Relacja wykluczenia społecznego z wykluczeniem informacyjnym

Dominik Batorski Uniwersytet Warszawski Relacja wykluczenia społecznego z wykluczeniem informacyjnym 1. Problem cyfrowego podziału i cyfrowego wykluczenia Dla współczesnych zjawisk społecznych i ekonomicznych coraz większe znaczenie mają nowe technologie informacyjno-komunikacyjne, co więcej w następnych latach znaczenie to będzie coraz większe. Komputery i internet są wykorzystywane coraz powszechniej. Rośnie liczba użytkowników, rosną też zasoby WWW, a także liczba rzeczy, które można przez internet robić. Technologie te wkraczają w coraz to nowe dziedziny życia. Komputery stają się coraz ważniejszym narzędziem nauki, pracy, rozrywki, a internet staje się coraz istotniejszym źródłem informacji i wiedzy, środkiem komunikacji, wymiany handlowej, rozrywki i życia towarzyskiego. Liczne przykłady wskazują również, że korzystanie z internetu może mieć szereg pozytywnych efektów dla osób, które z niego korzystają. Potencjalnie internet i inne nowe technologie niosą ze sobą możliwości zmian dla niemal wszystkich sfer życia społecznego. Stąd też mówi się często o społeczeństwie informacyjnym, jako o nowym typie społeczeństwa. Jednak nie wszyscy mają dostęp do nowych technologii i nie wszyscy mogą czerpać z nich korzyści. Problem cyfrowego wykluczenia podstawowe definicje Teoretycznie komputery i internet oferują niezwykłe możliwości łatwego dostępu do wiedzy, mogą być też narzędziem edukacji, komunikacji i pracy, jak również uczestnictwa w kulturze. Internet wykorzystywany w odpowiedni sposób daje szanse dotarcia do wiedzy i informacji, szanse nawiązania kontaktów społecznych, załatwienia różnych spraw (bank, zakupy, coraz częściej też urzędy), a także szanse na rozprzestrzenienie idei i produktów. To wszystko powoduje, że nowe technologie mogłyby stać się doskonałym narzędziem wyrównywania szans. Jednak, aby było to możliwe, technologie te musiałyby być wykorzystywane przez osoby, które są wykluczeniem szczególnie zagrożone. Jak pokazują analizy przedstawione w tym opracowaniu w rzeczywistości jest dokładnie odwrotnie. Dlatego też wielu badaczy zgadza się, że korzystanie z nowych technologii może być nowym wymiarem zróżnicowania, pogłębiającym już istniejące nierówności. Im cenniejszym zasobem staje się możliwość i umiejętność korzystania z internetu, tym większym problemem stają się bariery w dostępie do niego. Jeżeli bowiem dostęp do globalnej sieci niesie ze sobą różnego rodzaju korzyści, a coraz częściej staje się również niezbędny do pełnego funkcjonowania w społeczeństwie, to jego brak może być podstawą społecznego i ekonomicznego wykluczenia. Wraz z postępującą migracją kolejnych sfer życia 1

do cyberprzestrzeni, osoby, które nie będą mogły lub nie będą potrafiły z sieci skorzystać, będą coraz bardziej upośledzone i wykluczone z życia społecznego. Dlatego też, jednym z podstawowych problemów związanych z upowszechnieniem dostępu do nowych technologii jest znaczna nierównomierność tego dostępu. Z komputerów, internetu, czy telefonów komórkowych znacznie częściej korzystają osoby zamożniejsze, lepiej wykształcone, mieszkające w większych miejscowościach, młodsze (dokładne zależności zostały omówione w części 6). Zależności te obserwowane są zarówno w Polsce, jak również w innych krajach. W celu opisania tego zjawiska, w języku angielskim używany jest termin digital divide, który na język polski jest tłumaczony w różny sposób. Najbardziej odpowiadające angielskiemu pierwowzorowi jest termin: cyfrowy podział. Czasem używane jest również pojęcie cyfrowe wykluczenie, które w większym stopniu akcentuje konsekwencje nierówności w dostępie i możliwościach skorzystania z technologii cyfrowych. Pojęcie cyfrowego podziału bywa niekiedy zawężane do nierówności związanych z korzystaniem z internetu, który jest postrzegany jako najważniejsza z technologii cyfrowych mających wpływ na sytuację życiową użytkowników. Dlatego też cyfrowy podział możemy zdefiniować poprzez wskazanie barier utrudniających i różnicujących dostęp do wyżej wymienionych zasobów. Są one związane z dostępem do internetu i jakością tego dostępu, umiejętnością korzystania z sieci, docierania do informacji i zdolności komunikowania się z innymi ludźmi, a także szansami na to, że treści, które się produkuje będą w sieci dostępne dla szerszego odbiorcy. W konsekwencji cyfrowy podział jest definiowany jako: nierówności w dostępie do internetu, intensywności jego wykorzystania, wiedzy o sposobach szukania informacji, jakości podłączenia i wsparcia społecznego, pomagającego w korzystaniu z internetu, a także nierówności w zdolności do oceny jakości informacji i różnorodność wykorzystania sieci. Przytoczona powyżej definicja problemu zawiera w sobie kilka różnych zagadnień. Dlatego też możemy wyróżnić kilka wymiarów cyfrowego podziału, w których mogą powstawać istotne nierówności. Po pierwsze, ważne są środki techniczne z jakich można korzystać fakt posiadania dostępu, jakość wykorzystywanego sprzętu, oprogramowania, a także szybkość połączenia z siecią. Po drugie, ważnym wymiarem jest autonomia użycia to czy użytkownik ma swobodę wykorzystywania internetu na przykład brak ograniczeń czasowych. W tym wypadku istotne jest także miejsce dostępu, a także ilość osób w tym miejscu korzystających. Trzecim wymiarem jest sposób wykorzystania internetu szczególnie istotna jest zdolność umiejętnego i efektywnego wykorzystania komputera i internetu. W dalszej kolejności ważne jest wsparcie społeczne dostępność innych osób, do których można się zwrócić o pomoc lub radę, a także ilość osób zachęcających jednostkę do korzystania z sieci. Nie należy też zapominać o znaczeniu umiejętności obsługi internetu, najczęściej są one zdobywane w sposób nieformalny. Istotne są zarówno kompetencje techniczne, jak i kulturowe pozwalające na efektywne wykorzystywania internetu. Należy zwrócić uwagę na przykład na umiejętności: sprawnego wyszukiwania informacji, oceny jej przydatności, przetworzenia i wykorzystania jej zgodnie z potrzebami, a także inne zdolności pozwalające czerpać większe korzyści z korzystania z internetu. Warto podkreślić że zjawisko cyfrowego podziału nie ogranicza się wyłącznie do różnic dotyczących samego faktu 2

