wspomagaj ce rozwój, nie s za ukierunkowane na leczenie danego zaburzenia, które jest podstawow przyczyn uczestniczenia w oddzia ywaniu socjoterapeutycznym. Jednak przyk adowo w tpliwo taka nie pojawia si ju tak wyra nie w oddzia ywaniach socjoterapeutycznych w resocjalizacji, gdzie definiuje si je jako praktykowanie metod korygowania nieefektywnych zachowa interpersonalnych. Socjoterapia mo e wi c by w szczególnych okoliczno ciach metod leczenia. Cytuj c Milerskiego i liwierskiego (2000, s. 204), podkre lmy, e miejsce socjoterapii w planie leczenia mo e by ró ne: czasem chodzi o poszerzenie umiej tno ci spo ecznych osoby (np. terapia zaj ciowa, terapia prac ), czasem o modyfikowanie otaczaj cych osob uk adów (praca z rodzin, spo eczno lecznicza) albo te o zast powanie nieprawid owych uk adów spo ecznych w sposób czasowy lub ci g y (np. stowarzyszenia i kluby pacjentów, opieka rodzinna i inne). Podsumowuj c, przedrostek socjo- ma trzy mo liwe znaczenia, tzn. mo e okre la : 1) terapi relacji spo ecznych osoby polepszenie funkcjonowania spo ecznego, 2) terapi spo eczn terapi poprzez udzia w grupie lub spo eczno ci, 3) terapi spo eczno ci przez oddzia ywanie na system spo eczny, który wtórnie wp ynie na osob. Z przytoczonej literatury nie wynika jednoznacznie, czy wszystkie te znaczenia cznie tworz socjoterapi, czy mo e które z nich jest wa niejsze. Spraw komplikuje wreszcie fakt, e oddzia ywania socjoterapeutyczne poza kontekstem medycznym, resocjalizacyjnym i socjologicznym pro-

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 39 wadzone s tak e w ramach ruchu pomocy psychologicznej w o wiacie oraz w ró norodnych placówkach opieku czo-wychowawczych (por. idea o wiatowego modelu pomocy psychologicznej Sikora, 2011). Zajmuj c si socjoterapi w tym kontek cie, nale a oby na nowo spojrze na powy sze ustalenia. Wydaje si oczywiste, e jest potrzebne inne, odmienne rozumienie socjoterapii (John-Borys, 2005). John-Borys (2005, s. 348) pojawienie si socjoterapii w o wiacie datuje na lata 80. ubieg ego wieku i definiuje socjoterapi w tym obszarze jako metod pracy z dzie mi i m odzie pochodz cymi ze rodowisk dysfunkcyjnych wychowawczo. Jagie a (2009, s. 9 10) u ywa poj cia zaj cia socjoterapeutyczne, które definiuje jako specyficzny rodzaj terapii grupowej zachowa dzieci i m odzie y, których celem jest stworzenie warunków do zaistnienia procesu korekcji swojego post powania: 1) prze- Tabela 1. Wybrane charakterystyki obszarów praktyki pomocowej, w których mo e odbywa si socjoterapia Kategoria Opieka medyczna Pomoc spo eczna Resocjalizacja Cz onkowie grup socjoterapeutycznych Placówka Struktura rodowiska socjoterapeutycznego Miejsce w ród innych form oddzia ywa G ówny cel pacjenci cierpi cy na zaburzenia utrudniaj ce kontakty spo eczne szpitale (np. oddzia y psychiatryczne) pacjenci i personel (lekarze, piel gniarki/arze, wolontariusze itp.) pomocnicze w leczeniu zwi kszenia intensywno ci kontaktów spo ecznych rezydenci maj cy niewiele kontaktów spo ecznych (wykluczeni) domy opieki spo- ecznej rezydenci i personel pomocnicze w pomocy, rehabilitacji niedopuszczanie do wyizolowania chorego z ycia spo ecznego lub w czanie do ycia spo ecznego po uprzednim wyizolowaniu lub wykluczeniu wychowankowie b d cy w procesie resocjalizacji zak ady poprawcze wychowankowie i personel pomocnicze lub podstawowe oddzia ywanie korygowania nieefektywnych zachowa interpersonalnych O wiata i placówki opieku czo-wychowawcze uczniowie/wychowankowie z grup ryzyka, np. dzieci z rodzin alkoholowych, z rodzin z przemoc wietlice socjoterapeutyczne, zaj cia socjoterapeutyczne w placówkach opieku czo-wychowawczych dzieci/m odzie i personel (zespó socjoterapeutów) podstawowe oddzia ywanie cele terapeutyczne, edukacyjne i rozwojowe

