NAUKI INŻYNIERSKIE I TECHNOLOGIE ENGINEERING SCIENCES AND TECHNOLOGIES 2(17). 2015 ISSN 2080-5985 e-issn 2449-9773 Agieszka Orkusz, Moika Babiarz Uiwersytet Ekoomiczy we Wrocławiu e-mail: agieszka.orkusz@ue.wroc.pl OCENA WYBRANYCH ZWYCZAJÓW ŻYWIENIOWYCH MŁODZIEŻY LICEALNEJ ASSESSMENT OF SELECTED DIETARY HABITS OF SECONDARY SCHOOL STUDENTS DOI: 10.15611/it.2015.2.03 Streszczeie: Żywieie to jede z ajważiejszych czyików warukujących prawidłowy wzrost i rozwój człowieka. Niewłaściwe żywieie jest podłożem do powstaia i rozwoju otyłości, adciśieia tęticzego czy miażdżycy. Celem pracy była ocea zachowań młodzieży licealej z Jawora z uwzględieiem wybraych zwyczajów żywieiowych i aktywości fizyczej. W badaiach udział wzięło 168 respodetów (108 dziewcząt i 60 chłopców). Dae uzyskao metodą wywiadu. Nieprawidłowe zwyczaje żywieiowe występowały zarówo u dziewcząt, jak i chłopców, przy czym stwierdzoo statystyczie istoty wpływ płci w tym zakresie. Główe błędy to ieregularość spożywaia posiłków, pomijaie pierwszego i drugiego śiadaia oraz podwieczorku, a także dość częste dojadaie między posiłkami. Poziom aktywości fizyczej respodetów przedstawiał się iekorzystie. Wyiki badań wskazują, iż iezbęde jest prowadzeie edukacji żywieiowej wśród młodzieży w celu kształtowaia prawidłowych zachowań żywieiowych i korygowaia błędów. Słowa kluczowe: zwyczaje żywieiowe, żywieie, aktywość fizycza, młodzież. Summary: Nutritio is oe of the most importat factors assurig ormal growth ad developmet of huma. It is a prove fact that a improper diet causes the developmet of such diseases as obesity, arterial hypertesio, atherosderosis. The aim of this study was the assessmet of selected dietary habits ad physical activity of secodary school studets from Jawor. The study ivolved 168 participats (108 girls ad 60 boys). The data were gathered by a iterview method based o the questioaire with multiple choice aswers. The improper dietary habits were revealed both i female ad male group. The results showed the statistically essetial geder ifluece o dietary habits of ivestigated youth. The most commo dietary mistakes i the ivestigated group were: irregular itake of meals, skippig first breakfast, secodary breakfast ad tea sack. Eatig betwee meals was rather commo occurrece amog of the examied youth. The level of physical activity was usatisfactory. The results idicate that it is idispesable to carry out utritio educatio amog secodary school childre i order to develop proper diet habits ad to rectify mistakes made i this field. Keywords: dietary habits, utritio, physical activity, youth.
32 Agieszka Orkusz, Moika Babiarz 1. Wstęp Prawidłowe żywieie to m.i. właściwe awyki i zwyczaje żywieiowe, regulare spożywaie posiłków dostarczających odpowiedie ilości eergii i składików odżywczych, warukujące optymaly rozwój orgaizmu człowieka. Prawidłowe żywieie wraz z odpowiedią aktywością fizyczą staowią podstawowe elemety zdrowego stylu życia, a tym samym iezbęde elemety profilaktyki przewlekłych chorób cywilizacyjych, tj. otyłości, iedokrwieej choroby serca czy cukrzycy. Z badań Istytutu Żywości i Żywieia zrealizowaych w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy wyika, że już poad 22 ucziów szkół podstawowych i gimazjów w Polsce ma admierą masę ciała (adwagę lub otyłość), a dzieci z Polski ależą obecie do ajszybciej tyjących w całej Europie [Musimy... 