korzystania, ale obejmuje również zróżnicowanie umiejętności i sposobów użycia komputerów i internetu. Tak rozumiany problem cyfrowego podziału jest najczęściej identyfikowany poprzez wskazanie systematycznych różnic w korzystaniu z komputerów i internetu: pomiędzy krajami bardziej i mniej rozwiniętymi, pomiędzy ludźmi o różnym statusie społecznoekonomicznym (wykształceniu, dochodach, zawodzie, zasobności), pomiędzy ludźmi na różnych etapach życia, mężczyznami i kobietami, a także pomiędzy różnymi obszarami i regionami. Przytoczona tu definicja cyfrowego podziału zawiera trzy istotne elementy. Po pierwsze, podkreśla systematyczność różnic. Po drugie, stwierdza, że chodzi o fakt korzystania zarówno z komputerów, jak i z internetu. Po trzecie, wymienia grupy których te systematyczne różnice dotyczą. To, czego w tej definicji wydaje się brakować, to stwierdzenie, że chodzi o systematyczne różnice, które prowadzą do społecznego i ekonomicznego wykluczenia. W praktyce problem cyfrowych nierówności nie dotyczy bowiem jakichkolwiek różnic w korzystaniu z technologii, ale właśnie różnic, które prowadzą do społecznego bądź ekonomicznego wykluczenia. Dlatego też oprócz różnic w fakcie wykorzystania należy zwracać uwagę także na umiejętności i sposoby korzystania, ponieważ nie każdy sposób używania komputerów i internetu może przynosić pozytywne konsekwencje i zwiększać szanse życiowe jednostki. Przy takim podejściu znacznie większy sens ma używanie terminu cyfrowego wykluczenia. Cyfrowe wykluczenie jest poważnym problemem społecznym w znacznie większym stopniu niż sam cyfrowy podział. Z tego również wynika obecność wśród działań podejmowanych w UE zagadnień einclusion, mających na celu właśnie zapobieganie wykluczeniu cyfrowemu grup społecznych szczególnie na to narażonych. Program przygotowywany prze Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ma na celu zmniejszenie cyfrowego wykluczenia osób poszukujących pracy i klientów pomocy społecznej. Jest tylko jednym z wielu programów przeciwdziałania cyfrowemu wykluczeniu, skierowanym do konkretnie zdefiniowanych osób. Wymiary cyfrowego wykluczenia Problem cyfrowego podziału nierówności społeczne w korzystaniu z internetu i nowych technologii możemy rozpatrywać na kilku różnych poziomach. Dotyczą one bowiem zarówno pojedynczych osób i gospodarstw domowych, jak i całych regionów i państw. Możliwe jest analizowanie różnic występujących pomiędzy różnymi grupami osób, na przykład pomiędzy kobietami a mężczyznami lub pomiędzy osobami posiadającymi różny poziom wykształcenia 1. Kolejnym poziomem są różnice regionalne związane z miejscem zamieszkania. Z tej perspektywy możemy rozpatrzyć różnice pomiędzy osobami mieszkającymi w miastach i na wsi lub w Warszawie i poza nią, a także w różnych województwach. Trzeci, globalny poziom analizy obejmuje różnice o większym zasięgu pomiędzy państwami i całymi regionami świata. Jak zostało powiedziane problem cyfrowego wykluczenia nie dotyczy wyłącznie samego dostępu do technologii. Co więcej, wraz z upowszechnieniem dostępu do 1 Istotne jest zróżnicowanie ze względu na czynniki ekonomiczne, demograficzne i czynniki statusu. 3

komputerów i internetu pojawiają się kolejne bariery i wymiarem zróżnicowania staje się jakość tego dostępu szybkość łączy, możliwość korzystania z urządzeń w domu, itp.. Prawdopodobnie w przyszłości jeszcze większe znacznie będzie miało zróżnicowanie umiejętności korzystania z komputerów, które są nazywane cyfrowym podziałem drugiego rzędu. Podsumowując, upowszechnienie nowych technologii prowadzić będzie do zmniejszenia różnic w korzystaniu, a większe znaczenie będą miały różnice związane z możliwościami wykorzystania technologii. Szczegółowe rozpatrywanie problemu cyfrowego podziału powinno polegać na badaniu różnic związanych z dostępem do technologii, faktem jej wykorzystania, jakością dostępu, a także umiejętnościami i sposobami korzystania. Istotne są wszystkie z tych wymiarów. Znaczenie cyfrowego wykluczenia Podsumowując, pojęcie cyfrowego podziału (digital divide) odnosi się do różnic pomiędzy tymi, którzy mają regularny dostęp do technologii cyfrowych i informacyjnych i potrafią efektywnie z nich skorzystać a tymi, którzy tego dostępu nie mają. Różnice te związane są zarówno z fizycznym dostępem do technologii, jak również szerszej, z umiejętnościami i zasobami niezbędnymi do ich użycia. Problem cyfrowego podziału, a więc nierównego dostępu do nowych technologii i wykluczenia dużej części społeczeństwa (a czasem też całych regionów) jest postrzegany jako jedno z najważniejszych zagrożeń związanych z rozwojem technologii cyfrowych. Cyfrowy podział sam w sobie nie jest problemem społecznym. Zróżnicowanie wykorzystania technologii jest czymś naturalnym przykładowo nie jest postrzegane jako problem to, że nie wszyscy posiadają samochód. Jednak nowe technologie informacyjnokomunikacyjne ważne są ze względu na ich istotność w formującym się obecnie społeczeństwie informacyjnym, a także dlatego, że niekorzystanie z nich i brak odpowiednich umiejętności mogą być podstawą wykluczenia społecznego. Jeżeli korzystanie z komputerów i internetu przekłada się na poprawę sytuacji życiowej użytkowników, to jest sens mówienia o cyfrowym wykluczeniu. Dlatego też, niezbędnym wydaje się przeanalizowanie różnic związanych z konsekwencjami korzystania i niekorzystania z technologii. Omówienie związku korzystania z komputerów i internetu z szansami życiowymi przedstawione zostanie w części 4. Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie o to, czy korzystanie z internetu przynosi znaczące pozytywne efekty i jeśli tak to komu. Problem ten był niestety często pomijany w dotychczasowych rozważaniach i badaniach cyfrowego podziału. 4

2. Badania W niniejszym opracowaniu problematyka cyfrowego wykluczenia dostępu, sposobów i konsekwencji wykorzystania internetu w Polsce zostanie omówiona przy wykorzystaniu wyników badań panelowych Diagnozy Społecznej z lat 2003, 2005 i 2007. Są to największe dotychczas prowadzone w Polsce badania poruszające zagadnienia korzystania z nowych technologii (komputerów i internetu). Ogólnopolska, reprezentatywna próba obejmowała w 2007 roku ponad 5,5 tysiąca gospodarstw domowych i prawie 13 tysięcy indywidualnych respondentów. Panelowy charakter badań w poszczególnych latach badane są te same osoby pozwala na dokładne analizowanie zachodzących zmian znaczenia różnych czynników społecznych, ekonomicznych i demograficznych dla korzystania z nowych technologii, a także na wyciąganie wniosków dotyczących konsekwencji korzystania z nowych technologii dla różnych sfer życia. Według danych z marca 2007 50,8proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat korzysta z komputerów przynajmniej od czasu do czasu. Używanie komputera nie zawsze wiąże się z korzystaniem z internetu z sieci korzysta prawie 42proc. Polaków. Jak pokazuje wykres 1 w ostatnich latach wzrost liczby użytkowników komputerów i internetu był dość systematyczny, jednak jego tempo (średnio o nieco ponad 4proc. rocznie) trudno uznać za szybkie. 100 90 80 70 70,1 komputer 60 50 40 30 20 35,5 29,9 24,7 48,1 43,1 33,4 50,8 41,8 internet komórka 10 0 2003 2005 2007 Wykres 1. Wykorzystanie komputerów, internetu i telefonów komórkowych w Polsce w latach 2003-2007. W porównaniu z komputerami i internetem znacznie szybszy jest przyrost użytkowników telefonów komórkowych. Więcej jest również osób, które korzystają z tej technologii. Obecnie jest to nieco ponad 70proc., podczas gdy dwa lata wcześniej telefony komórkowe posiadała nieco mniej niż połowa Polaków. 5

