WZORY PISM PRAKTYKÓW Piotr Zięcik Krystyna Bartkowiak UMOWY W BADANIACH KLINICZNYCH
WZORY PISM PRAKTYKÓW UMOWY W BADANIACH KLINICZNYCH
Piotr Zięcik Krystyna Bartkowiak UMOWY W BADANIACH KLINICZNYCH
Redakcja: Aleksandra Dróżdż Wydawnictwo C. H. Beck 2009 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 02-203 Warszawa Skład i łamanie: Editio, Pruszków Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-0811-1
SPIS TREŚCI Przedmowa... IX Wykaz skrótów... XI Część I. Omówienie 1. Badania kliniczne uwagi ogólne... 3 2. Źródła prawa... 5 3. Eksperyment medyczny a badanie kliniczne... 8 3.1. Uwagi ogólne... 8 3.2. Badania nieinterwencyjne... 9 3.3. Leczenie off-label... 10 3.4. Badania kliniczne niekomercyjne... 11 4. Podmioty biorące udział w badaniach klinicznych... 12 4.1. Uczestnicy badania klinicznego... 12 4.2. Sponsor... 17 4.3. Organizacja prowadząca badania kliniczne na zlecenie... 18 4.4. Badacz... 20 4.5. Ośrodek badawczy... 22 4.6. Zespół badawczy... 22 4.7. Rola i zadania komisji bioetycznych oraz Ministra Zdrowia... 23 5. Rozpoczęcie badania klinicznego... 25 5.1. Tryb postępowania przed Ministrem Zdrowia... 25 5.1.1. Wniosek o rozpoczęcie badania klinicznego... 25 5.1.2. Rozpoznanie wniosku... 26 5.1.3. Wydanie albo odmowa wydania pozwolenia... 27 5.2. Tryb postępowania przed komisjami bioetycznymi... 28 5.2.1. Wniosek o wydanie opinii... 28 5.2.2. Skład komisji... 29 5.2.3. Wydanie opinii i tryb odwoławczy... 30 5.2.4. Komisje bioetyczne w wieloośrodkowych badaniach klinicznych... 31 6. Prowadzenie badania klinicznego... 32 6.1. Raportowanie zdarzeń niepożądanych... 32 6.2. Monitoring i audyt... 35 6.3. Kontrola Ministra Zdrowia i komisji bioetycznych... 37 7. Zakończenie badania klinicznego... 39 7.1. Zakończenie badania klinicznego w wyniku upływu zadeklarowanego terminu... 39 V
Spis treśći 117.2. Przerwanie badania klinicznego przed upływem zadeklarowanego terminu... 40 8. Ubezpieczenie i odpowiedzialność prawna... 41 18.1. Ubezpieczenie odpowiedzialności sponsora i badacza... 41 18.2. Odpowiedzialność prawna podmiotów biorących udział w prowadzeniu badania... 44 18.3. Odpowiedzialność karna... 45 9. Przetwarzanie danych osobowych... 46 19.1. Uwagi ogólne... 46 19.2. Dane osobowe uczestnika badania klinicznego... 48 19.3. Dane osobowe badacza, członków zespołu badawczego i monitora... 50 19.4. Przekazywanie danych osobowych za granicę... 51 10. Umowy w badaniach klinicznych... 52 10.1. Uwagi ogólne... 52 10.2. Umowa między sponsorem a CRO... 53 10.3. Umowa sponsora/cro z ośrodkiem badawczym... 54 10.4. Umowa sponsora/cro z badaczem... 55 10.5. Umowa trójstronna między sponsorem/cro, badaczem i ośrodkiem badawczym... 56 10.6. Umowa ośrodka badawczego z badaczem... 57 10.7. Umowa sponsora/cro ze współbadaczem... 57 10.8. Umowa sponsora/cro z członkiem personelu pomocniczego... 58 10.9. Umowa sponsora/cro z osobą wykonującą dodatkowe procedury medyczne... 58 Część II. Wzory umów 1. Wzór umowy o świadczenie usług związanych z przeprowadzeniem badania klinicznego między CRO a Sponsorem... 61 1a. Template of services provision agreement for a clinical study conduct between CRO and the Sponsor... 70 2. Wzór umowy o współpracy między CRO a Ośrodkiem... 79 2a. Template of a cooperation agreement between CRO and the Site... 85 3. Wzór umowy o przeprowadzenie badania klinicznego między CRO a Badaczem... 91 3a. Template of a clinical study agreement between CRO and the Investigator... 102 4. Wzór umowy trójstronnej o przeprowadzenie badania klinicznego między CRO, Ośrodkiem i Badaczem... 112 4a. Template of a tripartite clinical study agreement between CRO, the Site and the Investigator... 125 5. Wzór umowy o współpracy między Ośrodkiem a Badaczem... 137 5a. Template of a cooperation agreement between the Site and the Investigator... 140 6. Wzór umowy o współpracy między CRO a Współbadaczem... 143 VI