2015]. Racjoala dieta w okresie młodości jest warukiem prawidłowego rozwoju fizyczego i umysłowego młodzieży, a także ma korzysty wpływ a predyspozycję do auki [Jeszka i i. 2000; Książyk 2000; Szpoar, Ołtarzewski 2004]. Dzieci i młodzież w okresie szkolym, kiedy to ma miejsce itesywy wzrost i rozwój orgaizmu kończący się dojrzałością płciową, wykazują szczególą wrażliwość a wszelkie iedobory pokarmowe powstające w tym czasie. Jeśli dojdzie do abycia i utrwaleia iewłaściwych zachowań żywieiowych, to mogą oe fukcjoować przez całe późiejsze życie. Jak podkreślają Witkowska i Lesiów [2014a], lepsza zajomość zasad prawidłowego odżywiaia jest jedą z przyczy rzadszej adwagi i otyłości wśród dzieci mieszkających a wsi w porówaiu z dziećmi mieszkającymi w mieście. Dlatego też jest waże, aby kształtować prozdrowote awyki żywieiowe szczególie w okresie rozwojowym. Celem pracy była ocea zachowań żywieiowych młodzieży licealej z Jawora z uwzględieiem wybraych zwyczajów żywieiowych i podejmowaej aktywości fizyczej. 2. Materiały i metody badawcze W badaiu wzięło udział 168 ucziów z wybraych liceów w Jaworze. Dziewczęta staowiły 64,3, a chłopcy 35,7 badaych. W badaiach przeprowadzoych w czerwcu 2013 r. przeaalizowao zwyczaje żywieiowe młodzieży metodą wywiadu za pomocą autorskiego kwestioariusza, zawierającego pytaia dotyczące wybraych zwyczajów i preferecji żywieiowych badaych osób, m.i. liczby i rodzaju spożywaych posiłków, częstotliwości ich spożywaia czy dojadaia między posiłkami. W pracy zaalizowao rówież odpowiedzi a pytaia dotyczące aktywości fizyczej. Poadto w badaiach poddao oceie sta odżywieia młodzieży pełoletiej a podstawie wskaźika masy ciała BMI (Body Mass Idex). Warto zwrócić uwagę, iż klasyfikację stau odżywieia u osób ieletich przeprowadza się a podstawie rozkładu cetylowego BMI [Kułaga i i. 2010].
Ocea wybraych zwyczajów żywieiowych młodzieży licealej 33 Oceę statystyczą wyików przeprowadzoo za pomocą programu komputerowego Statistica 10.0 firmy Statsoft Ic. USA z wykorzystaiem testu chi-kwadrat. Dwa ajważiejsze założeia testu iezależości chi-kwadrat, tj. miimalej liczebości grup a poziomie 5 jedostek oraz iezależości zdarzeń, zostały spełioe. Poziom istotości statystyczej ustaloo przy p 0,05. 3. Wyiki i ich omówieie Na podstawie masy ciała i wzrostu akietowaych oceioo wskaźik BMI (tab. 1). Wśród ogółu badaych jedyie 93 osoby (55,3) miały prawidłową masę ciała, tj. 57 dziewcząt oraz 36 chłopców. W badaej grupie iedowagą, wychudzeiem, adwagą i otyłością charakteryzowało się odpowiedio 36,1, 3,7, 5,6 i 1,8 akietowaych dziewcząt. Tabela 1. Wskaźik BMI wśród badaych Table 1. BMI amog respodets BMI kg/m 2 Dziewczęta Girls = 108 Chłopcy Boys = 60 Ogółem Total = 168 15,0-17,4 wychudzeie/emaciatio 4 3,7 3 5,0 7 4,2 17,5-18,4 iedowaga/uderweight 39 36,1 A 9 15,0 B 48 28,6 18,5-24,9 prawidłowy/ormal 57 52,8 36 60,0 93 55,3 25,0-29,9 adwaga/overweight 6 5,6 A 10 16,7 B 16 9,5 30,0-34,9 I stopień otyłości/i degree of obesity 1 0,9 - - 1 0,6 35,0-39,9 II stopień otyłości/ii degree of obesity - - - - - - 40,0 III stopień otyłości/iii degree of obesity 1 0,9 2 3,3 3 1,8 Różice między wartościami ozaczoymi różymi literami w tym samym wierszu są statystyczie istote (p 0,05). Values withi a row with differet superscripts differ sigificatly (p 0,05). Źródło: opracowaie włase. Source: ow study. Wśród chłopców prawidłową masę ciała miało 60, iedowagę 15, a wychudzeie 5 badaych licealistów. Problem admiaru masy ciała zaobserwowao u 20 akietowaych chłopców. Wyiki badań własych, dotyczące wskaźika BMI, wykazały, iż więcej licealistek wykazuje iedowagę, atomiast więcej licealistów adwagę. Nieprawidłowości w postaci admiaru i iedoboru masy ciała młodzieży gimazjalej wykazali Bojar i i. [2010] oraz Buczak [2014]. Na podstawie ocey BMI