Korzystanie z technologii ICT w Polsce i Europie Opisane powyżej upowszechnienie korzystania z komputerów i internetu nie jest bardzo szybkie i jeśli chodzi o wykorzystania nowych technologii Polska jest cały czas w tyle za innymi państwami Unii Europejskiej. Wykres 2 pokazuje, że pod względem odsetka osób regularnie korzystających z internetu Polska znajduje się na jednym z dalszych miejsc wśród państw Europy (w tyle zostają jedynie państwa południowej Europy). 100 90 Odsetek osób w wieku 16-74 80 70 60 50 40 30 20 45 4749 46 Korzystanie z internetu przynajmniej raz w tygodniu (2006 rok) 84 8078 7776 71 65 5958575655 4746 44 4342 3939 383634 3131 29 232221 18 10 0 EU (27 EU (25 EU (15 Euro area Iceland Sweden Denmark Norway Netherlands Finland Luxembourg Germany Belgium United Estonia Austria Slovenia Latvia Ireland Slovakia Hungary Spain France Lithuania Czech Poland Italy Portugal Cyprus Greece Bulgaria Macedonia Romania źródło: Eurostat, dane za 2006 rok Wykres 2. Regularne korzystanie z internetu w 2006 roku (dane Eurostatu). Co więcej, dystans dzielący nas od krajów o najpowszechniejszym wykorzystaniu internetu jest bardzo duży. A dodatkowo zmniejsza się bardzo powoli, bo choć przyrost użytkowników internetu w Polsce jest obecnie szybszy niż w większości państw Europejskich (według danych Eurostatu szybszy jest jedynie na Węgrzech, Łotwie, w Irlandii i Słowenii), to jest tylko 2-3 punkty procentowe większy niż w krajach takich jak Finlandia, czy Norwegia. Co więcej, nawet mimo dość szybkiego tempa wzrostu liczby użytkowników nowych technologii w Polsce, to nawet przy utrzymaniu obecnego tempa przyrostu liczby osób korzystających z internetu (co jest najprawdopodobniej zbyt optymistycznym założeniem) osiągniemy obecny poziom najbardziej zinternetyzowanych krajów Europejskich za jakieś 7-8 lat. Również dostępność internetu w gospodarstwach domowych plasuje nasz kraj na jednym z ostatnich miejsc w Europie. Aczkolwiek należy zaznaczyć, że przyjęta w UE definicja dostępu szerokopasmowego powoduje, że znaczny w Polsce odsetek gospodarstw domowych, które posiadają dostęp o przepustowości 128kb/s nie jest tu uwzględniany. 6

Odsetek gospodarstw domowych 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 30 3234 31 Dostęp do szerokopasmowego internetu (2006 rok) 72 66 63 57 53 51484444 37 3434 33 30 29 24232222 1917 16 13121110 5 4 1 0 Wykres 3. EU (27 EU (25 EU (15 Euro area Iceland Netherlands Denmark Norway Finland Sweden Belgium Luxembourg United Kingdom Estonia Germany Slovenia Austria France Spain Portugal Latvia Hungary Poland Lithuania Czech Republic Italy Ireland Cyprus Slovakia Bulgaria Romania Greece Macedonia źródło: Eurostat, dane za 2006 rok Dostępność szerokopasmowego internetu w wybranych krajach europejskich. Pokazane tu różnice z innymi państwami Europy są istotne ze względu na zjawisko tak zwanego globalnego wykluczenia cyfrowego. Pozycja polskiego społeczeństwa w Unii Europejskiej, a także we współczesnej gospodarce, charakteryzującej się globalną konkurencją zależy miedzy innymi od rozwoju w Polsce społeczeństwa informacyjnego. Technologie informacyjne i ich użycie wpływają na zwiększenie produktywności, a wykorzystanie najnowszych technologii jest powszechnie postrzegane jako źródło przewagi konkurencyjnej. Regiony i kraje o wyższym kapitale ludzkim (i mniejszym cyfrowym wykluczeniu) są w stanie skorzystać przyciągając firmy technologiczne. Między innymi właśnie dlatego zwalczanie cyfrowego wykluczenia postrzegane jest jako środek osiągania długotrwałego wzrostu gospodarczego. 7

3. Korzystanie z nowych technologii a szanse życiowe Kluczowym ze względu na działania administracji publicznej jest pytanie o to, czy zjawisko cyfrowego podziału ma znaczenie wyłącznie dla jakości życia obywateli, czy związane jest również ze społecznym i ekonomicznym wykluczeniem. Szczególnie istotne jest pytanie o efekty jakie niesie ze sobą korzystanie z nowych technologii dla sytuacji życiowej użytkowników. Jeżeli bowiem z korzystaniem z komputerów i internetu wiążą się różnego rodzaju pozytywne skutki, to osoby nie korzystające z tych technologii będą ich pozbawione, co w rezultacie może prowadzić do ich (dalszego) wykluczenia. Dlatego też w tym miejscu przedstawione zostaną najważniejsze konsekwencje korzystania z komputerów i internetu, oraz znaczenie tych technologii dla sytuacji życiowej osób, które z nich korzystają. I choć, nie jest jeszcze możliwe odpowiedzenie na pytanie o długofalowe efekty zróżnicowania dostępu i wykorzystania nowych technologii, to można już odpowiedzieć na pytanie, jakie są efekty korzystania z internetu. Odpowiedź na to pytanie można spróbować uzyskać poprzez porównanie tego jak zmienia się sytuacja osób korzystających z technologii, w porównaniu do sytuacji tych, którzy z nich nie korzystają. Takie porównanie jest możliwe dzięki temu, że badania Diagnozy Społecznej mają charakter panelowy, a więc możliwe jest porównywanie obecnej sytuacji respondentów z ich sytuacją w poprzednich falach badania dwa i cztery lata wcześniej. Zmiana sytuacji zawodowej W pierwszej kolejności prześledźmy w jakie znaczenie ma korzystanie z nowych technologii dla sytuacji życiowej użytkowników. Jak można oczekiwać (por. część 6 o uwarunkowaniach korzystania), posiadanie pracy sprzyja korzystaniu i osoby pracujące znacznie częściej korzystają z komputerów i internetu. Z drugiej strony istnieje również mechanizm odwrotny, to znaczy, osoby, które korzystają z komputerów i internetu łatwiej znajdują pracę. Umiejętność korzystania z komputerów i internetu może wpływać na szanse życiowe jednostek, ponieważ sprzyja znalezieniu zatrudnienia, poprzez łatwiejsze dotarcie do ofert pracy (dzięki internetowemu pośrednictwu pracy, a także ze względu na to, iż coraz więcej firm prowadzi rekrutację wyłącznie przez internet) lub po prostu poprzez zwiększenie szans zatrudnienia. Aby sprawdzić jaka jest skala tego zjawiska możemy przyjrzeć się zmianom sytuacji zawodowej w zależności od używania technologii. Tabela numer 1 przedstawia obecną sytuację osób, które w 2005 roku pozostawały bez pracy, były bierne zawodowo, a także tych, którzy dwa lata temu pracowali, w zależności od tego czy osoby te korzystały z komputerów i internetu. Wyniki te potwierdzają, iż korzystanie z tych technologii sprzyja znajdowaniu zatrudnienia, a także aktywizacji zawodowej. W 2007 roku pracowało 55% osób bezrobotnych z 2005 roku, którzy korzystali z komputerów i internetu i tylko 41% bezrobotnych, którzy z tych technologii nie korzystali. Pracę znalazło również 35% użytkowników, którzy byli wówczas bierni zawodowo, natomiast wśród tych, którzy nie korzystali, pracę znalazło jedynie niecałe 19% biernych zawodowo. 8