40 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej budowa negatywnych s dów poznawczych o sobie i innych; 2) prze ycie emocjonalnie korektywnego do wiadczenia, b d cego alternatyw dla wcze niej prze ytych urazów; 3) wypróbowanie nowych efektywnych wzorców zachowania. W uj ciu o wiatowym i opieku czo-wychowawczym podkre la si adresatów oddzia ywania (dzieci i m odzie z grup ryzyka, których potrzeby s cz sto sfrustrowane w rodowiskach rodzinnych) i nadal utrzymuje si znaczenie rodowiska spo ecznego. Jest to wi c g ównie terapia relacji spo ecznych oraz terapia spo eczna przez grup dla specyficznych adresatów. rodowisko socjoterapeutyczne ma tutaj pewn okre lon struktur personaln : zespó socjoterapeutów (np. wychowawcy-terapeuci, superwizorzy, terapeuci zaj ciowi, personel pomocniczy, wolontariusze) oraz dzieci (np. grupy wiekowe), a tak e szerszy kontekst spo eczny, czyli rodowiskowa sie wsparcia spo ecznego (John-Borys, 2005, s. 356 357). Ten uk ad spo eczny ma znacz cy potencja strukturyzowania oddzia ywa pomocowych przez identyfikowanie problemów i oferowanie procedur ich rozwi zywania, do czego wrócimy pó niej. Idea rodowiska socjoterapeutycznego, obecna w ogólnych uj ciach socjoterapii, w o wiacie i placówkach opieku czo-wychowawczych jest równie wyra nie podkre lana oczywista jest konieczno organizowania rodowiska socjoterapeutycznego w ten sposób, aby mo liwa w nim by a praca grupowa, uwzgl dniaj ca dynamik ma ej grupy spo ecznej. W takim uj ciu sama struktura rodowiska przechodzi na dalszy plan w naszych rozwa aniach, ust puj c miejsca procesowi pomocowemu o psychologicznym i pedagogicznym charakterze, uruchamianemu w grupie uczestników. W dalszych rozwa aniach zajmowa si b dziemy ju tylko socjoterapi jako form pomocy psychopedagogicznej. 2. Socjoterapia jako forma terapii i wspomagania rozwoju W definicjach socjoterapii w obszarze o wiaty specyfikuje si cele oddzia ywa oraz typ problemów, w których oddzia ywania socjoterapeutyczne b d mia y zastosowanie. Przyk adowo wed ug definicji socjoterapii Sawickiej (1999, s. 10) jest to metoda leczenia zaburze zachowania i niektórych zaburze emocjonalnych, adresowana do dzieci i m odzie y w toku spotka grupowych. W definicji tej zawarte jest wyra ne okre lenie socjoterapii jako metody leczenia zaburze, co wydaje si by do kontrowersyjne, nie tyle w za o eniach, ile w mo liwo ciach realizacji tego celu podczas realnych oddzia ywa socjoterapeutycznych. W tpliwo ci budzi bowiem cho by kilka kwestii: 1) na ile mo liwe jest precyzyjne zdiagnozowanie za-

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 41 burze w wieku rozwojowym i w lad za tym ocenienie wp ywu oddzia ywania socjoterapeutycznego jako pomocnego; 2) na ile w realnych warunkach, na przyk ad wietlicy socjoterapeutycznej przyszkolnej, mo liwe jest intencjonalne i kontrolowane uzyskanie zmiany w zachowaniu lub w intrapsychicznych procesach u uczestników grupy; 3) czy ró norodny sk ad grup socjoterapeutycznych jest czynnikiem sprzyjaj cym czy os abiaj cym mo liwe lecznicze efekty oddzia ywa? By mo e wi c w mniejszym stopniu chodzi o leczenie (rozumiane jako oddzia ywanie pomocne w sytuacji zaburzenia), w wi kszym za o wspomaganie rozwoju i kompensowanie deficytów rozwoju spo ecznego, w szczególno ci zak óconych procesów socjalizacji. 2.1. Cele oddzia ywa socjoterapeutycznych W literaturze identyfikuje si rodzaj zmian, który powinien pojawi si w wyniku oddzia ywa socjoterapeutycznch: celowe stwarzanie dzieciom warunków (do wiadcze spo ecznych) umo liwiaj cych zmian s dów o rzeczywisto ci, sposobów zachowa i odreagowanie emocjonalne (Strzemieczny, 1988, s. 24). Umo liwienie zmiany w przedstawianych wy ej obszarach odnosi si do jednego z celów socjoterapii, w literaturze okre lanego mianem terapeutycznego (Sobolewska, 1993, za: Jagie a, 2009, s. 25 26). Cel terapeutyczny w du ej mierze dotyczy zmian w zachowaniu poprzez dostarczanie wzorców zachowa po danych (modelowanie i na ladowanie), umo liwianie wypróbowania (eksperymentowanie), zmiana sposobów postrzegania i my lenia o rzeczywisto ci (restrukturyzacja poznawcza), wy- wiczenie zachowa po danych (nabywanie bieg o ci), a tak e rozpoznawanie i ekspresja emocji, które temu towarzysz (integracja uczu ). Cel terapeutyczny mo na by te nazwa celem do wiadczeniowym, gdy chodzi