34 Agieszka Orkusz, Moika Babiarz wymieiei autorzy zdiagozowali iedowagę odpowiedio u 8,8 i 4,8 gimazjalistów, atomiast adwagę u 5,8 i 9,6 badaych, a otyłość u 10,6 i 1,6 młodzieży. Z kolei Wolicka i i. [2008] zaobserwowali wyraźą tedecję do iedożywieia ucziów gimazjów w Radomsku. Odsetek badaych, których wskaźik BMI zajdował się poiżej ormy, wyosił 45,6, w tym u 41,7 dziewcząt i 49,3 chłopców. Prawidłowe BMI stwierdzoo u 52,7 dziewcząt i 41,1 chłopców. Prawidłowe żywieie ozacza odpowiedią liczbę spożywaych posiłków. Najlepiej, gdy w ciągu dia spożywaych jest 4-5 posiłków [Jarosz i i. 2012]. W przeprowadzoych badaiach zaobserwowao, iż w jadłospisach licealistów domiował 4-posiłkowy model żywieia (tab. 2). Spożywaie trzech posiłków dzieie deklarowało 19,4 dziewcząt i 8,3 chłopców, a pięciu i więcej posiłków dzieie 15,8 licealistek i 8,3 licealistów. W badaej grupie 7,4 dziewcząt i 3,4 chłopców spożywało codzieie miej iż 3 posiłki. Tabela 2. Liczba posiłków spożywaych w ciągu dia Table 2. Number of meals cosumed per day Liczba posiłków Meals umber Dziewczęta Girls = 108 Chłopcy Boys = 60 Ogółem Total = 168 < 3 8 7,4 2 3,4 10 6,0 3 21 19,4 A 5 8,3 B 26 15,5 4 62 57,4 A 48 80,0 B 110 65,5 5 17 15,8 A 5 8,3 B 22 13,0 Różice między wartościami ozaczoymi różymi literami w tym samym wierszu są statystyczie istote (p 0,05). Values withi a row with differet superscripts differ sigificatly (p 0,05). Źródło: opracowaie włase. Source: ow study. Otrzymae wyiki są zgode z wyikami iych autorów [Gacek, Fiedor 2005; Kowieska i i. 2007; Czariecka-Skubia, Namysław 2008], według których młodzież zazwyczaj spożywa 3-4 posiłków dzieie. Oceiając regularość spożycia poszczególych posiłków w ciągu dia (tab. 3), stwierdzoo, iż iezależie od płci główym posiłkiem był obiad (dla 90,7 dziewcząt i 86,6 chłopców). Podobie wskazują ii autorzy [Piórecka i i. 2007; Szczerbiński, Karczewski 2007; Czariecka-Skubia, Namysław 2008], według których obiad jest posiłkiem ajczęściej spożywaym w ciągu dia przez młodzież. Wykazao związek płci z regularością spożycia pierwszego i drugiego śiadaia, kolacji i dojadaia (tab. 3). Większy odsetek badaych dziewcząt iż chłopców deklarował codziee spożycie pierwszego śiadaia. Odwrotą zależość stwierdzoo dla drugiego śiadaia, kolacji oraz dojadaia. Odotowao bowiem, iż wię-
Ocea wybraych zwyczajów żywieiowych młodzieży licealej 35 cej (wyższy odsetek) akietowaych chłopców iż dziewcząt deklarowało codziee spożycie drugiego śiadaia, kolacji oraz dojadaie. Badaia włase wykazały, iż 60,1 badaej młodzieży (45,4 dziewcząt i 86,7 chłopców) deklarowało ieregulare spożywaie pierwszego śiadaia lub jego brak (tab. 3). Wyiki te są zgode z badaiami iych autorów [Komosińska i i. 2001; Hamułka i i. 2002; Batyk 2012]. Tabela 3. Regularość spożywaia poszczególych posiłków w ciągu dia Table 3. Regularity of meals per day Rodzaj posiłku Type of meal Regularość spożycia Regularity cosumptio Dziewczęta Girls = 108 Chłopcy Boys = 60 Ogółem Total = 168 Pierwsze śiadaie codzieie/every day 59 54,6 A 8 13,3 B 67 39,9 First breakfast ieregularie/irregularly 19 17,6 A 25 41,7 B 44 26,2 brak spożycia/lack of cosumptio 30 27,8 A 27 45,0 B 57 33,9 Drugie śiadaie codzieie/every day 5 4,6 A 21 35,0 B 26 15,5 Secod breakfast