Tabela 1. Znaczenie korzystania z komputerów i internetu dla sytuacji życiowej. Zmiana statusu społeczno-zawodowego osób, które korzystały z komputerów od 2005 roku oraz tych, które nie korzystały (i nadal nie korzystają). Procenty osób z danej grupy w 2005 roku (wiersze sumują się do 100%). status zawodowy w 2005 roku bezrobotni bierni zawodowo pracujący korzystanie z komputerów i internetu status społeczno-zawodowy w 2007 roku uczniowie pracujący rolnicy renciści emeryci bezrobotni i studenci inni bierni zawodowo nie korzystający 41,3 5,3 2,8 1,9 0,7 33,0 15,0 korzystający 54,5 3,0 2,0 1,0 4,9 18,8 15,8 nie korzystający 18,6 4,6 5,4 11,3 1,5 19,6 39,0 korzystający 35,3 1,0 3,9 4,9 14,7 10,8 29,4 nie korzystający 83,5 1,2 0,9 2,5 0,4 6,3 5,2 korzystający 90,3 0,1 0,3 1,8 1,3 1,6 4,6 Korzystanie z nowych technologii sprzyja również utrzymaniu pracy. Spośród osób, które w 2005 roku pracowały, te które korzystały z komputerów i internetu w zdecydowanej większości (ponad 90%) pracowały również w 2007 roku. Wśród tych, które z tych technologii nie korzystały, pracuje obecnie o 83,5%, a 11,5% jest bezrobotnych i biernych zawodowo. Warto dodać, że efekty te nie są nowe również w poprzednich latach spośród osób bezrobotnych i biernych zawodowo, znacznie większą szansę na znalezienie pracy miały osoby, które korzystały z internetu (53% bezrobotnych z 2003 roku pracowało w 2005, w porównaniu do 30% niekorzystających). Podobnie było z biernymi zawodowo, którzy częściej powracali na rynek pracy i znacznie częściej znajdowali pracę. Wśród osób, które w 2003 roku pracowały, ci którzy korzystali z komputerów znacznie częściej pracują nadal (87% w porównaniu do 7% dla niekorzystających). Jak można zaobserwować, tylko w pewnym stopniu jest to efekt częstszego przechodzenia na emeryturę wśród osób z komputerów niekorzystających. Osoby, które w 2003 roku pracowały, ale nie korzystały z internetu, znacznie częściej niż użytkownicy są obecnie poza siłą roboczą. Częściej są wśród nich osoby, które są obecnie na rencie, które są bezrobotne lub bierne zawodowo. Tabela 2. Zmiana statusu społeczno-zawodowego osób, które korzystały z komputerów od 2003 roku oraz tych, które nie korzystały (i nadal nie korzystają). Procenty osób z danej grupy w 2003 roku wiersze sumują się do 100%. status zawodowy w 2003 roku bezrobotni bierni zawodowo pracujący korzystanie z status społeczno-zawodowy w 2005 roku komputerów i uczniowie i inni bierni internetu pracujący renciści emeryci Bezrobotni studenci zawodowo nie korzystający 30% 2% 2% 0% 47% 19% korzystający 53% 1% 3% 3% 31% 10% nie korzystający 18% 5% 9% 1% 16% 51% korzystający 29% 4% 1% 6% 16% 44% nie korzystający 74% 5% 8% 0% 7% 6% korzystający 87% 1% 4% 1% 4% 4% 9

Korzystanie z komputerów i internetu nie jest związane tylko i wyłącznie z możliwościami zdobycia i utrzymania pracy, ale również ze zmianami stanowiska pracy, uzyskiwaniem awansów i innymi aspektami sytuacji zawodowej. W latach 2000-2007 awans uzyskało 27% użytkowników i tylko 8% osób nie korzystających z technologii. Efekt ten praktycznie nie zmienia się w czasie. W przeciągu roku poprzedzającego badanie z marca 2005, awans uzyskiwały znacznie częściej osoby, które korzystały z internetu. Wśród pracujących użytkowników awans otrzymało 14% osób, a wśród osób, które nie korzystały z sieci zaledwie 4%. Z drugiej strony, przesunięcie na niższe stanowisko, choć w latach 2000-2007 było również nieco częstsze wśród użytkowników, to dotknęło jedynie mniej niż 4% z nich, podczas gdy wśród pozostałych osób było to niewiele mniej, bo prawie 3%. Co więcej, osoby, które korzystają z komputerów, choć zmieniają prace równie często co pozostałe osoby, to jednak znacznie częściej robią to z własnej woli (rzadziej są zwalniane i rzadziej kończy im się umowa o pracę). Znacznie częściej też podejmują pracę lepiej płatną lub znajdują pracę dodatkową. W ostatnim roku lepszą lub dodatkową pracę zdobyło aż 16% użytkowników i tylko 7% pozostałych osób. Po części może to mieć również związek z tym, że osoby korzystające z komputerów i internetu mają również większą skłonność do dokształcania się. W ostatnim roku podniosło swoje kwalifikacje 26% takich osób i mniej niż 4% osób, które komputerów nie używają. Należy podkreślić, że z analizy tej wykluczone zostały osoby uczące się. Podsumowując, obserwujemy wyraźny związek korzystania z komputerów i internetu ze znacznie lepszym radzeniem sobie na rynku pracy. I nie chodzi tu wyłącznie o zajmowanie lepszych pozycji i częstsze posiadanie pracy, ale o większe szanse unikania bezrobocia i znacznie łatwiejsze z niego wychodzenie, a także większą częstotliwość awansów. Korzystanie z internetu a dochody Badania Diagnozy Społecznej 2003-2007 pokazały, że osoby korzystające z komputerów i internetu doświadczają znacznie szybszego wzrostu dochodów, niż osoby, które tych technologii nie używają. Konsekwencje korzystania z internetu dla dochodów są znaczące. Jeśli sprawdzimy zmianę dochodów osobistych między marcem 2003 i 2005, to okaże się, że osoby, które korzystają z internetu doświadczają większego wzrostu dochodów 2. W ciągu dwóch lat dochody osób, które w tym okresie nie korzystały z sieci zwiększyły się o około 100zł., natomiast wzrost dochodów osób, które korzystają z internetu był jeszcze o ponad 80zł wyższy. Wzrost dochodów osobistych między 2005 a 2007 rokiem był także istotnie wyższy wśród użytkowników komputerów niż wśród osób, które z komputerów nie korzystały (273,5zł w porównaniu do 105,5zł). Należy podkreślić, że znaczenie korzystania z komputerów i internetu dla wzrostu dochodów jest istotne również przy kontroli innych różnic wykształcenia, miejsca zamieszkania, statusu zawodowego, wieku oraz płci. Przewidywany wzrost dochodów osobistych w latach 2005-2007, przy wykluczeniu znaczenia tych czynników był dla użytkowników aż o 176 zł większy niż dla osób, które nie korzystają z komputerów. Oznacza to, że obserwowane różnice we wzroście dochodów nie są związane z tymi innymi zmiennymi, ale najprawdopodobniej są efektem samego korzystania i 2 Dotyczy to osób, które miały dochody zarówno w 2003, jak i w 2005 roku. 10