w nim g ównie o pog bienie i poszerzenie w asnego do wiadczenia. Oprócz celu terapeutycznego wymienia si te cele edukacyjne (Sobolewska, 1993, za: Jagie a, 2009, s. 25 26), takie jak zapoznanie dzieci i m odzie y z zagadnieniami, które u atwi funkcjonowanie spo eczne i rozwi zywanie problemów, umiej tno rozwi zywania konfliktów, rozpoznawania, nazywania i wyra ania emocji, pe nienia ról spo ecznych. Cele te s (psycho-)edukacyjne w tym sensie, e dostarczaj wiedzy dotycz cej funkcjonowania spo- ecznego i s w cis ej zale no ci z do wiadczeniami wskazywanymi wy ej, wr cz wydaje si, e po ytek z wiedzy na temat funkcjonowania spo ecznego b dzie mo liwy wtedy, gdy elementy tej wiedzy zostan wprowadzone w do wiadczenie i poddane refleksji. Z kolei cele rozwojowe socjoterapii oznaczaj takie oddzia ywania, które odpowiadaj na potrzeby, mo liwo ci i

42 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej trudno ci wynikaj ce z etapów rozwoju psychospo ecznego; wspó graj one z zadaniami rozwojowymi i s zró nicowane wzgl dem tych etapów, dopasowuj c oddzia ywania np. do nasilenia potrzeby aktywno ci ruchowej, ciekawo ci poznawczej, potrzeby afiliacji, czy mo liwo ci intelektualnych. Cele rozwojowe wi si te z rozpoznawaniem rodzaju, nasilenia i etapów normatywnych lub nienormatywnych kryzysów rozwojowych, charakteryzuj cych si reorganizacj sposobu funkcjonowania oraz zmianami relacji mi dzy jednostk a otoczeniem oraz zawieraj cych w sobie i szans, i zagro enie rozwoju (Brzezi ska, Appelt, Zió kowska, 2008; James, Gilliland, 2008). Podsumowuj c, wskutek korzystania z formy pomocy, jak jest socjoterapia, uczestnik mo e uzyska wsparcie w realizacji zada rozwojowych i w przechodzeniu przez kryzysy rozwojowe (zyski rozwojowe), zwi kszy poziom wiedzy na temat funkcjonowania spo ecznego i umiej tno ci interpersonalnych (zyski edukacyjne), a tak e mie wi kszy dost p do zachowa po danych, ulepszy kontrol metapoznawcz i emocjonaln, radzenie sobie z emocjami i stresem (zyski terapeutyczne). 2.2. Adresaci oddzia ywa i problematyka diagnozowania w socjoterapii Do jakiego typu problemów proponowana jest taka forma oddzia ywa pomocowych? W literaturze wymienia si g ównie problemy w zachowaniu i niektóre zaburzenia emocjonalne lub sugeruje si, e powodem problemów jest brak zaspokojenia potrzeb emocjonalnych lub obecno urazu emocjonalnego (Sawicka, 1999; Strzemieczny, 1988), a doda mo na pewnie jeszcze inne niekorzystne zdarzenia zewn trzne czy w a ciwo ci osobowe, takie jak na przyk ad neurotyzm (por. neurotyzm jako czynnik ryzyka zaburze, np. Brzozowski, Drwal, 1995). Wymienione wy ej problemy stanowi jednak bardzo heterogeniczn grup, a pod has em zaburzenia zachowania czy zaburzenia emocjonalne mie ci si tak wiele ró norodnych problemów, e warto zastanowi si, w których z nich socjoterapia mo e by korzystna, a w których nie powinna by zalecana. Zatem warto zaj si adresatem oddzia- ywa socjoterapeutycznych w dwóch aspektach: 1) jakie typy problemów kwalifikuj do socjoterapii; 2) jak dokona w a ciwej diagnozy zarówno w zakresie kwalifikacji do socjoterapii jak i w kwestii diagnozowania w przebiegu oddzia ywa (por. Cierpia kowska, 2008). Odpowiedzi na te pytania nie s atwe, poniewa tego typu refleksja nie jest cz sto podejmowana w literaturze przedmiotu, natomiast decyzje kwalifikacji oraz ocena oddzia ywa socjoterapeutycznych prowadzona jest na co dzie. W refleksji nad diagnozowaniem dzieci i m odzie y (Gacek, 2011; Ko- cielska, 2000) podkre la si, e diagnoza ta powinna by holistyczna