ieregularie/irregularly 18 16,7 A 26 43,3 B 44 26,2 brak spożycia/lack of cosumptio 85 78,7 A 13 21,7 B 98 58,3 Obiad codzieie/every day 98 90,7 52 86,6 150 89,3 Dier ieregularie/irregularly 6 5,6 4 6,7 10 6,0 brak spożycia/lack of cosumptio 4 3,7 4 6,7 8 4,7 Podwieczorek codzieie/every day 20 18,5 14 23,3 34 20,3 Afteroo sack ieregularie/irregularly 52 48,2 22 36,7 74 44,0 brak spożycia/lack of cosumptio 36 33,3 24 40,0 60 35,7 Kolacja codzieie/every day 13 9,3 A 23 38,3 B 36 21,4 Supper ieregularie/irregularly 10 12,0 A 24 40,0 B 34 20,2 brak spożycia/lack of cosumptio 85 78,7 A 13 21,7 B 98 58,4 Dojadaie codzieie/every day 38 35,2 A 35 58,3 B 73 43,5 Itermittet sacks ieregularie/irregularly 28 25,9 12 20,0 40 23,8 brak spożycia/lack of cosumptio 42 38,9 A 13 21,7 B 55 32,7 Różice między wartościami ozaczoymi różymi literami w tym samym wierszu są statystyczie istote (p 0,05). Values withi a row with differet superscripts differ sigificatly (p 0,05). Źródło: opracowaie włase. Source: ow study. Jak szacuje Istytut Żywości i Żywieia [Śiadaie... 2015] a podstawie różych badań i daych aukowych, brak spożycia pierwszego śiadaia deklaruje średio od 10 do awet 40 dorosłych Polaków. Im młodszy wiek, tym odsetek osób opuszczających pierwsze śiadaie jest większy. Jeśli zaś chodzi o młodzież szkolą, to pierwszego śiadaia (przed wyjściem z domu do szkoły) ie jada codzieie aż 27 ucziów szkół podstawowych i 41 ucziów gimazjów. Odmiee wyiki uzyskała Suliga [2006]. Odotowała oa bowiem, iż wśród ucziów szkół poadgimazjalych 65,8 akietowaej młodzieży (59,1 dziewcząt i 74,5 chłopców) deklarowało regulare spożywaie pierwszego śiadaia.
36 Agieszka Orkusz, Moika Babiarz Pierwsze śiadaie uważae jest za ajważiejszy posiłek w ciągu dia. Wspiera oo harmoijy rozwój itelektualy i fizyczy dzieci i młodzieży. Dostarcza orgaizmowi potrzebej eergii i składików odżywczych, wpływa m.i. a lepszą kocetrację, zapamiętywaie i zdolość uczeia się, a w efekcie a lepsze wyiki w auce i pracy [Jarosz i i. 2012]. Pomijaie pierwszego śiadaia w codzieym jadłospisie może prowadzić do zwiększeia ryzyka wystąpieia otyłości, chorób układu krążeia oraz do uzyskiwaia gorszych wyików w auce [Berkey i i. 2003; Maksymowicz-Jaroszuk, Karczewski 2010]. Uczucie głodu, spowodowae ie tylko brakiem śiadaia, ale też długimi przerwami między posiłkami, prowokuje agresywe zachowaia w stosuku do rówieśików [Woyarowska, Komosińska 2000]. Czariecka-Skubia i Namysław [2008] oraz Komosińska i i. [2001] wskazują a iską skuteczość kampaii a rzecz upowszechiaia śiadań szkolych w Polsce. Warto podkreślić, iż od 2012 r. obchodzoy jest Europejski Dzień Śiadaia, zaiicjoway przez międzyarodową koalicję pod azwą Breakfast is best, w skład której wchodzą duże europejskie orgaizacje zrzeszające m.i. lekarzy, dietetyków i auczycieli. Badaia włase pozwoliły a stwierdzeie, iż 78,7 dziewcząt i 21,7 chłopców ie jada w ogóle drugiego śiadaia i kolacji, a 33,3 dziewcząt i 40,0 chłopców ie ma zwyczaju spożywaia podwieczorku (tab. 3). Prawidłowy rozkład posiłków w ciągu dia ma istote zaczeie dla właściwego fukcjoowaia orgaizmu. Wpływa a zmiejszeie występowaia otyłości i adwagi, jak rówież powoduje lepsze i pełiejsze wykorzystaie składików odżywczych [Stefańska i i. 2010]. Opuszczaie posiłków ma iekorzysty wpływ a samopoczucie, uczeie się i ogólą aktywość młodzieży [Wojtyła i i. 2011; Jarosz i i. 2012]. Jedocześie ależy zazaczyć, iż aż 43,5 akietowaych deklarowało codziee dojadaie między