umiejętności korzystania z nowych technologii! Korzystanie z internetu rzeczywiście się opłaca i pozytywnie wpływa na wzrost dochodów. Także wyjściowa sytuacja osób korzystających z komputerów i internetu jest lepsza i zarabiają one więcej od osób nie korzystających. Wynika to przede wszystkim z różnic wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy, miejsca zamieszkania i innych różnic między tymi grupami. Opisany powyżej większy przyrost dochodów wśród osób które z internetu korzystają oznacza, że tendencja do pogłębiania zróżnicowania dochodowego osób, które korzystają z technologii i tych, którzy z nich nie korzystają wydaje się być trwała. Opisane tu konsekwencje korzystania z komputerów i internetu, obserwowane w Polsce w latach 2003-2007 są mocnym dowodem na działanie zjawiska cyfrowego wykluczenia. Oprócz zjawiska cyfrowego podziału, a więc znacznego zróżnicowania w korzystaniu z nowych technologii (zostało ono szczegółowo omówione w części 2), obserwujemy bowiem pogłębianie się różnic w sytuacji życiowej osób korzystających z nowych technologii i tych, którzy nie korzystają. Różnice te dotyczą łatwości zdobywania pracy, szans na jej utrzymanie, częstotliwości awansów, wysokości zarobków, a także wzrostu dochodów. Obecność komputerów i internetu w różnych sferach życia przekłada się w wymierny sposób na sytuację osób, które z tych technologii korzystają. Natomiast osoby, które z tych technologii nie korzystają są tych pozytywnych efektów pozbawione. Dlatego też ma sens mówienie nie tylko o cyfrowym podziale, a więc różnicach w korzystaniu z technologii cyfrowych, ale również o cyfrowym wykluczeniu. 11

4. Cyfrowy podział w Polsce Jak zostało zasygnalizowane w poprzedniej części, to nie pozostawanie bez pracy czy korzystanie z pomocy społecznej są głównymi czynnikami cyfrowego podziału. Znacznie większe znaczenie ma chociażby wykształcenie czy wiek. W związku z tym, w tej części opracowania omówione zostaną najważniejsze czynniki związane ze zjawiskiem cyfrowego podziału. Wyniki analiz tu prezentowanych stanowią niejako tło i kontekst do interpretacji analiz opisanych w części 5. Przypomnijmy, że przynajmniej od czasu do czasu z komputerów korzystało w marcu 2007 roku 50,8proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat, a z internetu prawie 42proc.. Znacznie częstsze jest wykorzystanie innej technologii cyfrowej, a mianowicie telefonów komórkowych komórkę posiada ponad 70proc. Polaków. Osób, które korzystają zarówno z komputerów i internetu, jak i z telefonów komórkowych jest obecnie 39proc. (wykres 13). Natomiast takich, które nie korzystają z żadnej z tych technologii jest nieco ponad 26proc. i to te osoby w największym stopniu objęte cyfrowym podziałem. Jednak w porównaniu do sytuacji z roku 2005 możemy więc odnotować wyraźną poprawę, ponieważ wtedy jedynie 26,6proc. Polaków korzystało ze wszystkich trzech wymienionych tu technologii a prawie 40proc. nie korzystało z żadnej z nich. komputer, internet, komorka 26,6 38,9 komputer + komorka komputer + internet tylko komorka 2,5 7,6 8,1 6,4 13,7 23,4 2006 2005 tylko komputer 1,3 5,9 nie korzysta z nowych technologii 26,3 39,2 Wykres 4. Korzystanie z różnych technologii w latach 2005 i 2007 Cyfrowe wykluczenie, i grupy zagrożone wykluczeniem 0 10 20 30 40 50 Procent osób w wieku 16+ Jak zostało powiedziane w części 2, podstawowym zagrożeniem związanym z powstawaniem społeczeństwa informacyjnego jest problem wykluczenia z niego całych regionów geograficznych i grup społecznych. Zjawisko tak zwanego cyfrowego podziału (digital divide) odnosi się do systematycznych różnic w dostępie i korzystaniu z komputerów i internetu pomiędzy osobami o różnym statusie społeczno-ekonomicznym (wykształceniu, dochodach, zawodzie), pomiędzy osobami na różnych etapach życia, mężczyznami i kobietami, a także pomiędzy różnymi regionami. W części 5 omówione zostały jedynie różnice pomiędzy osobami poszukującymi pracy i beneficjentami pomocy społecznej. W tym 12

miejscu pokazane zostanie jak wygląda korzystanie z komputerów, internetu i telefonów komórkowych ze względu na różne czynniki społeczno-demograficzne oraz to, jakie osoby korzystają najczęściej, a jakie prawie wcale. Pozwoli to umieścić wyniki omówione w poprzedniej części w odpowiednim kontekście dzięki ustaleniu, które czynniki są w największym stopniu związane z cyfrowym podziałem. Tabela 4 pokazuje odsetki osób korzystających z różnych technologii w różnych grupach wyodrębnionych ze względu na zmienne społeczno-demograficzne. Tabela 3. Korzystanie z nowych technologii w różnych grupach. komputer internet telefon komórkowy Nie korzysta z nowych technologii korzysta ze wszystkich trzech nowych technologii Ogółem 50,8 41,8 70,1 26,3 38,9 Płeć wiek w 2007-6 kategorii status społecznozawodowy męŝczyzna 51,1 42,9 72,0 24,9 40,1 kobieta 50,6 41,0 68,5 27,4 37,9 16-24 lat 87,8 76,5 94,3 2 73 25-34 lat 72,2 59,4 93,0 5 58 35-44 lat 57,2 45,9 81,6 14 43 45-59 lat 40,3 31,7 64,2 30 27 60-64 lat 18,0 13,7 47,1 49 12 65 i więcej lat 5,1 3,6 21,7 77 3 prac. sektora publicznego 78,6 66,4 86,2 7 61 prac. sektora prywatnego 63,8 51,5 87,8 9 50 prywatni przedsiębiorcy 77,2 69,2 93,1 5 67 rolnicy 25,8 13,2 55,7 40 11 renciści 21,0 17,2 46,0 52 15 emeryci 12,1 8,8 32,3 65 7 uczniowie i studenci 94,8 85,3 94,2 1 81 bezrobotni 36,2 27,1 72,6 24 24 inni bierni zawodowo 44,6 33,6 73,6 23 31 niepełnosprawni 17,8 13,5 41,2 56 12 Wykształcenie bez uczących się klasa miejscowości zamieszkania Podstawowe i niŝsze 7,0 3,8 31,4 67 3 Zasadnicze 30,3 19,8 66,0 31 18 Średnie 58,2 45,4 76,9 18 42 WyŜsze i policealne 83,0 76,9 87,9 7 73 Uczący się 94,8 85,3 94,2 1 81 powyŝej 500 tys. 68,8 62,8 79,9 17 60 200-500 tys. 62,9 54,8 80,3 16 52 100-200 tys. 57,3 49,9 75,1 20 45 20-100 tys. 57,6 49,6 73,2 23 46 poniŝej 20 tys. 49,0 41,1 71,1 26 38 wieś 37,2 25,8 60,9 36 23 mieszkańcy województw ściany wschodniej 45,4 35,6 61,6 34 33 dochody pierwszy kwartyl 36,3 26,4 64,1 33 24 drugi kwartyl 42,6 33,2 62,3 34 31 trzeci kwartyl 52,5 43,6 70,3 26 41 czwarty kwartyl 67,6 60,2 81,2 16 57 13

