lasu dla gospodarki narodowej

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk rolniczych i leśnych Forestry Letters dawniej Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych Tom 104 2013 Znaczenie produktów ubocznego użytkowania lasu dla gospodarki narodowej The importance of non-wood forest products for the national economy Abstract. The aim of this study was to analyze the market in fruit and edible wild mushrooms in Poland in the context of its importance to the national economy. Data from the CSO on the purchase, import and export of undergrowth crops covered the period 2005-2010. Using the lower layers of forest resources significantly increases public income and also generates profits for businesses involved in marketing these products. Key words: economics of forestry, forest fruits, wild mushrooms, non-wood forest products Wstęp i cel badań Płody runa leśnego od wieków były wykorzystywane przez społeczeństwo jako produkty spożywcze, dzięki swoim walorom leczniczym znalazły też szerokie zastosowanie w medycynie ludowej. Owoce i grzyby leśne były i są nadal cennym surowcem dla przemysłu przetwórczego oraz stanowią dodatkowe źródło dochodów ludności wiejskiej. W 1950 r. powstała, podlegająca bezpośrednio ministrowi, Państwowa Centrala Produktów Niedrzewnych Las [Broda 2000]. W latach 1950-1960 zbiór owoców i jagód leśnych wzrósł ponadtrzykrotnie, z ponad 10 tys. ton do 33 tys. ton rocznie. Pozyskanie grzybów w tym okresie kształtowało się na poziomie 3-2 tys. ton rocznie [Krajski 1965]. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. wartość tych surowców wynosiła ponad 20% wartości produkcji resortu leśnictwa [Głowacki 2006].W drugiej połowie lat 80. powstawało coraz więcej podmiotów gospodarczych zajmujących się skupem produktów niedrzewnych [Ostalski1991]. Na przełomie lat 80. i 90. XX w., w ramach procesów prywatyzacyjnych w leśnictwie, przedsiębiorstwa Las przechodziły sukcesywnie restrukturyzację i przekształcały się w spółki prywatne. Funkcjonowanie podmiotów gospodarczych na danym rynku jest uzależnione od wielu czynników, między innymi istotne znaczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej ma otoczenie prawne. Stałość przepisów prawnych, określony obszar ich działania, a także jednoznaczność obowiązujących uregulowań decyduje o możliwościach

100 rozwoju firm. Przedsiębiorcy, którzy prowadzą komercyjny zbiór płodów runa leśnego, mają obowiązek dostosowania się do przepisów zawartych w ustawie o lasach z dnia 28 września 1991 r. (Dz.U. z 2011 r. nr 12 poz. 59 z późn. zm.) oraz do rozporządzenia Ministra OŚZNiL z dnia 28 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasad lokalizowania pasiek na obszarach leśnych (Dz.U. 1999, nr 6, poz. 42). Zgodnie z nimi przedsiębiorcy mają obowiązek zawarcia umowy z nadleśnictwem na skup pozyskiwanego surowca. Przyjęte przez Polskę rozwiązania prawne, jak się wydawać powinno, mogą się przyczynić do wspierania i rozwoju rynku niedrzewnych produktów leśnych. Jednak w praktyce zawieranie umów następuje sporadycznie. W odniesieniu do jagód i grzybów nadal dominuje niekontrolowana i niczym nieograniczona eksploatacja [Kapuściński 2007, Staniszewski 2011]. Z powodu braku precyzyjnych przepisów wykonawczych na pewne trudności napotykają podmioty gospodarcze, które w ramach swojej działalności chcą pozyskiwać surowce ekologiczne. Umowy oraz wydawane przez nadleśnictwa zaświadczenia, na podstawie których można zweryfikować dany obszar jako przydatny do pozyskania ekologicznego surowca, często nie spełniają wymogów formalnych rozporządzeń unijnych, przyczyniając się tym samym do powstania finansowych strat przedsiębiorców [Skiba 2011]. Gospodarowanie zasobami runa leśnego jest i z pewnością będzie głównym kierunkiem ubocznej produkcji leśnej. Zarządzanie tymi dobrami powinno się opierać na