posiłkami. Odsetek chłopców codzieie dojadających między posiłkami był większy (58,3) w porówaiu z dziewczętami (35,2) (tab. 3). Jak doosi wielu autorów [Wajszczyk i i. 2008; Wojtyła i i. 2011; Stefańska i i. 2012; Batyk 2012; Chęcińska i i. 2013], dojadaie między posiłkami ależy do ajczęściej obserwowaych iewłaściwych zachowań żywieiowych wśród młodzieży. Wajszczyk i i. [2008] zwracają uwagę a fakt, iż dojadaie między posiłkami ie musi być uzae za zjawisko iepożądae w żywieiu dzieci i młodzieży. Może odgrywać oo pozytywą rolę, zwłaszcza u tych osób, które ie są w staie zjeść dużych porcji, a w związku z tym często odczuwają głód a długo przed astępym główym posiłkiem. Aby dojadaie między posiłkami było zgode z zasadami racjoalego żywieia, w jego skład ie powiy wchodzić słodycze oraz produkty zawierające duże ilości tłuszczu, takie jak żywość typu fast food, chipsy itp. Produkty typu fast food są bardzo populare wśród młodzieży [Batyk 2012]. Piórecka i i. [2007] wykazali, iż żywość tego typu jest ulubioą formą przekąsek między posiłkami wśród gimazjalistów małopolskich. Połom i Sińska [2003]
Ocea wybraych zwyczajów żywieiowych młodzieży licealej 37 stwierdzili, iż młodzież chętiej korzysta z barów szybkiej obsługi iż z iych form żywieia zbiorowego. Wołowski i Jakowska [2007] wykazali, iż 2/3 akietowaej młodzieży w województwie pomorskim zadeklarowało spożycie żywości typu fast food raz w tygodiu, a 12 młodzieży gimazjalej spożywało taką żywość 3 razy w tygodiu. Tabela 4. Spożycie produktów typu fast food Table 4. Cosumptio of fast food products Regularość spożycia Regularity cosumptio Dziewczęta Girls = 108 Chłopcy Boys = 60 Ogółem Total = 168 Codzieie/every day 10 9,3 5 8,4 15 8,9 Kilka razy w tygodiu/ a few times a week 27 25,0 16 26,6 43 25,6 Brak spożycia/lack of cosumptio 71 65,7 39 65,0 110 65,5 Źródło: opracowaie włase. Source: ow study. Wyiki badań własych wykazały, iż 65,5 akietowaej młodzieży ie spożywa produktów typu fast food, 25,6 badaych zjada te produkty kilka razy w tygodiu, a 8,9 licealistów spożywa je codzieie (tab. 4). Poadto stwierdzoo, iż płeć ie różicowała spożycia produktów tego typu. Chęcińska i i. [2013] rówież wykazali, że 67,2 licealistów sporadyczie spożywa produkty typu fast food, a 6,1 badaych jada te produkty codzieie. Codziee uprawiaie ćwiczeń fizyczych jest warukiem utrzymaia dobrego stau zdrowia. Niska aktywość fizycza przyczyia się do rozwoju chorób cywilizacyjych w późiejszym okresie życia, takich jak cukrzyca, otyłość czy iedokrwiea choroba serca [Wojtyła i i. 2011]. Rutyowa aktywość fizycza zmiejsza ryzyko zachorowaia a iektóre typy owotworów, szczególie raka piersi (o 20-30) i okrężicy (o 30-40) [Lee 2003; Warburto i i. 2006]. Siedzący tryb życia oraz brak codzieego, systematyczego wysiłku fizyczego zarówo u dorosłych, jak i dzieci staowią coraz większy społeczy problem zdrowoty [Wojtyła i i. 2011]. Dzieci zamieiły aktywość a świeżym powietrzu a biere spędzaie czasu przed telewizorem bądź komputerem [Witaa, Szpak 2005; Wołowski, Jakowska 2007; Jarosz (red.) 2008; Sarace 2010]. Aby aktywość fizycza przyosiła korzyści, musi być wykoywaa regularie każdego dia przez godzię, atomiast iezbęde miimum umiarkowaej bądź dużej aktywości fizyczej to 30 miut dzieie [Stro i i. 2005; Jarosz i i. 2012]. Jak dooszą Wojtyła i i. [2011], większość astolatków w Polsce (59 chłopców i 71 dziewcząt) ie osiąga zalecaego poziomu aktywości fizyczej (60 miut dzieie przez 5 di w tygodiu).