Kobiety i mężczyźni równie często korzystają z komputerów. Nieco większy odsetek mężczyzn niż kobiet używa natomiast internetu (42,9proc. w porównaniu do 41,0; różnica ta jest istotna statystycznie, p<0,05), a także telefonów komórkowych, których używa 72proc. mężczyzn i 68,5proc. kobiet (p<0,001). W konsekwencji, wśród mężczyzn jest nieco więcej użytkowników wszystkich trzech technologii. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż również wśród osób poszukujących pracy i beneficjentów pomocy społecznej praktycznie brak było różnic pomiędzy mężczyznami i kobietami. Dla korzystania z nowych technologii podstawowe znaczenie mają wykształcenie i wiek. Jak można zobaczyć w tabeli numer 4 z komputerów i internetu korzysta zdecydowana większość osób młodych. Wśród osób w wieku 16-24 lat aż 88proc. korzysta z komputerów, a ponad trzy czwarte z internetu. W kolejnych grupach wieku z tych technologii korzysta znacznie mniej osób. Wśród osób w wieku 35-59 lat z komputerów i internetu korzysta odpowiednio 46,5 i 36,9proc.. W najstarszych grupach wieku użytkowników komputerów jest już bardzo mało. Bardzo duże różnice związane są także z wykształceniem. Komputery używa zaledwie kilka procent osób, które mają wykształcenie podstawowe. Z internetu korzysta mniej niż jedna na dwadzieścia pięć osób z takim wykształceniem. W nieco lepszej sytuacji są osoby z wykształceniem zawodowym 30proc. z nich korzysta z komputerów, a co piąty również z internetu. Najczęściej z nowych technologii korzystają osoby z wykształceniem wyższym i te, które cały czas się uczą. W świetle powyższych wyników, należy stwierdzić iż korzystanie z technologii cyfrowych jest w znacznie większym stopniu zależne od wieku i wykształcenia niż od przynależności do zbiorowości osób poszukujących pracy, czy korzystających z pomocy społecznej. Osoby z tych dwóch grup korzystają z komputerów i internetu znacznie częściej niż osoby starsze lub posiadające wykształcenie podstawowe. Choć oczywiście, jak to zostało pokazane w części 5, również wśród poszukujących pracy i beneficjentów pomocy społecznej, osoby starsze znacznie rzadziej korzystają z nowych technologii. Podobnie jest ze słabiej wykształconymi. Tym samym można stwierdzić, że przynależność do grup objętych programami MPiPS wiąże się z rzadszym korzystaniem z komputerów i internetu, ale fakt należenia do jednej z tych grup nie jest jednym z najważniejszych czynników wykluczenia cyfrowego. Duże różnice w korzystaniu z technologii związane są także ze statusem społecznozawodowym. Oprócz wspomnianych wcześniej osób uczących się (uczniów i studentów), z komputerów i internetu częściej niż przeciętnie korzystają także osoby pracujące. Przede wszystkim prywatni przedsiębiorcy i osoby pracujące w sektorze publicznym. Osoby pracujące w firmach prywatnych korzystają z nowych technologii nieco rzadziej. Najmniejsze wykorzystanie jest wśród emerytów, a także rencistów i rolników. W porównaniu z nimi, sytuacja osób bezrobotnych jest nieco lepsza. Z komputerów i internetu korzystają nieco częściej osoby mieszkające w największych miastach. Wyraźnie widoczne jest również znacznie rzadsze korzystanie z komputerów, internetu i telefonów komórkowych na wsi. Jak się okazuje znaczenie ma nie tylko wielkość miejscowości zamieszkania, ale również region. Nieco rzadziej korzystają 14

osoby mieszkające w województwach ściany wschodniej. Wykresy numer 14 szczegółowo pokazują wykorzystanie komputerów i internetu w poszczególnych województwach. Wykres 5. Korzystanie z komputerów i internetu w poszczególnych województwach. Grupą, której warto przyjrzeć się szczególnie są osoby niepełnosprawne. Dla wielu spośród tych osób komputery i internet mogłyby być znakomitym narzędziem zwiększającym możliwości uczestnictwa w życiu społecznym, dostępu do edukacji, podejmowania pracy, czy uczestnictwa w kulturze. Internet mógłby przyczynić się do wyrównania szans takich osób, jednak pod warunkiem, że będą one z internetu korzystać. Niestety osoby niepełnosprawne znacznie rzadziej korzystają z nowych technologii. Zaledwie kilkanaście procent z nich korzysta z komputerów i internetu. Wśród pozostałych osób użytkownicy występują kilka razy częściej. Warto w tym miejscu przypomnieć, że wśród poszukujących prace i osób korzystających z pomocy społecznej, sytuacja osób niepełnosprawnych nie była aż taka zła. Przedstawione w tabeli numer 4 rozkłady korzystania z komputerów, internetu i telefonów komórkowych ze względu na szereg zmiennych społeczno-demograficznych nie wyjaśniają wystarczająco dokładnie, które z tych czynników mają rzeczywiste znaczenie dla korzystania z technologii. Mogło by się na przykład zdarzyć, że zaobserwowane różnice związane z wielkością miejscowości zamieszkania wynikają na przykład z różnic wykształcenia i pracy pomiędzy osobami mieszkającymi w miastach różnej wielkości i na wsi. Aby sprawdzić rzeczywiste znaczenie poszczególnych czynników przeprowadzona została analiza regresji logistycznej korzystania z trzech analizowanych tu technologii. Regresja logistyczna pozwala nie tylko porównać znaczenie poszczególnych czynników, ale także ich znaczenie w poszczególnych latach. Dodatkowo możliwe było przeanalizowanie także tego, jak zmienia się znaczenie poszczególnych czynników na przestrzeni lat. Jest to niesłychanie ważne zagadnienie, pozwalające odpowiedzieć na pytanie o dynamikę cyfrowego wykluczenia i to, czy różnice pomiędzy poszczególnymi grupami zmniejszają się czy zwiększają. Tabela numer 5 przedstawia regresję logistyczną wyjaśniającą uwarunkowania korzystania z komputerów i internetu. Współczynniki równania regresji 15