dostrzeganiu wszystkich korzyści płynących z zasobów ekosystemu leśnego, które podnoszą dobrobyt człowieka. Leśne produkty niedrzewne stanowią bowiem nie tylko dodatkowe źródło dochodów lokalnej ludności, a także są podstawą egzystencji wielu firm zajmujących się przemysłowym ich obrotem. Polskie grzyby leśne i jagody są poszukiwanymi produktami na rynku krajowym, ale przede wszystkim na rynkach europejskich. W niniejszej pracy podjęto próbę określenia wielkości oraz wartości rynku owoców i grzybów leśnych w Polsce w latach 2005-2010 w kontekście ich znaczenia dla gospodarki narodowej. Badania dotyczyły skupu oraz eksportu i importu tych produktów. Materiał i metodyka badawcza Podstawą analiz badawczych były dane zebrane przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), które zostały opracowane na podstawie sprawozdania R-10 O skupie produktów rolnych, zawierającego między innymi informacje o skupie ubocznych produktów leśnych. Analizę przeprowadzono, opierając się na podziale owoców i grzybów leśnych zgodnym z klasyfikacją przyjętą przez Główny Urząd Statystyczny. W latach objętych analizą ewidencja skupu owoców leśnych początkowo (lata 2005-2008) była oparta na podziale na 2 grupy: owoce leśne i jagody leśne. Dane o skupie owoców leśnych obejmowały następujące gatunki: bez czarny, jarzębina, róża dzika, głóg, tarnina, jabłka dzikie i inne owoce leśne. Dane o skupie jagód leśnych dotyczyły: borówki czernicy, borówki brusznicy, żurawiny, jeżyny, poziomki, maliny leśnej i innych jagód leśnych. Dla każdej z dwóch grup prowadzona była syntetyczna ewidencja ilościowa i wartościowa.

Znaczenie produktów ubocznego użytkowania lasu dla gospodarki narodowej 101 Ponadto dla niektórych gatunków prowadzono dodatkowo szczegółową ewidencję ilościową. Od 2009 r. obie grupy połączono, tworząc jedną owoce leśne, tym samym zrezygnowano z ewidencji wartościowej grupy jagód leśnych. Te zmiany wprowadziły pewne ograniczenia w analizie skupu i konieczność ustalenia jedynie wartości szacunkowej jagód leśnych dla lat 2009 i 2010. Dane o skupie grzybów leśnych obejmowały gatunki takie jak: kurki, podgrzybki, borowiki, maślaki, gąski, opieńki, piestrzenice, koźlarze i inne grzyby leśne. Dla całej grupy grzybów leśnych prowadzono syntetyczną ewidencję skupu pod względem ilościowym i wartościowym. Szczegółowe informacje dotyczące skupu niektórych gatunków grzybów, tj. kurek, podgrzybków i borowików, rejestrowano jedynie w miernikach naturalnych (tonach). W analizie eksportu i importu jagód oraz grzybów leśnych wykorzystano materiał liczbowy sporządzany na podstawie kart statystycznych i dokumentów SAD (zgłoszenie celne), dostarczanych przez Urzędy Celne do GUS. Wartość eksportu została podana na podstawie bazy fob, tj. na warunkach franco (granica) lub fob (port kraju dostawcy). Wartość importu została podana na warunkach cif (port polski) lub franco (granica polska), łącznie z kosztami transportu i ubezpieczenia do granicy polskiej. Z uwagi na dostępność danych, w analizie eksportu i importu zasobów runa leśnego konieczne były zmiany dotyczące samego przedmiotu analizy, jak również zmiany dotyczące okresu badań. I tak analiza handlu zagranicznego dotyczyła jedynie jagód leśnych, gdyż dla owoców leśnych nie prowadzono ewidencji w tym obszarze. Dane dotyczące eksportu i importu jagód leśnych analizowano dla całego okresu badawczego, tj. dla lat 2005-2010. W przypadku grzybów analiza eksportu i importu obejmowała jedynie lata 2005-2008. Od 2009 r. sprawozdawczość prowadzona przez GUS dotyczyła tylko borowików i kurek, bez podawania wartości ogólnej, czyli bez możliwości porównania z poprzednimi latami [Leśnictwo 2006-2011]. Wyniki badań Determinującym czynnikiem wpływającym na wielkość skupu owoców i grzybów leśnych jest urodzaj, który z kolei uzależniony jest przede wszystkim od warunków