38 Agieszka Orkusz, Moika Babiarz Wyiki badań własych wykazały, iż zalecaego poziomu aktywości fizyczej ie deklarował żade z akietowaych respodetów (tab. 5). Regularą aktywość fizyczą, 2 i 3 razy w tygodiu, deklarowało odpowiedio 17,6 i 63,9 akietowaych dziewcząt oraz 16,7 i 61,7 badaych chłopców. Przy tym, wg opiii badaych, podejmowali oi wysiłek fizyczy przez wzgląd a obowiązek uczęszczaia a zajęcia wychowaia fizyczego. Brak aktywości fizyczej deklarowało 7,4 dziewcząt i 6,6 chłopców. Wyiki badań własych są zgode z wyikami iych autorów, którzy wskazują, iż iska aktywość fizycza wśród młodzieży jest zjawiskiem powszechym [Witaa, Szpak 2005; Wołowski, Jakowska 2007; Stefańska i i. 2010; Wojtyła i i. 2011; Chęcińska i i. 2013; Orkusz 2014]. Tabela 5. Prowadzeie aktywego trybu życia Table 5. Keepig active lifestyle Prowadzeie aktywego trybu życia Keepig active lifestyle Dziewczęta Girls = 108 Chłopcy Boys = 60 Ogółem Total = 168 Codzieie/every day - - - 3 razy w tygodiu/3 times per week 69 63,9 37 61,7 106 63,1 2 razy w tygodiu/2 times per week 19 17,6 10 16,7 29 17,3 Sporadyczie/occasioally Brak/lack Źródło: opracowaie włase. Source: ow study. 12 8 11,1 7,4 9 4 15,0 6,6 21 12 12,5 7,1 Nie stwierdzoo statystyczie istotej zależości między poziomem aktywości fizyczej a płcią akietowaej młodzieży. Wyiki te odbiegają od wyików badań Woyarowskiej i Kołoło [2004] oraz Wojtyły i i. [2011]. Autorzy ci wykazali, iż chłopcy częściej iż dziewczęta podejmują regularą aktywość fizyczą. Stwierdzoy ieodpowiedi poziom aktywości fizyczej wśród młodzieży licealej oraz błędy żywieiowe rodzą poważe obawy co do egatywych dla zdrowia kosekwecji takiego trybu życia młodzieży. Staowią bezwzględe wskazaie do wdrożeia działań korygujących ich styl życia, polegających a szerzeiu wiedzy z zakresu podstaw racjoalego żywieia zarówo w szkole, jak i z udziałem rodziców. Wiadomo bowiem, iż sposób odżywiaia młodzieży, jak i spędzaia wolego czasu są silie związae z wzorcami wyiesioymi z domu rodziego [Czariecka- -Skubia 2008; Buczak 2014]. Jak dooszą Witkowska i Lesiów [2014], a Światowym Kogresie Żywieiowym w Bagkoku w 2009 r. podao, że spośród państw Uii Europejskiej wiedza Polaków o prawidłowym odżywiaiu kształtuje się a jedym z ajiższych poziomów.