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 43 (uwzgl dniaj ca funkcjonowanie w ró nych sferach, nie tylko tej identyfikowanej jako zaburzona) i dynamiczna (ci gle uaktualniana, bior c pod uwag prawid owo ci oraz zmiany rozwojowe, a tak e mo liwo przyj cia diagnozy przez dziecko i rodowisko rodzinne). Jednocze nie wydaje si, e w socjoterapii istnieje pewna potrzeba diagnozy o klasyfikacyjnym charakterze. Problematyka diagnozy w socjoterapii podejmowana jest z perspektywy wst pnej diagnozy kwalifikacyjnej oraz pe nej diagnozy, przydatnej w programowaniu i dostosowywaniu oddzia ywa (Jagie a, 2009). Diagnoza kwalifikacyjna podejmowana mo e by z trzech perspektyw: oceny psychiatrycznej (rodzaju psychopatologii), oceny czynników ryzyka oraz oceny funkcjonowania psychospo ecznego. W ród zaburze wieku dzieci cego i dojrzewania wymienia si (za: Radocho ski, 2001) kilka nast puj cych grup zaburze okresu wczesnodzieci cego: 1) rozleg e zaburzenia rozwoju dziecka (np. upo ledzenie, autyzm), 2) specyficzne zaburzenia rozwoju (umiej tno ci szkolnych, komunikowania si, emocjonalne, psychomotoryczne, od ywania si, tiki), 3) zaburzenia nerwicowe, 4) zaburzenia psychotyczne. W wieku adolescencji autor wyró nia nast puj ce grupy: 1) zaburzenia afektywne (np. depresja, dystymia, samobójstwa), 2) zaburzenia jedzenia (anoreksja, bulimia), 3) zaburzenia zachowania (kontroli zachowania, opozycyjno-buntownicze), 4) uzale nienia od substancji psychoaktywnych. Z pewno ci podzia ten nie wskazuje, jaka diagnoza jest podstaw do kwalifikacji do socjoterapii, ale pozwala on wskaza pewne sugestie. Diagnoza rozleg ych zaburze rozwoju lub zaburze psychotycznych czy afektywnych mo e by dyskwalifikuj ca (deficyty funkcjonowania spo ecznego s zbyt znaczne), podczas gdy diagnoza zaburze specyficznych rozwoju sama w sobie nie musi by wskazaniem, ale dzieci przejawiaj ce takie zaburzenia mog cierpie ze wtórnych negatywnych konsekwencji w funkcjonowaniu psychospo ecznym (np. dzieci oty e). Sama diagnoza nozologiczna wydaje si by jednak nieprecyzyjnym narz dziem kwalifikacji dzieci i m odzie y do korzystania z zaj socjoterapeutycznych, a wyst powanie danej jednostki chorobowej mo e by nawet przeciwwskazaniem. Przydatna w rozumieniu zaburze funkcjonowania u dzieci i m odzie y jest wiedza o spo ecznym uwarunkowaniu rozwoju oraz o procesach socjalizacji (przyswajania wzorców zachowania i warto ci wymagane do ycia w danej kulturze). W teoriach socjalizacji podkre la interakcje mi dzy podmiotem i jego otoczeniem oraz fakt, e socjalizacja zwykle wspó wyst puje z procesami podmiotowymi, zwi zanymi z indywiduacj czy emancypacj (por. Rosi ski, 2001; Schaffer, 2007; So tysiak, 2005). O zaburzeniach socjalizacji mo na mówi zatem z dwóch perspektyw, z jednej strony badaj c defi-

44 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej cyty 1) po stronie podmiotu socjalizacji, który w swoich zachowaniach nie uwzgl dnia w dostatecznym stopniu kontekstu spo ecznego i swojej zale no- ci od grupy spo ecznej oraz 2) po stronie otoczenia, które d c do stworzenia pe nowarto ciowego cz onka spo eczno ci, pomija istotne aspekty indywidualno ci (Rosi ski, 2001, s. 349). Prawid owe okre lenie genezy zaburze powinno uwzgl dnia równie interakcje mi dzy obydwoma obszarami. Wielokrotnie podkre la si te, e nie jest mo liwe okre lenie kryteriów rozpoznawania zaburze socjalizacji, które obowi zywa yby w ka dych warunkach i w ka dym otoczeniu spo eczno-kulturowym (Rosi ski, 2001). Podejmuje si jednak ró norodne próby klasyfikacji zaburze socjalizacji, najcz ciej wi c je z zaburzeniami zachowania (identyfikowanymi w podr czniku klasyfikacji zaburze, DSM-IV), definiowanymi jako powtarzaj cy i utrwalony wzór zachowania, cechuj cy si amaniem podstawowych praw innych ludzi albo powa niejszych regu spo ecznych w a ciwych dla wieku i przejawiaj cy si w szkole, domu, spo eczno ci i otoczeniu rówie ników. W ród szczegó owych symptomów wymienia si mi dzy innymi zastraszanie s abszych, wszczynanie bójek, kradzie e, niszczenie, k amanie, wagarowanie czy ucieczki z domu (por. np. Kendall, 2004). Zachowania te wyst puj w ró norodnych kombinacjach i z ró norodnym nasileniem, cz stotliwo ci oraz trwa o ci (forma agodna, umiarkowana i ci ka). Notuje si sporo sytuacji, w których niemo liwe jest precyzyjne zdiagnozowanie tego zaburzenia, z powodu niewystarczaj cej liczby symptomów na przyk ad, ale zachowanie dziecka jest postrzegane przez otoczenie spo eczne jako bardzo uci liwe i przynosz ce wiele przykrych konsekwencji dla rodziców, rodze