Spis treści 6a. Template of a cooperation agreement between CRO and the Co-Investigator... 151 7. Wzór umowy o współpracy między CRO a członkiem personelu pomocniczego... 159 7a. Template of a cooperation agreement between CRO and a member of the auxiliary staff... 165 8. Wzór umowy o współpracy między CRO a osobą wykonującą dodatkowe procedury medyczne... 171 8a. Template of a cooperation agreement between CRO and a person who performs additional medical procedures... 175 Indeks rzeczowy... 179 VII
PRZEDMOWA Przedstawione w niniejszej książce wzory ośmiu umów dotyczą umów stosowanych w praktyce prowadzenia badań klinicznych. Zawarte w niniejszym opracowaniu propozycje postanowień umownych stanowią wyraz doświadczeń praktycznych jej autorów, pozyskanych w trakcie przygotowywania i negocjowania umów z zakresu badań klinicznych. Regulacje prawne dotyczące badań klinicznych w Polsce nakładają na podmioty biorące udział w prowadzeniu badań klinicznych dość szczegółowe obowiązki prawne, pozostawiając jednocześnie stronom poszczególnych umów dużą swobodę w kształtowaniu wzajemnych stosunków umownych. Pozwala to na stosowanie w obrocie prawnym jednocześnie umów, które diametralnie odmiennie regulują te same zagadnienia. Jest sprawą oczywistą, że inaczej zobowiązania stron i konsekwencje prawne ich naruszenia ukształtowane będą w umowie przygotowanej przez Sponsora badania klinicznego, a inaczej w umowie przygotowanej przez ośrodek badawczy lub badacza. Autorzy niniejszej pracy mając świadomość powyższego problemu starali się przedstawić propozycje umowne zachowujące względną równowagę stron umowy. W praktyce prowadzenia badań klinicznych w Polsce dominują umowy proponowane przez Sponsorów lub podmioty prowadzące badania kliniczne na zlecenie (CRO), często stanowiące jedynie tłumaczenie umów stosowanych w innych krajach i nieuwzlędniające specyfiki polskiego systemu prawnego. Jednocześnie tylko niektóre z ośrodków badawczych przygotowały własne wzory umów. W tym kontekście, wzory umów zawarte w niniejszym opracowaniu, uwzględniające aktualny stan prawny, mogą okazać się pomocne w przygotowaniu umów przez podmioty biorące udział w badaniach klinicznych. Należy także zauważyć, że w Polsce w porównaniu z innymi krajami europejskimi przygotowanie badania klinicznego przed jego rozpoczęciem zajmuje stosunkowo długi okres czasu. Jedną z przeszkód w szybkim rozpoczynaniu badań klinicznych w Polsce jest długi okres negocjacji umów koniecznych do prowadzenia badania klinicznego, a w szczególności umów między Ośrodkami badawczymi a Sponsorem/CRO. Upowszechnienie pewnych standardów postanowień umownych powinno skrócić okres negocjacji umów, a tym samym wpłynąć korzystnie na konkurencyjność prowadzenia badań klinicznych w Polsce. Przedstawione wzory umów nie mają oczywiście charakteru kompletnego i nie regulują wszelkich możliwych postanowień umownych. Wzory zamieszczone w tym opracowaniu stanowią propozycję uregulowań umownych i jako takie mogą stać się pomocne w pracy osób redagujących umowy po stronie Sponsorów badania, CRO, ośrodków badawczych i badaczy, jak również w trakcie edukacji osób prowadzących lub monitorujących badania kliniczne. IX
Przedmowa Projekty umów oparto na założeniu, iż sponsor badania klinicznego przekazał CRO, na podstawie umowy zawartej w formie pisemnej, część swoich obowiązków, w tym polegające na zawieraniu umów o przeprowadzenie badania klinicznego, stąd stroną tych umów jest CRO. Nie jest jednak wykluczone zawieranie przedmiotowych umów samodzielnie przez sponsora badania klinicznego we własnym imieniu i na swoją rzecz, co wymagać będzie stosownych korekt poczynionych w przedstawionych wzorach. Ponadto, autorzy poczynili założenie, że CRO zawiera odrębne umowy z członkami zespołu badawczego oraz personelu pomocniczego. W praktyce można jednak spotkać również odmienną konstrukcję polegającą na zawieraniu przez CRO lub sponsora umów wyłącznie z badaczem, który następnie dokonuje samodzielnych rozliczeń z osobami współpracującymi z nim przy prowadzeniu badania klinicznego, na podstawie odrębnych umów cywilnoprawnych. Uwzględniając fakt, że stosunkowo często Sponsorzy oraz CRO nie są podmiotami prawa polskiego zamieszczone w niniejszej książce wzory umów przygotowano w wersji polskiej i angielskiej. Niniejsze wzory umów uwzględniają stan prawny na 31.3.2009 r. Autorzy X
WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa DPKR rozporządzenie Ministra Zdrowia z 11.3.2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań Dobrej Praktyki Klinicznej (Dz.U. Nr 57, poz. 500) KC ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KomR rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 11.5.1999 r. w sprawie szczegółowych zasad powoływania i finansowania oraz trybu działania komisji bioetycznych (Dz.U. Nr 47, poz. 480) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) KRO ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) KSH ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) OchrDanU ustawa z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.) PrFarm ustawa z 6.9.2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 ze zm.) VATU ustawa z 11.3.2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm.) WzDokR rozporządzenie Ministra Zdrowia z 4.11.2008 r. w sprawie wzorów dokumentów przedkładanych w związku z badaniem klinicznym produktu leczniczego oraz w sprawie wysokości i sposobu uiszczania opłat za rozpoczęcie badania klinicznego (Dz.U. Nr 201, poz. 1247) ZawLekU ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 ze zm.) ZOZU ustawa z 30.8.1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.) 2. Organy i instytucje CRO GIODO NFZ NZOZ WMA Clinical Research Organizations Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych Narodowy Fundusz Zdrowia Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej World Medical Association XI
Wykaz skrótów 3. Publikatory i czasopisma Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz. Dziennik Urzędowy OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna PiP Państwo i Prawo Rzeczp. Rzeczpospolita 4. Inne art. artykuł DPK Dobra Praktyka Kliniczna EFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) lit. litera m.in między innymi Nr numer pkt punkt poz. pozycja s. strona t. tom t.j. tekst jednolity ust. ustęp w zw. z w związku z ww. wyżej wymieniony (-a, -e) z. zeszyt XII
CZĘŚĆ I OMÓWIENIE
1. Badania kliniczne uwagi ogólne 1. Badania kliniczne uwagi ogólne Badania kliniczne w Polsce prowadzone są od wielu lat. Początki badań klinicznych sponsorowanych przez zagraniczne firmy farmaceutyczne sięgają roku 1984 1. Co roku rejestrowanych jest około 400 500 nowych badań klinicznych, w których bierze udział ponad 50 000 uczestników. Nakłady ponoszone w Polsce przez sponsorów badań klinicznych szacowane są na ponad 1 mld złotych rocznie. Wielkość rynku, liczba uczestników oraz specjalistów zaangażowanych w prowadzenie badań klinicznych powoduje, że pojawia się coraz więcej literatury dotyczącej badań klinicznych, w tym również w zakresie aspektów prawnych prowadzenia badań klinicznych. W niniejszej książce obok wzorów umów stosowanych w badaniach klinicznych omówione zostały wybrane aspekty prowadzenia badań klinicznych dotyczące obowiązków sponsora, badacza i ośrodka badawczego, procedury rozpoczęcia badania, zagadnienia związane z prowadzeniem i zakończeniem badania klinicznego, ochroną danych osobowych, ubezpieczeniem odpowiedzialności osób prowadzących badanie, jak również omówienie wzorów umów prezentowanych w niniejszej książce. Badania kliniczne mają podstawowe znaczenie przy poszukiwaniu nowych produktów leczniczych oraz dopuszczaniu ich do obrotu. Do wniosku o dopuszczenie do obrotu produktu leczniczego dołącza się, obok innych dokumentów, wyniki, streszczenia oraz sprawozdania z badań klinicznych