Ocea wybraych zwyczajów żywieiowych młodzieży licealej 39 4. Wioski 1. Na podstawie wartości wskaźika BMI stwierdzoo, iż zaczy odsetek młodzieży (44,7) charakteryzował się ieprawidłową masą ciała. Niedobór masy ciała częściej występował u dziewcząt, atomiast adwaga u chłopców. 2. Ocea wybraych zwyczajów żywieiowych wykazała, iż młodzież ie odżywia się prawidłowo. Spośród popełiaych błędów żywieiowych ależy wymieić przede wszystkim ieregulare spożywaie główych posiłków. Chłopcy poadto częściej opuszczali pierwsze śiadaie i dojadali między posiłkami. 3. Aktywość fizycza badaej młodzieży okazała się iezadowalająca. 4. Uzyskae wyiki badań wskazują a koieczość prowadzeia edukacji żywieiowej wśród młodzieży i ich rodziców w celu kształtowaia odpowiedich zachowań żywieiowych młodzieży i korygowaia błędów popełiaych w tym zakresie. Literatura Batyk I.M., 2012, Zwyczaje żywieiowe wśród młodzieży, J. Health Sci., 2, 5, s. 7-13. Berkey C.S., Rockett H.R.H., Gillma M.W., Field A.E., Colditz G.A., 2003, Logitudial study of skippig breakfast ad weight chage i adolescetes, It. J. Obes., 27, s. 1258-1266. Bojar I., Wojtyła A., Biliński P., 2010, Część I Odżywiaie a zdrowie młodzieży, Ewaluacja programu edukacyjego Trzymaj Formę! realizowaego przez Państwową Ispekcję Saitarą oraz Polską Federację Producetów Żywości Związek Pracodawców, Warszawa, marzec, s. 1-12. Buczak A., 2014, Zachowaia żywieiowe młodzieży w perspektywie edukacji zdrowotej, Wyd. UMCS, Lubli. Chęcińska Z., Krauss H., Hajduk M., Białecka-Grabarz K., 2013, Ocea sposobu żywieia młodzieży wielkomiejskiej i obszarów wiejskich, Probl. Hig. Epidemiol., 94, 4, s. 780-785. Czariecka-Skubia E., Namysław I., 2008, Wybrae elemety zachowań żywieiowych ucziów szkół średich, Żywość Nauka Techologia Jakość, 61, 6, s. 129-143. Gacek M., Fiedor M., 2005, Charakterystyka sposobu odżywiaia się młodzieży w wieku 14-18 lat, Rocz. Pastw. Zakl. Hig., 56, 1, 49-56. Hamułka J., Groowska-Seger A., Tomala G., 2002, Częstotliwość i wartość eergetycza śiadań spożywaych przez młodzież szkół poadpodstawowych, Rocz. Pastw. Zakl. Hig., 1, s. 81-87. Jarosz M. (red.), 2008, Zasady prawidłowego żywieia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Wyd. IŻŻ, Warszawa. Jarosz M., Respodek W., Wolicka K., Sajór I., Wierzejska R., 2012, Zaleceia dotyczące żywieia i aktywości fizyczej, [w:] Normy żywieia dla populacji polskiej owelizacja, red. M. Jarosz, Wyd. IŻŻ, s. 154-171. Jeszka J., Zielke M., Bajerska J., 2000, Ocea sposobu żywieia, stau odżywieia oraz wydolości fizyczej wybraej grupy młodzieży, Med. Wieku Rozw., 4, supl. I do r 3, s. 64-75. Komosińska K., Woyarowska B., Mazur J., 2001, Zachowaia zdrowote związae z żywieiem u młodzieży szkolej w Polsce w latach 1990-1998, Żyw. Człow. Metab., 1, s. 17-30. Kowieska A., Biel W., Staisławski A., 2007, Zwyczaje żywieiowe i czyiki wyboru żywości wśród młodzieży szkoły średiej, Żyw. Człow. Matab., 34, 1/2, s. 727-732. Książyk J., 2000, Wpływ żywieia dzieci a sta zdrowia w wieku dorosłym, Med. Wieku Rozw., 4, supl. I do r 3, s. 89-93. Kułaga Z., Różdżyńska A., Palczewska I., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Litwi M. oraz Grupa Badaczy OLAF, 2010, Siatki cetylowe wysokości, masy ciała i wskaźika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce wyiki badaia OLAF, Stad. Med. Pediatr., 7, s. 690-700.