stwa, nauczycieli czy nieznajomych (Kazdin, 2003). Obok zaburze zachowania (a czasem w ród nich zale y to od przyj tej klasyfikacji), wymienia si te zaburzenia opozycyjno-buntownicze, charakteryzuj ce si zachowaniami negatywistycznymi, wrogimi i buntowniczymi (na przyk ad utrata panowania nad sob, k ótnie z doros ymi, umy lne irytowanie innych, dra liwo, ura anie si czy oskar anie innych). Dotychczas przy zagadnieniu socjalizacji wymienione zosta y zaburzenia umieszczanie w grupie zaburze eksternalizacyjnych, polegaj cych na uzewn trznianiu problemów, ale warto wskaza tak e na grup zaburze internalizacyjnych, polegaj cych na uwewn trznianiu problemów (Achenbach, 1993, za: Cierpia kowska, 2008). Internalizacja problemów cz sto wi e si z zaburzeniami l kowymi, depresyjnymi, poczuciem alienacji czy uzale nieniami (por. te Kendall, 2010). Ta grupa zaburze mo e równie wynika z problematyki socjalizacji, ale nie jest to dostatecznie zbadane, jak w przypadku zaburze eksternalizuj cych. Informacje o diagnozie nozologicznej lub jej braku oraz o czynnikach ryzyka nie formuj jednoznacznej sugestii, kto powinien korzysta z socjotera-

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 45 pii. Wydaje si wi c, e dope nieniem b dzie diagnoza funkcjonowania psychospo ecznego, zawieraj ca w sobie rozpoznanie zasobów i deficytów (diagnoza pozytywna i negatywna por. Obuchowska, 1991) funkcjonowania w ró nych obszarach, emocjonalnym, poznawczym, behawioralnym oraz interpersonalnym, przy czym ten ostatni obszar wydaje si w socjoterapii najwa niejszy. Na przyk ad Strzemieczny (1988) zach ca do opisu zaburze w relacjach interpersonalnych w kategoriach konfliktów mi dzy: ja-doro li, ja-rówie nicy, ja-sytuacje zadaniowe oraz ja-ja. problemy w obszarze funkcjonowania spo ecznego najprawdopodobniej wynikaj z zaburze socjalizacyjnych. Takie podej cie pozwala opisa i rozpozna znacz ce wymiary relacyjne bez konieczno ci odwo ywania si do diagnozy nozologicznej (na przyk ad chroni c osob badan przed negatywnym wp ywem konsekwencji tej diagnozy). Ten typ diagnozy oczywi cie opracowywanej tak e w innych formach i za pomoc innych teorii (czy paradygmatów) pracy psychologicznej jest szczególnie przydatny nie na etapie kwalifikacji, ale dla opracowywania adekwatnych planów pomocowych, dostosowanych do indywidualnych potrzeb cz onka grupy socjoterapeutycznej. Poniewa diagnozowanie zaburze w wieku rozwojowym jest trudne, a stwierdzenie wyst powania danej jednostki nozologicznej nawet obci aj ce i etykietuj ce, przy okre laniu patogenezy (okre lania drogi powstania zaburzenia), warto zwróci uwag na czynniki ryzyka zaburze, ich intensywno i wspó wyst powanie, które mo e pomóc przewidzie pó niejsze trudno ci (Ko cielska, 2000). Mo na wymieni za autork takie czynniki rodzinne, których wyst powanie jest niekorzystne, jak miedzy innymi: powa ny rozd wi k w parze ma e skiej, niski status socjoekonomiczny rodziny, zat oczenie zbyt du a liczba cz onków rodziny, kryminalne sprawy ojca, choroba psychiczna matki, nieprzyjazne kontakty z instytucjami, uzale nienia rodziców (Ko cielska, 2000; Kazdin, 2006). Udzia tych czynników genezie patologii mo e by zapo redniczony wieloma innymi czynnikami, i zwi zanymi z dzieckiem i ze spo ecznym kontekstem (np. podatno na zranienie, odporno na stres). W ten sposób powstaje tzw. uk ad czynników ryzyka i uk ad zasobów biologicznych, psychologicznych, spo ecznych i ekologicznych, na który powinna by ukierunkowana diagnoza kwalifikuj ca osob do socjoterapii oraz w trakcie oddzia ywa socjoterapeutycznych. Szczególnym dla oddzia ywa socjoterapeutycznych czynnikiem ryzyka jest uzale nienie rodziców od rodków psychoaktywnych, a szczególnie ze wzgl du na cz sto wyst powania uzale nienie od alkoholu lub jego nadu ywanie. Rodziny alkoholowe, poprzez wyra n patologi dynamiki i patologi ról rodzinnych (Cierpia kowska, 2000), s rodowiskiem, w którym procesy wychowawcze (socjalizacji i emancypacji) ulegaj opó nieniu, zaniedbaniu, zaburzeniu lub nawet nie wyst puj (por. te Sakowicz, 2005).