wraz z ogólnym podsumowaniem jakości, przeglądem klinicznym i podsumowaniem klinicznym (art. 10 ust. 2 pkt 4 ustawy z 6.9.2001 r. Prawo farmaceutyczne; t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 ze zm.). Badania kliniczne mają zatem kluczowe znaczenie dla dopuszczenia produktów leczniczych do obrotu i funkcjonowania rynku leków. Zanim nowa substancja trafi na rynek leków i będzie szeroko stosowana, musi przejść wszechstronne testy laboratoryjne, próby na zwierzętach doświadczalnych i trzy fazy badań z udziałem ludzi, czyli badań klinicznych. Badania kliniczne danej substancji chemicznej poprzedzone są zawsze szczegółowymi przedklinicznymi badaniami jakościowymi, farmakologicznymi i toksykologicznymi. Według dostępnych szacunków 5 na 5000 substancji leczniczych, nad którymi rozpoczyna się prace, pomyślnie przechodzi tę fazę badań. Następnie zaś tylko 1 z tych 5 związków jest dostępny dla pacjentów. Badania kliniczne leków przebiegają w czterech fazach. Każda z nich musi być zakończona pozytywnie, aby można było rozpocząć następny etap 2. Wyróżnia się następujące fazy badań klinicznych: a) I fazę, w trakcie której dokonuje się badań wstępnie oceniających bezpieczeństwo stosowania testowanego środka. Badane jest jego wchłanianie, metabolizm, wydalanie, toksyczność oraz interakcje z pożywieniem i powszechnie stosowanymi lekami. Wyniki tej części prac nad nowym lekiem pozwalają wstępnie określić jego dawkowanie. W I fazie badań klinicznych bierze zazwyczaj udział kilkudziesięciu 1 Por. W. Masełbas, M. Czarkowski, Społeczne aspekty prowadzenia badań klinicznych w Polsce, Polski Merkuriusz Lekarski 2007, t. XXII, s. 469 470. 2 Por. P. Soszyński, Badania i rozwój produktów leczniczych, w: M. Walter (red.), Badania kliniczne. Organizacja, nadzór i monitorowanie, Warszawa 2004, s. 39 45. 3
Część I. Omówienie zdrowych ochotników. Badania I fazy prowadzone są w specjalnie przystosowanych do tego celu ośrodkach badawczych, należących do firm farmaceutycznych lub instytucji naukowych; b) II fazę, której celem jest stwierdzenie, czy nowy lek działa u określonej grupy cho- rych i czy jest bezpieczny. Podczas tej części prac ustala się także związek pomiędzy dawką a efektem działania preparatu, co pozwala na ostateczne ustalenie dawki stosowanej w dalszej fazie badań oraz dalszą ocenę skuteczności i bezpieczeństwa preparatu. Oceniane są szczegółowe parametry dotyczące wchłaniania, metabolizmu i wydalania leku w zależności od płci i wieku. W II fazie testów prowadzi się pierwsze badania porównawcze działania nowego leku i placebo lub terapeutyku standardowo stosowanego w leczeniu danego schorzenia. Badania II fazy obejmują kilkuset ochotników pacjentów cierpiących na dane schorzenie. Po dokładnej analizie danych związanych ze stosowaniem leku u ludzi, gdy stosunek korzyści do ryzyka jest wyraźny, można rozpocząć III fazę badań; c) III fazę badań klinicznych, w której uczestniczy aż kilka tysięcy chorych i której celem jest ostateczne potwierdzenie skuteczność testowanego leku w konkretnym schorzeniu. Celem tej części prac badawczych nad nowym środkiem jest określenie związku pomiędzy jego bezpieczeństwem a skutecznością podczas krótkotrwałego i długotrwałego stosowania. Ta część badań może trwać od roku do kilku lat. Pomyślne zakończenie III fazy badań klinicznych pozwala na rozpoczęcie starań o rejestrację nowego leku i wprowadzenie go na rynek; d) IV fazę badań klinicznych, która dotyczy terapeutyków już zarejestrowanych i obec- nych w sprzedaży. Ma ona na celu określenie, czy lek jest bezpieczny we wszystkich wskazaniach zalecanych przez producenta i dla wszystkich grup chorych. IV faza badań dodatkowo weryfikuje wcześniej uzyskane wyniki 3. Naczelną zasadą prowadzenia badań klinicznych jest dobro pacjenta, które jest nadrzędne w stosunku do interesu nauki lub społeczeństwa (art. 37b PrFarm). Przepisy dotyczące badań klinicznych