pogodowych. Urodzaj płodów runa leśnego charakteryzuje się zatem dużą zmiennością czasową i przestrzenną [Grochowski 1990]. Ponadto na wielkość i wartość skupu mają również wpływ czynniki ekonomiczne głównie jest to cena, za jaką przedsiębiorcy pozyskują surowiec ale także i dostępność nieleśnych substytutów płodów runa leśnego. Analiza wartości skupu owoców oraz grzybów leśnych W latach 2005-2010 skupiono na terenie Polski 80 tys. ton owoców leśnych, na łączną kwotę 456,2 mln zł. Średnia cena skupowanych owoców kształtowała się na poziomie 5,70 zł/kg. Wielkość skupu w tym okresie uległa zmniejszeniu, nastąpił blisko dwuipółkrotny spadek, z 19 tys. ton do 8 tys. ton rocznie. Wartość skupu owoców leś-

102 nych w badanym okresie charakteryzowała się dużą zmiennością (ryc. 1). Najwyższą wartość skupu przedsiębiorcy osiągnęli w 2006 r.. W 2008 r. wyraźnie spadła wartość skupowanych owoców leśnych. Spowodowane to było stosunkowo niskim pozyskaniem, wynikającym w głównej mierze ze słabego urodzaju (suchy maj, kwiecień i czerwiec w znacznej części kraju). Jednocześnie spady ceny za tonę skupowanych owoców, przede wszystkim jagód, w stosunku do pozostałych lat okresu badawczego. W strukturze skupu owoców leśnych decydujące znaczenie miały 2 gatunki, mianowicie borówka czernica oraz bez czarny. Stanowiły one łącznie blisko 90% pozyskanych przez przedsiębiorców owoców leśnych. Jednak największe znaczenie gospodarcze miała czernica. W analizowanym okresie jej udział w skupie owoców leśnych kształtował się na poziomie 60%. W latach 2005-2010 udział bzu czarnego w przemysłowym pozyskaniu wszystkich owoców leśnych wynosił blisko ⅓. Dużo mniejsze znaczenie gospodarcze miały dzika róża i jarzębina, odpowiednio 3% i 2%. Pozostałe gatunki owoców leśnych skupowane przez podmioty gospodarcze w Polsce miały łącznie 6% udziału w skupie. W analizowanym okresie skup grzybów leśnych wahał się od 4,2 tys. ton (2005) do 6,9 tys. ton (2007). Przeciętnie rocznie pozyskiwano w tym czasie około 5 tys. ton, o wartości rynkowej około 52 mln zł, przy średniej cenie 10 zł/kg. W trakcie sezonu grzybowego oraz w poszczególnych latach ceny skupu tego samego rodzaju grzyba były zróżnicowane (ryc. 1). Zmieniał się również asortyment grzybów, które przeznaczono do skupu przemysłowego. I tak w latach 2005-2010 najczęściej zbierane były podgrzybki, które stanowiły od 22 do 55% całości skupu. Podobnie kurki, których pozyskanie wyniosło od 13 do 61%, następnie borowiki od 9 do 33% oraz pozostałe gatunki stanowiące łącznie od 4 do 14% ogółu skupionych grzybów. Ryc. 1. Wartość pieniężna owoców i grzybów leśnych skupowanych w latach 2005-2010 Fig. 1. Monetary value of fruits and wild mushrooms bought in the years 2005-2010

Znaczenie produktów ubocznego użytkowania lasu dla gospodarki narodowej 103 Analiza wartości eksportu i importu owoców oraz grzybów leśnych W latach 2005-2010 podmioty gospodarcze zebrały na terenie Polski 48 tys. ton jagód leśnych, o łącznej wartości 418 mln zł. W tym czasie polscy przedsiębiorcy wyeksportowali około 23 tys. ton tych owoców, o łącznej wartości blisko 350 mln zł, co dawało przeciętnie około 15 zł/kg. Polska eksportowała jagody leśne do 19 krajów europejskich. Do najważniejszych odbiorców należy zaliczyć Wielką Brytanię, Niemcy i Holandię. Wymiana z tymi 3 krajami stanowiła blisko 90% wartości eksportu. Dominujące jednak znaczenie gospodarcze miała Wielka Brytania, do której wywóz jagód leśnych stanowił blisko ¾ wartości eksportu tych owoców. W tym okresie Polska importowała jagody z 11 krajów, przy czym głównym kierunkiem importu były kraje Wschodniej Europy. Na tereny Polski wwieziono 9 tys. ton jagód leśnych, o łącznej wartości ponad 72 mln zł. Największymi partnerami handlowymi były Ukraina, Szwecja i Białoruś. W latach 2005-2010 wartość eksportu jagód leśnych była blisko pięciokrotnie