46 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej Rodziny alkoholowe nie wype niaj w a ciwie swoich funkcji wychowawczych, emocjonalnych czy instrumentalnych, co tworzy deficytowe rodowisko dla dzieci i przek ada si na trudno ci w ukszta towaniu po danych spo ecznie wzorców zachowa (stwarzaj c ryzyko zaburze eksternalizuj cych lub internalizuj cych), ryzyko wspó uzale nienia czy inne charakterystyczne dla danego dziecka trudno ci. Adekwatne okre lenie czynników ryzyka rozwoju zaburze jest podstaw do kwalifikacji uczestników do grup socjoterapeutycznych, a potem dalsza diagnoza ca o ciowa pozwala dostosowa program oddzia ywa do indywidualnych potrzeb uczestnika. Chcemy podkre li w tym miejscu, e w a nie czynnik ryzyka zwi zany z uzale nieniami rodziców jest cz sto motywem identyfikowania dzieci i m odzie y w potrzebie, a potem kierowania do socjoterapii przez psychologów szkolnych, wychowawców, psychologów w poradniach, pracowników socjalnych czy kuratorów. W wietle powy szych rozwa a pragniemy podkre li, e celem nadrz dnym socjoterapii jest wg nas zapobieganie rozwoju psychopatologii i kompensowanie rozwoju (funkcjonowania) psychospo ecznego dzieci i m odzie y z grup ryzyka. Nie jest bowiem socjoterapia form psychoterapii (leczenia) dzieci i m odzie y, ale raczej sposobem na zapobieganie pogarszaniu si funkcjonowania, które mog oby bez socjoterapeutycznej interwencji doprowadzi do rozwoju zaburze, na przyk ad zaburze zachowania czy zaburze l kowych. W a ciwe identyfikowanie ryzyka problemów, jest tu zadaniem podstawowym, które nale y do osób b d cych rodowiskiem spo ecznych dzieci i m odzie y (por. te Rosi ski, 2001). Dalsza diagnoza o bardziej ca o ciowym charakterze jest prowadzona ju przez osoby prowadz ce oddzia ywania socjoterapeutyczne lub innych specjalistów wspó pracuj cych z nimi. Odpowiadaj c na postawione wcze niej pytanie o typy problemów kwalifikuj ce do socjoterapii, sugerujemy, e chodzi o problematyk zwi zan z funkcjonowaniem spo ecznym i raczej o kwalifikowanie na podstawie czynników ryzyka rozwoju psychopatologii ni na podstawie ju wyst puj cych zaburze (tu najbardziej adekwatn form oddzia ywania by aby psychoterapia). Natomiast w kwestii pytani o to, jak dokona w a ciwej diagnozy kwalifikacyjnej sugerujemy: 1) otwarto na negocjowanie problemu zg aszanego przez otoczenie spo eczne uczestnika (protodiagnozy); 2) podj cie si diagnozy wszystkich dost pnych elementów systemu spo ecznego dziecka zg aszanego wraz z ocen poziomu gotowo ci do uczestniczenia w socjoterapii; 3) uwzgl dnienie w doborze uczestników celów i ca o ciowego sk adu planowanej grupy pod wzgl dem ró norodnych charakterystyk uczestników i decyzji, czy grupa ma by bardziej homogeniczna czy heterogeniczna. Co do diagnozy ca o ciowej w przebiegu socjoterapii, po-

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 47 winna ona uwzgl dnia zarówno ocen : 1) na etapie projektowania interwencji (dopasowywania interwencji do sytuacji psychospo ecznej uczestnika), 2) ci g ej diagnozy zwi zanej z reakcjami na poszczególne interwencje prowadz cego socjoterapi oraz na interakcje mi dzy uczestnikami, 3) ewaluacji oddzia ywa z poziomu ca ej grupy i poszczególnych uczestników. Próbuj c odpowiada na te pytania wiemy, e jest to zaledwie pocz tek refleksji nad omawian problematyk. 2.3. Proces socjoterapeutyczny uruchamianie grupy Cele pomocowe, rozwojowe oraz edukacyjne, zebrane pod parasolem kompensacji deficytów rozwoju spo ecznego, realizowane s w socjoterapii w specyficznych okoliczno ciach spo ecznych. Okoliczno ci te mo na opisa przez dwa parametry: procesy zachodz ce w ma ej grupie spo ecznej oraz osob socjoterapeuty, którego rol jest uruchamia intencjonalnie w toku pracy grupy czynniki pomocowe, ukierunkowane na poszczególnych uczestników z osobna oraz na ca grup jako system spo eczny (b d cy te cz sto dla uczestników wa n grup odniesienia). Praca grupowa, prowadzona przez socjoterapeut, jest adekwatn odpowiedzi na spo eczny rys problemów uczestników socjoterapii. Refleksyjne uruchamianie czynników grupa uczestnik 1 socjoterapeuta czynniki pomocowe uczestnik 2 uczestnik 4 uczestnik 3 Rys. 1. Proces socjoterapeutyczny dynamika grupy