chronią prawa i bezpieczeństwo uczestników badania, przede wszystkim poprzez wprowadzenie konieczności uzyskania pozwolenia ministra właściwego do spraw zdrowia, zwanego dalej Ministrem Zdrowia oraz zgody komisji bioetycznej na prowadzenie badania klinicznego. Organy te mają za zadanie ocenić plan badania pod kątem ryzyka i niedogodności z przewidywanymi korzyściami dla poszczególnych uczestników badania oraz dla przyszłych i obecnych pacjentów. Uczestnik badania zostaje zapoznany z celami, znaczeniem, skutkami, ryzykiem i niedogodnościami związanymi z badaniem klinicznym, a także poinformowany o przysługującym prawie do wycofania się z badania w każdej chwili. Niezbędnym elementem prowadzenia badania jest wyrażenie świadomej zgody na uczestniczenie w badaniu przez jego uczestnika (lub gdy nie jest zdolny do wyrażenia takiej zgody przez przedstawiciela ustawowego). Istotne jest również, że uczestnictwo w badaniu klinicznym jest dobrowolne i z wyjątkiem badań I fazy przeprowadzanych na pełnoletnich i zdrowych uczestnikach, nie można stosować żadnych zachęt ani gratyfikacji finansowych z wyjątkiem rekompensaty poniesionych kosztów. Jednocześnie należy podkreślić, że uczestnictwo w badaniach II i III 3 Zob. Standardy prowadzenia badań klinicznych w Polsce, opracowanie dostępne na stronie internetowej Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce pod adresem www.gcppl.org.pl. 4
2. Źródła prawa fazy pozwala uzyskać dostęp do nowoczesnych i drogich terapii często nieosiągalnych dla poszczególnych pacjentów. Z drugiej strony nie można zapominać, że badanie kliniczne ma na celu dopiero udowodnienie skuteczności i bezpieczeństwa produktu leczniczego, co wiąże się z ryzykiem dla uczestnika badań klinicznych. 2. Źródła prawa Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienia badań klinicznych w Polsce jest ustawa Prawo farmaceutyczne. Rozdział 2a PrFarm o tytule Badania kliniczne produktów leczniczych w artykułach od 37a do 37al stanowi trzon regulacji prawnej dotyczącej badań klinicznych. W oparciu o przepisy PrFarm wydanych zostało kilkanaście rozporządzeń regulujących szczegółowe zagadnienia badań klinicznych: 1) rozporządzenie Ministra Finansów z 30.4.2004 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej badacza i sponsora (Dz.U. Nr 101, poz. 1034 ze zm.), 2) rozporządzenie Ministra Zdrowia z 11.3.2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań Dobrej Praktyki Klinicznej (Dz.U. Nr 57, poz. 500), dalej jako DPKR, 3) rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30.4.2004 r. w sprawie sposobu prowadzenia badań klinicznych z udziałem małoletnich (Dz.U. Nr 104, poz. 1108), 4) rozporządzenie Ministra Zdrowia z 4.11.2008 r. w sprawie wzorów dokumentów przedkładanych w związku z badaniem klinicznym produktu leczniczego oraz w sprawie wysokości i sposobu uiszczania opłat za rozpoczęcie badania klinicznego (Dz.U. Nr 201, poz. 1247), 5) rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30.4.2004 r. w sprawie zgłaszania niespodziewanego ciężkiego niepożądanego działania produktu leczniczego (Dz.U. Nr 104, poz. 1107), 6) rozporządzenie Ministra Zdrowia z 7.4.2005 r. w sprawie trybu i zakresu prowadzenia kontroli badań klinicznych (Dz.U. Nr 69, poz. 623), 7) oraz 5 rozporządzeń Ministra Zdrowia dotyczących badań klinicznych produktów leczniczych weterynaryjnych, których wymienienie uznano w tym miejscu za niecelowe, gdyż nie będą przedmiotem analizy niniejszego opracowania. Obecne regulacje dotyczące badań klinicznych zostały wprowadzone do prawa farmaceutycznego nowelizacją ustawy z 20.4.2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 882) i weszły w życie 1.5.2004 r. wraz z dniem uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej. Wprowadzone przepisy powyższej nowelizacji Prawa farmaceutycznego dokonały implementacji w prawie polskim Dyrektywy 2001/20/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 