40 Agieszka Orkusz, Moika Babiarz Lee I.M., 2003, Physical activity ad cacer prevetio data from epidemiologic studies, Med. Sci. Sports. Exerc., 35, s. 1823-7. Maksymowicz-Jaroszuk J., Karczewski J., 2010, Ocea zachowań i zwyczajów żywieiowych gimazjalistów z tereu Białegostoku, Hygeia Public. Health, 45, 2, s. 167-172. Musimy zatrzymać epidemię otyłości, 2015, www.izz.waw.pl/attachmets/article/541/informa- CJA20PRASOWA20-20OtyC582oC59BC4872022.05.2015.pdf. Orkusz A., 2014, Ocea wybraych zwyczajów żywieiowych studetów Uiwersytetu Ekoomiczego we Wrocławiu. Część I, Nauki Iżyierskie i Techologie, 14, 3, s. 74-84. Piórecka B., Jagielski P., Wójcik K., Żwirska J., Schlegel-Zawadzka M., 2007, Zachowaia żywieiowe młodzieży gimazjalej w Małopolsce, Żyw. Człow. Metab., 34, 1/2, s. 620-628. Połom A., Sińska B., 2003, Postawy młodych kosumetów wobec produktów typu fast food, Brom. Chem. Toksykol., supl., 36, 167-172. Sarace A., 2010, Zachowaia zdrowote młodzieży szkół poadgimazjalych, Hygeia Public. Health, 45, 1, s. 70-73. Stefańska E., Falkowska A., Ostrowska O., 2012, Wybrae zwyczaje żywieiowe dzieci i młodzieży w wieku 10-15 lat, Rocz. Pastw. Zakl. Hig., 63, 1, s. 91-98. Stefańska E., Ostrowska O., Kardasz M., Czapska D., 2010, Ocea wybraych cech stylu życia kształtujących sta zdrowia studetów Uiwersytetu Medyczego w Białymstoku, Nowa Med., 4, s. 125-129. Stro W.B., Malia R., Blike C., 2005, Evidece based physical activity for school-age youth, J. Pediatr, 146, s. 732-737. Suliga E., 2006, Częstość spożycia i wartość eergetycza śiadań wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolym, Rocz. Pastw. Zakl. Hig., 57, 1, s. 73-79. Szczerbiński R., Karczewski J., 2007, Wybrae zachowaia żywieiowe młodzieży szkół poadgimazjalych w powiecie sokólskim, Żyw. Człow. Metab., 34, 3/4, s. 878-884. Szpoar L., Ołtarzewski M., 2004, Epidemiologia iedożywieia dzieci i młodzieży w Polsce, Pediatria Współczesa Gastroeterologia Hepatologia i Żywieie Dziecka, 6, s. 13-17. Śiadaie podstawą edukacji i zdrowia, 2015, www.izz.waw.pl/pl/stroa-gowa/3-aktualoci/ aktualoci/539-koferecja-aukowa-siadaie-podstawa-edukacji. Wajszczyk B., Charzewska J., Chabros E., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojowska Z., Fabiszewska J., 2008, Jakościowa ocea sposobu żywieia młodzieży w wieku pokwitaia, Probl. Hig. Epidemiol., 89, 1, s. 85-89. Warburto D.E.R., Nicol S.W., Bredi S.S.D., 2006, Health beefits of physical activity: the evidece, CMAJ, 174, 6, s. 801-809. Witaa K., Szpak A., 2005, Uwarukowaia społeczo-ekoomicze aktywości fizyczej młodzieży szkół średich w Białymstoku, Probl. Hig. Epidemiol., 90, 1, s. 42-46. Witkowska M., Lesiów T., 2014, Zajomość zasad prawidłowego żywieia wśród dzieci w wieku od 10 do 13 lat w mieście i gmiie Ostrzeszów, Nauki Iżyierskie i Techologie, 13, 2, s. 49-67. Witkowska M., Lesiów T., 2014a, Występowaie adwagi i otyłości wśród dzieci w wieku od 10 do 13 lat w mieście i gmiie Ostrzeszów, Nauki Iżyierskie i Techologie, 3 (14), s. 51-73. Wojtyła A., Kapka-Skrzypczak L., Paprzycki P., Diatczyk J., Bylia J., 2011, Zachowaia zdrowote młodzieży. Raport, Wyd. Istytut Medycyy WSI, Lubli. Wolicka A., Albrecht P., Kotowska M., 2008, Aaliza stau odżywieia młodzieży a przykładzie ucziów gimazjów w Radomsku, Pediatria Współczesa Gastroeterologia Hepatologia i Żywieie Dziecka, 10, 1, s. 37-42. Wołowski T., Jakowska M., 2007, Wybrae aspekty zachowań zdrowotych młodzieży gimazjalej część I. Zachowaia młodzieży związae z odżywiaiem, Probl. Hig. Epidemiol., 88, 1, s. 64-68. Woyarowska B., Kołoło H., 2004, Aktywość fizycza i zachowaia sedeteryje astolatków, Remedium, 6, s. 14-15. Woyarowska B., Komosińska K., 2000, Samoocea zdrowia i obraz własego ciała u młodzieży szkolej w Polsce, Pediatr. Pol., 75, s. 25-34.