48 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej pomocowych w ma ej grupie spo ecznej, uwzgl dniaj c dynamik grupow oraz potrzeby interwencyjne poszczególnych uczestników, jest wed ug nas istot procesu socjoterapeutycznego (por. rys. 1). Zarówno czynniki pomocowe, jak i praca grupowa omówiona jest w kolejnych rozdzia ach. 3. Problematyka ewaluacji oddzia ywa socjoterapeutycznych Ewaluacja oddzia ywa socjoterapeutycznych wydaje si by wspó cze- nie szczególnym wyzwaniem. W wietle proklamowanego obecnie nurtu praktyki opartej na dowodach empirycznych (Stemplewska- akowicz, 2009; Kazdin, Weisz, 2006) oraz wiedzy na temat ewaluacji programów pomagania (Brzezi ska, 2005; S k, Brzezi ska, 2008) wyra amy przekonanie, e oddzia ywania socjoterapeutyczne powinny by poddawane ró nym formom ewaluacji, która pozwoli oceni ich skuteczno na ró nych poziomach oraz umo liwi planowanie i prowadzenie oddzia ywa, których skuteczno zosta a udowodniona empirycznie. Do tej pory w literaturze na temat socjoterapii dominowa y raczej pozycje czy artyku y, w których podnoszono kwesti ewaluacji (por. np. John-Borys, 2005) czy próbowano j realizowa (por. np. Dragan, Oleksy, 2005). Jako form ewaluacji wykorzystywano sprawozdania z oddzia ywa wietlic socjoterapeutycznych (por. np. Fr szczak, 2005) lub te po prostu opisywano programy, które zosta y przeprowadzone i mog yby by inspiruj ce dla praktyków (por. np. Sawicka, 1999). Cho prowadzenie ewaluacji w formie bada empirycznych nad skuteczno ci oddzia ywa wydaje si niezmiernie trudne i problematyczne ze wzgl du na kryteria sukcesu, a nawet czasem w tpliwe wobec s abej czu o ci stosowanych metodyk, to jednak jest ona wa nym ród em inspiracji dla oceny oddzia ywa socjoterapeutycznych w kilku przynajmniej kwestiach. Po pierwsze docenia si w ogóle warto monitorowania pracy grupy oraz socjoterapeuty, po drugie zostaje po o ony nacisk na taki poziom proceduralizacji oddzia ywa, który pozwala refleksyjnie dobiera innemu socjoterapeucie skuteczne sposoby pracy. Aspekt trzeci to spojrzenie na ewaluacj jako proces zbierania informacji o przebiegu dzia ania i uzyskiwanych efektach oraz ich analizowania w celu udoskonalania przebiegu tego procesu i osi gni cia zamierzonych efektów (Brzezi ska, 2005, s. 232). Tak rozumiana ewaluacja wpisuje si w ka dy z etapów procesu pomagania projektowanie pomocy, realizacja programu pomocy i ewaluacja pomocy (Brzezi ska, 2005). Na pocz tkowym etapie ewaluuje si mi dzy innymi adekwatno koncepcji programu do potrzeb adresatów, kompetencje osób zaanga owanych w przysz realizacj programu pomocy i przewidywane warunki realizacji pomocy, a tak e ustala si formy ewaluacji ko -

BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO 49 cowej. Na etapie realizacji i zaka czania programu ewaluuje si efekty na ka dym z etapów ( ródetapowe monitorowanie zmiany) oraz efekty ko cowe programu w obydwu wypadkach odnosz c si do celów indywidualnych i grupowych, a tak e komfortu i samopoczucia osób zaanga owanych w realizacj programu pomocy. Ostatni aspekt ewaluacji dotyczy oceny efektów odroczonych, g ównie ich trwa o ci, transferu wiedzy i umiej tno ci na sytuacje yciowe, a tak e pozytywnych i negatywnych efektów ubocznych. Przedstawiona tutaj propozycja wskazuje, e ewaluacja jest procesem ci g ym, zwi ksza wiadomo uruchamiania procesu socjoterapeutycznego i jest wa nym obszarem kompetencji socjoterapeuty. Zach ca te do prób konstruowania narz dzi ewaluacyjnych, dostosowanych zarówno do bezpo rednich adresatów pomocy (dzieci i m odzie y), jak i szerszego kontekstu spo ecznego (rodziców, nauczycieli, wychowawców i innych uczestników rodowiska lokalnego) oraz socjoterapeutów. Jako oddzia ywa socjoterapeutycznych mo e by poddawana refleksji przez odpowied na nast puj ce ni ej wymienione pytania 1, przy wykorzystaniu skali szacunkowej. 