4.4.2001 r. w sprawie zbliżania przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich, odnoszących się do wdrożenia zasady dobrej polityki klinicznej w prowadzeniu badań klinicznych produktów leczniczych, przeznaczonych do stosowania przez człowieka (Dz.Urz. WE 2001 L 121/34). Celem wdrożonej w krajach Unii Europejskiej od 1.5.2004 r. Dyrektywy 2001/20/WE było zharmonizowanie procesu prowadzenia badań klinicznych we wszystkich krajach członkowskich. Jej wprowadzenie było odpowiedzią Unii na obserwowany odpływ know-how i kapitału związanego z badaniami klinicznymi do USA. Celem dyrektywy było zatem przyspieszenie i ujednolicenie procesu uzyskiwania pozwoleń na prowadzenie badań kli- 5
Część I. Omówienie nicznych we wszystkich krajach członkowskich. Stworzenie przejrzystego i przyjaznego inwestorom mechanizmu prawnego miało zaś przełożyć się na częstsze lokowanie projektów badań klinicznych w Europie 4. Od 8.4.2005 r. obowiązuje kolejna Dyrektywa Komisji 2005/28/WE z 8.4.2005 r. ustalająca zasady oraz szczegółowe wytyczne dobrej praktyki klinicznej w odniesieniu do badanych produktów leczniczych przeznaczonych do stosowania u ludzi, a także wymogi zatwierdzania produkcji oraz przywozu takich produktów (Dz.Urz. UE 2005 L 91/13). Dyrektywa ta ma na celu zharmonizowanie standardów w zakresie Dobrej Praktyki Klinicznej i powinna zostać implementowana przez państwa członkowskie do 29.1.2006 r. Polska opóźnia się jednak z implementacją tej Dyrektywy. Część postanowień Dyrektywy 2005/28/WE została implementowana do Prawa farmaceutycznego nowelizacją ustawy z 1.5.2007 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 75, poz. 492) (potocznie zwaną dużą nowelizacją). W trakcie prac Sejmu V kadencji projektowano uchwalenie także tzw. małej nowelizacji, która miała za zadanie dokończenie implementacji Dyrektywy 2005/28/WE oraz wprowadzenie przepisów dotyczących m.in. badań niekomercyjnych czy nakazanie prowadzenia badań klinicznych zgodnie z postanowieniami Deklaracji Helsińskiej. Zmiany przepisów PrFarm zawarte w małej nowelizacji nie weszły jednak w życie. Obecnie Ministerstwo Zdrowia przedstawiło projekt nowelizacji Prawa farmaceutycznego zawierający propozycje zmian prawnych wcześniej prezentowanych w małej nowelizacji. Ministerstwo Zdrowia przygotowało także projekt ustawy o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych 5. Podstawową zmianą, w porównaniu z obecnie obowiązującymi przepisami, jest przyznanie Prezesowi Urzędu Rejestracji kompetencji do wydawania decyzji w sprawach zastrzeżonych dla Ministra Zdrowia, w tym w zakresie badań klinicznych. Zgodnie z założeniami projektodawców ustawy, charakter przekazanych kompetencji, ich ranga oraz strategiczne znaczenie w obszarze ochrony zdrowia uzasadniają nadanie Prezesowi Urzędu Rejestracji statusu centralnego organu administracji rządowej 6. Wprowadzenie powyższych zmian daje nadzieję na skrócenie czasu oceny dokumentacji badania klinicznego i usprawnienie pracy organów administracji rządowej przy badaniach klinicznych. W trakcie prowadzenia badań klinicznych zastosowanie znajdują oczywiście również inne ustawy, w tym w szczególności ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 ze zm.) oraz ustawa z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.). Należy także zauważyć, że Dyrektywa 2005/28/WE w rozdziale 3 przewiduje, iż badania kliniczne powinny być prowadzone zgodnie z Deklaracją Helsińską o Zasadach etycznego postępowania w eksperymencie medycznym z udziałem ludzi przyjętą przez zgromadzenie ogólne Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (1996 r.). Postanowienie powyższej Dyrektywy, które jak dotychczas nie zostało implementowane do polskiego systemu prawnego, wskazuje na dodatkowe źródła prawa o charakterze międzynarodowym, które znajdują zastosowanie w badaniach klinicznych. Wśród tych uregulowań 4 Por. Raport PriceWaterhouseCoopers, Badania kliniczne w Polsce główne bariery rozwoju branży, luty 2006 r., dostępny na stronie internetowej pod adresem www.pwc.com/pl. 5 Por. projekt z 3.10.2008 r. dostępny na stronie internetowej pod adresem www.mz.gov.pl. 6 Por. uzasadnienie do projektu ustawy o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, dostępne na stronie internetowej pod adresem www.mz.gov.pl. 6