wyższa od importu. Eksport stanowił ponad 80% krajowego pozyskania jagód, natomiast wartość importu kształtowała się na poziomie ponad 17% skupu (ryc. 2). Niestety, ze względu na brak danych, nie można ustalić, jaką część jagód leśnych reeksportowały polskie firmy. W analizowanym okresie skup jagód leśnych w Polsce kształtował się na poziomie od 31,5 mln zł do 102,55 mln zł rocznie (ryc. 3). Należy przyjąć, iż wykazywał on trend malejący. Najwyższą wartość pozyskanych owoców osiągnęli przedsiębiorcy w 2006 r. Załamanie skupu (podobnie jak eksportu i importu) miało miejsce w 2008 r., które w głównej mierze wynikało z niekorzystnych warunków pogodowych, jakie panowały wiosną tego roku. W tym okresie polskie firmy eksportowały jagody leśne o wartości od 34,55 mln zł do 76,55 mln zł rocznie. W latach 2005-2010 eksport tych owoców, z wyjątkiem roku 2008, wykazywał trend rosnący, co z punktu widzenia przedsiębiorców i osiąganych przez nich przychodów należy ocenić pozytywnie. Import jagód leśnych w tym czasie wynosił od 6,7 mln zł do 17,2 mln zł rocznie. Ryc. 2. Sumaryczna wartość skupu, eksportu i importu jagód leśnych w latach 2005-2010 Fig 2. The total value of the purchase, import and export of forest berries for the years 2005-2010

104 Ryc. 3. Wartość eksportu i importu oraz skupu jagód leśnych w latach 2005-2010 Fig. 3. The value of exports and imports and the purchase of forest berries in the years 2005-2010 W latach 2005-2008 sumaryczna wartość skupu jadalnych grzybów leśnych wyniosła 211,40 mln zł, wartość importu 52,52 mln zł, natomiast eksport wyniósł 617,64 mln zł (ryc. 4). Gdy porównamy ilość eksportowanego surowca ze skalą pozyskania, okazuje się, że znacznie więcej eksportujemy, niż jesteśmy w stanie pozyskać. Różnice pomiędzy tymi danymi obrazują skalę nielegalnego zbioru grzybów na cele przemysłowe, który nie podlega ewidencji przez GUS. W badanym okresie wyeksportowano średnio 21 tys. ton jadalnych grzybów leśnych o wartości rynkowej 154 mln zł. Eksport grzybów leśnych w latach 2005-2008 miał ogólnie tendencję wzrostową, od 124 mln zł do 187 mln zł (ryc. 5). Głównie wywożono je do krajów europejskich: Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch, Grecji, Litwy i Szwecji oraz poza Europę, przede wszystkim do Kanady. Wartość importu grzybów stanowiła niewielki udział wogólnym obrocie tym surowcem średnio dla całego ba- Ryc. 4. Sumaryczna wartość skupu, eksportu i importu grzybów leśnych w latach 2005-2008 Fig. 4. The total value of the purchase, export and import of wild mushrooms for the years 2005-2008

Znaczenie produktów ubocznego użytkowania lasu dla gospodarki narodowej 105 Ryc. 5. Wartość eksportu i importu oraz skupu grzybów leśnych w latach 2005-2008 Fig. 5. The value of exports and imports and the purchase wild mushrooms in the years 2005-2008 danego okresu 6%. Krajami, z których przywożono do Polski grzyby, były Ukraina, Rosja i Białoruś. W porównaniu do szacunkowej wartości eksportu drewna okrągłego i lekko przetworzonego (bez przetwórstwa płytowego) wartość polskich grzybów wyniosła średnio 11%, a w przypadku jagód leśnych wartość ich eksportu wyniosła średnio 3,5%. W ramach leśnej produkcji ubocznej, włączając w nią łowiectwo, eksport grzybów w ostatnich latach stanowił ponad 50%, a jagód leśnych 16% (dziczyzna blisko 33%, choinki ponad 1%) całości ewidencjonowanego eksportu. Podsumowanie i wnioski Pozyskiwanie owoców i grzybów leśnych dla znacznej części społeczeństwa jest ważnym, a często podstawowym źródłem dochodów (skup i przerób własny). Zbiór tych płodów leśnych, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach Europy środkowej i wschodniej, jest jedną z tradycyjnych form rekreacji czy sposobem zarobkowania. Polski system prawny związany z pozyskaniem użytków niedrzewnych umożliwia i pomaga w korzystaniu z tych dóbr, w