zostały przekształcone, w taki sposób by wyniki prezentowane w poniższych tabelach mogły być interpretowane w kategoriach przewidywanych prawdopodobieństw korzystania z poszczególnych technologii. W związku z tym stała odpowiada przewidywanemu prawdopodobieństwu korzystania z technologii osób należących do grup odniesienia (oznaczonych ref.). Pozostałe współczynniki wskazują różnice w punktach procentowych w stosunku do kategorii poziomu odniesienia. W latach 2003-2005 mężczyźni mieli nieco większą szansę na korzystanie z komputerów i internetu niż kobiety. Obecnie różnica ta jest mniejsza, choć nadal jest istotna statystycznie. Zdecydowanie największe znaczenie mają wiek i wykształcenie (bez osób uczących się). Przewidywane prawdopodobieństwo korzystania z internetu jest dla osób o wykształceniu podstawowym zdecydowanie mniejsze, a dla osób o wykształceniu wyższym zdecydowanie większe niż dla osób, które skończyły szkołę średnią. Co więcej znaczenie wykształcenia rośnie i różnice pomiędzy osobami z wykształceniem podstawowym i zasadniczym a tymi z wykształceniem średnim lub wyższym znacząco się zwiększają. Olbrzymie i praktycznie niemalejące znaczenie ma także wiek. Z tym że w porównaniu z ubiegłymi latami zmniejszają się różnice w wykorzystaniu internetu pomiędzy najmłodszymi osobami, a tymi w wieku 25-44 lat. Częściowo oczywiście wiąże się to ze starzeniem się obu grup i przechodzeniem do starszej grupy wiekowej. Jednocześnie przyrost liczby użytkowników wydaje się być w tych grupach większy i ich dystans w stosunku do osób starszych powiększa się. Upowszechnienie internetu w Polsce postępuje od najmłodszych pokoleń i niestety poprzez powolny mechanizm zastępowania pokoleń, a nie przez nadrabianie zaległości przez osoby starsze i w średnim wieku. Także znaczenie statusu społeczno-zawodowego jest bardzo duże. Największą szansę na korzystanie z internetu mają uczniowie i studenci, a także prywatni przedsiębiorcy, niewiele gorsza jest sytuacja osób pracujących w sektorze publicznym. Spośród osób pracujących zdecydowanie rzadziej korzystają z komputerów osoby pracujące w sektorze prywatnym. Jednak ich sytuacja jest i tak dużo lepsza w porównaniu z rolnikami, osobami biernymi zawodowo, czy bezrobotnymi, a przede wszystkim w porównaniu z bezrobotnymi, rencistami i emerytami, jako że przynależność do tych grup jest czynnikiem silnie związanym z niekorzystaniem z internetu. Warto zaznaczyć, że od 2003 roku poprawia się sytuacja osób biernych zawodowo i rolników, a ostatnio także emerytów. Ciekawe zmiany zachodzą w znaczeniu jakie dla korzystania z komputerów i internetu ma miejsce zamieszkania. W 2003 roku znaczenie miało mieszkanie w mieście, nie było jednak ważne jak duże jest to miasto i tylko w najmniejszych miastach prawdopodobieństwo korzystania z internetu było nisze. Znacznie mniejsze było natomiast prawdopodobieństwo korzystania z komputerów osób mieszkających na wsi. W 2005 roku linia podziału przebiegała już gdzie indziej między miastami mającymi powyżej 100 tysięcy mieszkańców a mniejszymi miastami i wsiami. Obecnie wielkość miejscowości ma znacznie bardziej różnicujące znaczenie. Najczęściej korzystają mieszkańcy największych miast, następnie osoby z miast liczących od 20 do 500tys osób, rzadziej zaś osoby mieszkające w najmniejszych miastach a tym bardziej na wsiach. Zarówno w 2003, jak i w 2007 roku niewielkie, choć istotne statystycznie negatywne znaczenie miało również mieszkanie w jednym z województw ściany wschodniej. 16

Tabela 4. Uwarunkowania korzystania z internetu wyniki analizy regresji logistycznej. 2003 Istotność róŝnic 2005 Istotność róŝnic istotność zmian 2003-05 2007 Istotność róŝnic Stała 30,0% *** 41,5% * * 56,4% * *** kobiety ref. ref. ref. męŝczyźni 9,8% *** 9,6% *** ns. 5,3% *** * prac. sekt.pub. 0,7% ns. 11,1% *** ** 8,5% *** * prac. sekt.pryw. ref. ref. ref. przedsiębiorcy 7,8% * 8,1% * ns. 16,3% *** ns. rolnicy -23,6% *** -9,3% * ** -16,0% *** ** renciści -8,2% * -11,5% ** ns. -12,7% *** ns. emeryci -22,2% *** -22,3% *** ns. -19,5% *** ** uczniowie i studenci 18,2% *** 10,6% ** ns. 15,3% *** ns. bezrobotni -12,4% *** -13,9% *** ns. -13,0% *** ns. bierni zawodowo -14,7% *** -7,7% * * -8,0% ** * wyk.podst. -21,1% *** -30,6% *** ns. -39,1% *** ns. wyk.zasadnicze -20,4% *** -22,2% *** * -26,1% *** * wyk.średnie ref. ref. ref. wyk.wyŝsze 27,1% *** 27,1% *** ns. 28,0% *** * miasta powyŝej 500 tys. 1,0% ns. -1,1% ns. ns. 8,9% ** ns. miasta 200-500 tys. 4,5% ns. -0,8% ns. ns. 2,4% ns. ns. miasta 100-200 tys. ref. ref. ref. miasta 20-100 tys. -3,9% ns. -9,0% ** ns. 3,8% ns. ns. miasta poniŝej 20 tys. -11,2% *** -14,0% *** ns. -7,4% ** ns. wieś -13,7% *** -22,6% *** ns. -23,6% *** ns. województwa ściany wschodniej -5,2% ** -1,1% ns. ns. -4,4% *** ns. 16-24 lat 31,0% *** 39,9% *** ** 26,3% *** ns. 25-34 lat 3,1% ns. 10,3% *** ns. 4,0% ns. ns. 35-44 lat ref. ref. ref. 45-59 lat -17,6% *** -16,8% *** * -19,5% *** * 60-64 lat -24,7% *** -30,9% *** ns. -40,5% *** ns. 65 i więcej lat -26,6% *** -35,1% *** ns. -50,9% *** ns. pierwszy kwartyl -9,8% *** -7,9% ** ns. -11,8% *** ns. drugi kwartyl ref. ref. ref. trzeci kwartyl 10,4% *** 8,1% *** ns. 7,8% *** ns. czwarty kwartyl 23,0% *** 21,3% *** ns. 15,7% *** ns. Legenda: Prawdopodobieństwa wskazują róŝnice (w punktach procentowych) w stosunku do kategorii poziomu odniesienia (ref.). RóŜnice istotne statystycznie są oznaczone *** (dla p<0,001), ** (dla p<0,01) i * (dla p<0,05), ns oznacza brak istotnych róŝnic. Pseudo R 2 Cox a i Snell a wynosi 0,43, a R kwadrat Nagelkerke'a 0,60. Istotność Zmian 2003-07 a stała - w równaniu regresji jej wartości odpowiadają przewidywanym prawdopodobieństwom na korzystanie z internetu osób z kategorii poziomu odniesienia. W tej analizie są to kobiety w wieku 35-44 lat, z wykształceniem średnim, pracujące w sektorze prywatnym, mieszkające w miastach mających od 100 do 200 tys. mieszkańców z województw spoza ściany wschodniej i w gospodarstwach z drugiego kwartyla dochodów na jednostkę konsumpcji. 17