2. Źródła prawa w pierwszej kolejności wymienić należy konstytucję w zakresie badań biomedycznych, tj. Deklarację Helsińską oraz dokumenty opracowane przez Międzynarodową Konferencję ds. Harmonizacji (ICH). Deklaracja Helsińska została opracowana podczas Konferencji Helsińskiej zwołanej w 1964 r. przez World Medical Association (dalej WMA ). Dokument ten stał się podstawą wszystkich późniejszych kodyfikacji w zakresie etyki badań klinicznych na świecie. Deklaracja Helsińska była uaktualniana i modyfikowana podczas zgromadzeń WMA w latach 1975, 1983, 1989, 1996, 2000 i 2008 7. Wiele dyskusji wzbudziła rewizja dokonana w 2000 r., na skutek której pojawiły się kontrowersyjne zapisy paragrafów 29 i 30 dotyczące prowadzenia badań klinicznych z użyciem placebo i zapewnienia każdemu pacjentowi, który brał udział w badaniu dostępu do najlepszej metody leczenia zidentyfikowanej przez to badanie. 8 W październiku 2008 r. w Seulu odbyło się 59. Walne Zebranie Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (59th General Assembly of World Medical Association), podczas którego przyjęto najnowszą wersję Deklaracji Helsińskiej aktualną wersję dokumentu można znaleźć na stronie internetowej pod adresem www.wma.net. Międzynarodowa Konferencja ds. Harmonizacji (International Conference on Harmonization ICH) została powołana w celu doprowadzenia do harmonizacji regulacji prawnych w zakresie prawa farmaceutycznego jako wspólna inicjatywa przedstawicieli władz Unii Europejskiej, USA, Japonii oraz ekspertów przemysłu farmaceutycznego. W związku z postępującą globalizacją i rosnącymi kosztami prowadzenia badań klinicznych organ ten miał za zadanie ujednolicenie wymagań rejestracyjnych produktów leczniczych w krajach Unii Europejskiej, USA i Japonii. W 1996 r. Międzynarodowa Konferencja ds. Harmonizacji opracowała dokument, który określił standardy postępowania w zakresie prowadzenia badań klinicznych rozwijając zapisy Deklaracji Helsińskiej, tj. ICH Harmonized Tripartite Guideline for Good Clinical Practice (ICH GCP). Dokument ten stał się międzynarodowym standardem określającym sposób planowania i prowadzenia badania klinicznego, zasady monitorowania i nadzoru nad badaniem, zasady prowadzenia dokumentacji oraz sposób przeprowadzania analizy danych i przekazywania wyników badań w formie raportu 9. Należy zauważyć, że stosunkowo często badania kliniczne prowadzone są w Polsce w celu dopuszczenia produktu leczniczego do obrotu także na terytorium USA. Powyższe powoduje, że badania takie prowadzone muszą być zgodnie z regulacjami prawnymi USA. Organ dokonujący rejestracji produktów leczniczych w USA Food and Drug Administration wymaga przy prowadzeniu takich badań przestrzegania postanowień Code of Federal Regulations. Tym samym, aby dokonać skutecznie rejestracji produktu leczniczego w USA, badania kliniczne takiego produktu prowadzone w Polsce muszą spełniać wymagania nie tylko przepisów polskich i Unii Europejskiej, ale także przepisów USA. Na koniec niniejszego fragmentu dotyczącego źródeł prawa warto wskazać na Europejską Konwencję Bioetyczną Rady Europy z 1997 r. Rzeczpospolita Polska podpisała, lecz nie ratyfikowała tej konwencji przede wszystkim z uwagi na głośne spory dotyczące 7 Aktualny tekst Deklaracji Helsińskiej można znaleźć na stronie internetowej pod adresem www.wma.net. 8 Por. szerzej M. Walter, Międzynarodowe uregulowania badań klinicznych, w: M. Wolter (red.), Badania kliniczne. Organizacja, nadzór i monitorowanie, Warszawa 2004, s. 47 56. 9 Ibidem. 7