odróżnieniu od niektórych krajów europejskich, w których aby zbierać grzyby, trzeba wnieść w urzędzie stosowną opłatę (Francja) albo posiadać specjalną kartę grzybiarza (Włochy). Ustawodawstwo wielu państw Unii określa także precyzyjnie, ile kilogramów grzybów może zebrać jeden obywatel. Istnieją również kraje, w których grzybobranie jest całkowicie zabronione należą do nich m.in. Belgia i Holandia. Przepisy prawne regulujące zasady ochrony i pozyskiwania płodów runa leśnego powinny raczej zmierzać do unormowania rynku płodów runa leśnego, a nie ich pozyskiwania [Głowacki 2006, Paschalis 1997]. W ramach ochrony ich zasobów należy

106 uświadomić społeczeństwu, że pozyskiwane w lesie płody to nie są dobra niczyje i posiadają określoną wartość. Należy także podkreślić, że powinien to być proces długotrwały, któremu towarzyszyć musi odpowiedni i szeroki system edukacji i informacji [Staniszewski, Janeczko 2012]. Las jest źródłem wielu wymiernych korzyści, nie tylko związanych z drewnem. Zaspokaja własne potrzeby konsumentów, ale także w znacznej skali jest wykorzystywany komercyjnie. Skup tych produktów, a także prowadzenie plantacji roślin użytkowych, stymuluje rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Wiele badań, odnoszących się do korzystania z dóbr leśnych, wskazuje na niemalejące znaczenie lasów i korzyści z nich płynących dla rozwoju społeczeństw mieszkających w pobliżu lasów [Boxall i in. 2003, Parlane i in. 2006]. W badanym okresie wartość skupu owoców i grzybów leśnych na cele przemysłowe wyniosła około 770 mln złotych. Jest to wartość, która z jednej strony wprowadza pieniądz do gospodarki narodowej, a z drugiej jest to bezpośrednie odzwierciedlenie korzyści płynących z użytkowania niedrzewnych zasobów leśnych. Dodatkowo powinno się wliczać niewymierne korzyści wynikające chociażby z odpoczynku i rekreacji na terenach leśnych. Ponadto należy mieć na uwadze, iż komercyjny przerób płodów runa leśnego stanowi jedynie część pozyskania tych zasobów. Powołując się na szacunki prof. Grzywacza [2010], w odniesieniu do grzybów leśnych, jedynie 30% ich pozyskania to przemysłowy przerób i eksport, natomiast resztę pozyskania stanowi zbiór indywidualny (60%) oraz sprzedaż targowiskowa i przydrożna (10%). Użytkowanie zasobów dolnych warstw lasu jest integralną częścią szeroko rozumianej produkcji leśnej, która jest realizowana jako działalność o charakterze dodatkowym i określana jest często mianem efektów zewnętrznych działalności gospodarczej. Darmowe udostępnienie tych dóbr społeczeństwu jest formą realizacji społecznej funkcji lasu, jednocześnie finansowanie tej funkcji wiąże się ze znacznymi kosztami. Dotyczy to przede wszystkim sprzątania, zagrożenia pożarowego czy ochrony stanowisk naturalnych. Pogodzenie silnej presji społeczeństwa na rekreację leśną ze zrównoważoną eksploatacją produktów runa leśnego wydaje się priorytetowym zadaniem administracji leśnej. Podsumowując wyniki przeprowadzonych badań oraz uwzględniając stan wiedzy na temat aktualnych problemów związanych z użytkowaniem owoców i grzybów leśnych, należy stwierdzić iż: 1. Na podstawie przeprowadzonych badań można jedynie oszacować wielkość i wartość skupu owoców i grzybów leśnych przeznaczonych do przemysłowego przerobu. Nieznany i trudny do oszacowania jest rozmiar całkowitej wartości rynku tych produktów. 2. Potrzebna jest w miarę rzetelna informacja o bazie surowcowej, aby pozyskiwanie produktów niedrzewnych miało charakter przemyślanego działania, a przede wszystkim nie zagrażało jej uszczupleniu. 3. W celu racjonalnego gospodarowania użytkami niedrzewnymi, dla podmiotów gospodarczych, powinno się wprowadzić jednolity system zawierania umów i ewentualnego pobierania opłat z tytułu ich pozyskiwania. Może on stanowić częściową rekompensatę za koszty poniesione przez zarządzającego lasami.