Znaczenie dochodów w gospodarstwie domowym 3 dla korzystania z internetu jest również istotne i niemałe (dużo mniejsze różnice występują gdybyśmy analizowali jedynie korzystanie z komputerów). Niemniej jednak nie są one tak duże jak różnice związane z wiekiem, czy wykształceniem. Dodatkowe wymiary cyfrowego podziału Korzystanie z nowych technologii zależy od całego szeregu czynników społecznych, demograficznych i ekonomicznych. Jednak sam fakt korzystania z nowych technologii jest tylko jednym najbardziej podstawowym wymiarem cyfrowego podziału. Jak zostało pokazane we wstępie, problem ten jest wielowymiarowy i jego definicje zawierają w sobie kilka dodatkowych zagadnień, takich jak jakość dostępu i umiejętności korzystania. Mają one istotne znaczenie ponieważ przekładają się na sposoby wykorzystania komputerów i internetu, a przez to także na konsekwencje korzystania. Dlatego też warto zwrócić uwagę na zróżnicowania, mogące być podstawą cyfrowego wykluczenia. Oprócz samego dostępu ważne są również środki techniczne z jakich można korzystać jakość wykorzystywanego sprzętu, oprogramowania, a także szybkość połączenia w przypadku internetu. Po drugie, ważnym wymiarem jest też autonomia użycia to czy użytkownik ma swobodę wykorzystywania technologii na przykład brak ograniczeń czasowych. W wypadku komputera i internetu istotne jest także miejsce korzystania, a także ilość osób w tym miejscu korzystających. Wszystkie te czynniki związane są z tymi samymi zmiennymi, od których zależał sam fakt korzystania z technologii. Umiejętności korzystania z komputerów nie są wśród polskich użytkowników wysokie. Jako pokazuje wykres 15 całkiem spora grupa osób korzystających z komputerów nie umie wykonać dość podstawowych czynności, takich jak operacje na plikach, czy posługiwanie się edytorem tekstu. Stosunkowo najwięcej osób deklaruje umiejętność posługiwania się wyszukiwarkami internetowymi, ale i na te deklaracje należy patrzeć dość ostrożnie. W rzeczywistości bowiem bardzo duża cześć tych osób nie potrafi wykorzystywać zaawansowanych sposobów szukania, potrzebnych na przykład do wyszukiwania haseł złożonych z dwóch bądź więcej wyrazów. Ponad to, jeżeli spojrzymy, ile osób posiada dość podstawowe umiejętności posługiwania się programami biurowymi i internetem 4 to okaże się, że zaledwie 7,5% Polaków posiada je wszystkie. Do społeczeństwa informacyjnego jest nam więc bardzo daleko. 3 W praktyce użyte zostały dochody na jednostkę konsumpcji. 4 Uwzględnione zostały tu umiejętności: przenoszenia plików, korzystania z edytorów tekstu, arkuszy kalkulacyjnych, elektronicznych prezentacji, wyszukiwarek internetowych i poczty elektronicznej. 18

0% 20% 40% 60% 80% 100% kopiowanie lub przenoszenie pliku albo folderu używanie polecenia kopiowania, wycinania i wklejania w celu powielenia lub wykorzystanie podstawowych funkcji matematycznych w arkuszu kalkulacyjnym 41% 67% 74% tworzenie elektronicznej prezentacji instalowanie nowych urządzeń (np. drukarki, modemu, skanera) przesyłanie e-maila z załącznikami (np. dokumentami, plikami graficznymi) używanie wyszukiwarki internetowej (np. Google, Yahoo!) w celu znalezienia informacji tworzenie strony internetowej pisanie programu komputerowego z użyciem języka programowania Wykres 6. Umiejętności korzystania z komputerów (procent użytkowników komputerów potrafiących wykonać daną czynność). 9% 14% 24% 41% 65% 81% Od samego problemu niskich umiejętności korzystania z komputerów ważniejszy jest w tym miejscu problem zróżnicowania tych umiejętności. Jak się okazuje, kompetencje w korzystaniu zależą od tych samych czynników, co sam fakt korzystania z technologii. Jeżeli spojrzymy wyłącznie na osoby korzystające z komputerów, to i tak okaże się, że większe umiejętności posiadają osoby młodsze, z wykształceniem wyższym, bądź uczące się, a także osoby pracujące. Istotne, choć nieco mniejsze różnice współwystępują również z dochodami i wielkością miejscowości zamieszkania. Za każdym razem osoby z grup, w których użytkowników jest proporcjonalnie mniej, mają również mniejsze umiejętności korzystania. Zróżnicowanie sposobów korzystania Jednak umiejętności to nie wszystko, ponieważ przynajmniej równie ważne są sposoby wykorzystania technologii. Korzystanie z komputerów i internetu obejmuje bardzo wiele różnych możliwych czynności i dla różnych użytkowników może oznaczać zupełnie co innego. W konsekwencji również efekty korzystania mogą być dla takich osób zupełnie odmienne. Dlatego też tak ważne jest analizowania nie tylko samego korzystania z nowych technologii ale przede wszystkim celów i sposobów tego korzystania. Obecnie co trzeci użytkownik komputerów deklaruje, że wykorzystuje je przede wszystkim do pracy, prawie 17% deklaruje, że wykorzystuje je do nauki, a dla 27% podstawowym zastosowaniem jest rozrywka. Dodatkowo 29% użytkowników deklaruje, że podstawowym celem używania komputerów jest dla nich korzystanie z internetu (przede wszystkim, jako źródła informacji, 19

ale również jako narzędzie podtrzymywania kontaktów z innymi) 5. Tabela numer 6 pokazuje jakie czynniki mają znaczenie dla tego, w jaki sposób użytkownicy korzystają z komputerów. Okazuje się przede wszystkim, że olbrzymie znaczenie ma wiek. Dla osób mających do 24 lat, komputer to przede wszystkim narzędzie nauki i prawie równie często źródło rozrywki. Dla osób mających pomiędzy 25 a 59 lat komputery to przede wszystkim narzędzie pracy, co więcej, w starszych grupach wiekowych rośnie odsetek osób deklarujących, że praca jest dla nich głównym celem korzystania z komputera. W drugiej kolejności wymieniana jest rozrywka, a nieco rzadziej korzystanie z internetu i szukanie informacji. Z tym, że wraz z wiekiem maleje liczba użytkowników, dla których najważniejsza jest rozrywka, a rośnie liczba szukających informacji. Dla osób powyżej 65 roku życia podstawowym zastosowaniem komputerów jest korzystanie z internetu, przede wszystkim korzystanie z WWW i poszukiwanie informacji, ale również komunikacja przez Sieć. Duże jest również znaczenie statusu społeczno-zawodowego. Nie jest zaskakujące, że do pracy wykorzystują komputery przede wszystkim osoby, które pracują. Obserwujemy jednak różnice pomiędzy osobami pracującymi w sektorze publicznym i przedsiębiorcami a osobami pracującymi w sektorze prywatnym. Ci ostatni nie tylko rzadziej korzystają z komputerów i internetu, ale nawet gdy już korzystają, to dodatkowo rzadziej deklarują, że komputer służy im przede wszystkim do pracy (częściej wymieniają rozrywkę). Ciekawe jest natomiast to, że najczęstszym zastosowaniem komputerów dla osób bezrobotnych i biernych zawodowo jest rozrywka. To zastosowanie komputerów jest jeszcze popularniejsze wśród rolników, z których tylko połowa podaje inne główne cele korzystania. Duża część użytkowników z tych grup używa komputera przede wszystkim do korzystania z internetu i wyszukania informacji. Należy także zwrócić uwagę na emerytów, bo choć niewielu spośród nich korzysta z komputerów i internetu, to jednak właśnie korzystanie z sieci jest dla tych osób głównym zastosowaniem komputera. Znaczenie wielkości miejsca zamieszkania można podsumować stwierdzając, że im większa miejscowość, tym częściej użytkownicy korzystają z komputerów przede wszystkim do pracy. Taki główny powód korzystania podaje 47% mieszkańców największych miast i tylko 24% mieszkańców wsi. Z drugiej strony, im mniejsza miejscowość, tym częstsze jest wykorzystywanie komputerów jako źródła rozrywki. Na uwagę zasługuje również częstsze wykorzystanie komputera do nauki na wsi niż w miastach. Zależności związane z wykształceniem są podobne. Im wyższe wykształcenie tym częstsze wykorzystanie komputerów do pracy i tym rzadsze używanie ich jako źródła rozrywki. Osobną grupę stanowią osoby, które jeszcze się uczą. Mniej więcej co trzeci z takich użytkowników wykorzystuje komputer głównie do rozrywki, a prawie połowa do nauki. korzystania. 5 Odsetki nie sumują się do 100%, gdyż część badanych podawała po dwa równorzędne główne cele 20