1. Do jakiego stopnia codzienne rodowisko stymuluje uczestników do aktywnego udzia u? 2. Do jakiego stopnia uczestnicy maj mo liwo poprawi repertuar swoich zachowa? 3. Do jakiego stopnia uczestnicy potrafi wype nia codzienne zadania i procedury? 4. Do jakiego stopnia socjoterapeuta jest w stanie uczy si na bazie interakcji z kolegami po fachu, uczestnikami i innymi osobami zaanga owanymi w proces pomocy? 5. Do jakiego stopnia uczestnicy s zach cani do wspó pracy ze sob, komunikacji? 6. Do jakiego stopnia decyzje zespo u, w którym pracuje socjoterapeuta, s zrozumia e dla uczestników grupy? 7. Do jakiego stopnia, to, co si dzieje w grupie ma znaczenie dla funkcjonowania poza grup socjoterapeutyczn? Lista ta oczywi cie nie jest pe na i ka da placówka mo e okre li inne aspekty dobrej praktyki socjoterapeutycznej. Próbuj c uporz dkowa przedstawione analizy, sk aniamy si do nast puj cego brzmienia definicji socjoterapii: Socjoterapia to forma pomocy psychopedagogicznej (w obszarze o wiaty i instytucji opieku czo-wychowawczych), ukierunkowana na dzieci i m odzie 1 S to kwestie podnoszone nie tylko w socjoterapii zwi zanej z o wiat i placówkami opieku czo-wychowawczymi http://www.pantarhei.org.

50 Socjoterapia jako forma pomocy psychopedagogicznej z grup ryzyka lub/i przejawiaj cych zaburzenia w funkcjonowaniu psychospo ecznym (niekoniecznie zdiagnozowane psychiatrycznie), która polega na intencjonalnym (czyli zwi zanym z my leniem wykorzystuj cym wiedz psychologiczn i pedagogiczn, nieprzypadkowym oraz ewaluowanym) uruchamianiu czynników pomocowych, wykorzystuj cych procesy grupowe (tu mie- ci si strona techniczna oddzia ywa, metody pracy) i rol socjoterapeuty (tu mie ci si postawa i odpowiedzialno etyczna), w celu kompensacji (raczej uczenie i rozumienie ni leczenie) potencjalnych deficytów rozwoju spo ecznego i zapobieganiu kszta towania si zaburze (wynikaj cych z ró nych powodów) uczestników grupy. 4. Specyfika socjoterapii w ród innych form pomocy psychopedagogicznej W niniejszej cz ci rozdzia u poszukujemy odpowiedzi na pytanie o miejsce socjoterapii w ród innych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Dokonujemy analizy istoty poszczególnych form pomocy, ich celów oraz grupy docelowej, do jakiej si odnosz. Dlaczego warto dokona takich analiz? Wynika to z faktu istnienia wielu definicji samej socjoterapii (por. powy sze rozwa ania), które prowadz do chaosu terminologicznego zwi zanego z omawianym zagadnieniem oraz do niejasno ci, co jest, a co nie jest socjoterapi. Szczególnie istotne wydaj si pytania i próby odpowiedzi dotycz ce cz ci wspólnych oraz ró nic pomi dzy socjoterapi a psychoterapi (por. np. Whiteley, 1986). Pomoc psychologiczno-pedagogiczna obejmuje szeroki zakres oddzia- ywa. J. Cz. Czaba a i H. S k (2000, s. 605), charakteryzuj c formy pomocy psychologicznej, wyró niaj : dzia ania ukierunkowane na rozwój jednostki wspieranie samorealizacji, dzia ania nastawione na rozwój takich podmiotowych cech i w a ciwo- ci rodowiska, które sprzyjaj kszta towaniu i zachowaniu zdrowia promocja zdrowia, zapobieganie patologii prewencja, pomoc w rozwi zywaniu kryzysów rozwojowych poradnictwo psychologiczne, pomoc w rozwi zywaniu sytuacji traumatycznych i kryzysowych interwencje kryzysowe, pomoc w zmniejszaniu i usuni ciu zaburze psychoterapia, rehabilitacja, resocjalizacja. Aby podj dyskusj na temat miejsca socjoterapii w ród innych form pomocy zdefiniowano te spo ród nich, które s socjoterapii najbli sze: promocja zdrowia, prewencja, psychoterapia.