Znaczenie produktów ubocznego użytkowania lasu dla gospodarki narodowej 107 4. Użytkowanie płodów runa leśnego, a przede wszystkim ich eksport, przynosi dla polskich firm wymierne korzyści ekonomiczne w gestii państwa powinno być zatem stworzenie odpowiednich warunków prawnych i ekonomicznych dla jego rozwoju, a w gestii PGL LP jako zarządcy lasów zapewnienie warunków gwarantujących zachowanie i powiększanie baz surowcowych oraz trwałość użytkowania runa leśnego. Literatura Boxall P. C., Murray G., Unterschultz J. R. (2003): Non-timber forest products from the Canadian boreal forest: an exploration of aboriginal opportunities. J. For. Econ. (9)2:75-96. Broda J. (2000): Historia leśnictwa w Polsce. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań. Głowacki S. (2006): Znaczenie gospodarcze i rekreacyjne dolnych warstw lasu. Leśne Prace Badawcze 3:99-114. Grochowski W. (1990): Uboczna produkcja leśna. PWN, Warszawa. Kapuściński R. (2007): Wybrane problemy użytkowania zasobów leśnych i surowców niedrzewnych w Pań stwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe. Postępy Techniki w Leśnictwie 99. Krajski W. (1965): Zagospodarowanie i użytkowanie lasu. [w:] Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce. PWRiL, Warszawa. Leśnictwo (2006-2011): Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Ostalski R. (1991): Zasady zagospodarowania i użytkowania leśnych baz surowcowych. Poradnik Leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa. Paschalis P. (1997): Założenia do zasad użytkowania lasu w koncepcji trwałego i zrównoważonego gospodarowania lasami. Sylwan (141)1:49-56. Parlane S., Summers R. W., Cowie N. R., van Gardingen P. R. (2006): Management proposals for bilberry in Scots pine woodland. For. Ecol. a. Manage. (222) 1/3:272-278. Rozporządzenie Ministra OŚ ZN i L z dnia 28 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasad lokalizowania pasiek na obszarach leśnych (Dz.U. 1999, nr 6, poz. 42). Skiba J. (2011): Prawne i ekonomiczne aspekty pozyskania surowców ekologicznych ze stanu naturalnego na Lubelszczyźnie. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 56(4):99-101. Staniszewski P., Janeczko E. (2012): Problemy udostępniania lasów w kontekście użytkowania zasobów runa. Studia i Materiały CEPL, Rogów, 14.3(32):161-170. Staniszewski P. (2011a): Analiza możliwości implementacji certyfikacji w systemie użytkowania leśnych surowców i produktów niedrzewnych. I. Założenia metodyczne i przegląd literatury. Sylwan 155(4): 253- -260. Staniszewski P. (2011b): Analiza możliwości implementacji certyfikacji w systemie użytkowania leśnych surowców i produktów niedrzewnych. II. Wyniki badań. Sylwan 155(5):313-321. Ustawa o lasach z dnia z dnia 28 września 1991 roku (Dz.U. z 2011 r. nr 12 poz. 59 z późn. zm.). Adres do korespondencji - Corresponding adress: Katedra Ekonomiki Leśnictwa Uniwersytet Przyrodniczy ul. Wojska Polskiego 71 C 60-625 Poznań email: ekonlesn@up.poznan.pl