Wodne stwory i potwory

Wodne stwory i potwory czyli jak samodzielnie określić czystość wody

Opracowanie, tekst: Barbara Kuprel-Poźniak Konsultacje: Maciej Kunysz, Piotr Znaniecki Rysunki: Patrycja Olszewska Zdjęcia: Barbara Kuprel-Poźniak Projekt i skład: Agencja Wydawnicza EkoPress / 601 311 838 Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Stowarzyszenie na rzecz Ekorozwoju Agro-Group.

Wodne stwory i potwory czyli jak samodzielnie określić czystość wody

Wstęp czyli o czym i dla kogo jest ten przewodnik Niemal każde dziecko wie, jak można oszczędzać wodę i od ręki wymieni sposoby: do mycia zębów używać kubka, brać prysznic zamiast kąpieli w wannie, używać deszczówki i kilka innych. Gdy jednak zapytać, dlaczego wodę należy oszczędzać, pojawia się zakłopotanie. Rzadko w odpowiedzi na pytanie o zasoby wodne Polski na tle innych krajów pada prawidłowa odpowiedź, że są niskie i maleją. Jeszcze rzadziej uczniowie wiedzą, że jakość wody w naszym kraju jest, krótko mówiąc, niezadowalająca. Ba, często opiekunowie uczniów przysłuchują się temu ze zdziwieniem. Niewiele się bowiem mówi o stosowaniu przez rolników w Polsce coraz większej ilości nawozów i środków ochrony roślin. A ich wpływ na jakość wód jest ewidentny. I dopiero mapki z dorocznych raportów o stanie wód Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska, krzyczące czerwonym kolorem o wodach złej jakości, wydają się ostatecznie przekonywać wątpiących. Ten akurat przykład pochodzi z bogatego w mleko województwa podlaskiego. Inne regiony mają swoje wodne problemy i ich przyczyny. Wspólnym mianownikiem jest problem pogarszającej się jakości wód w Polsce i malejących zasobów wodnych w kraju i na świecie. Wśród wielu pomysłów dzieci, jak samodzielnie sprawdzić jakość wody w pobliskiej rzeczce czy stawie, pojawiają się w końcu sugestie by zobaczyć co w niej mieszka. I dopiero po jakimś czasie dociera do nich, że w wodzie w której się czasem kąpią, mieszka tak wiele różnorodnych i interesujących zwierzątek. Można je zaobserwować, rozpoznać i nazwać, a wiele z nich wskaże, czy woda jest czysta czy mniej lub bardziej zanieczyszczona. Nie potrzeba przy tym specjalistycznego sprzętu, wystarczą czerpak, pojemnik, lupa, często dostępny w szkole mikroskop, no i przewodnik, by organizmy nazwać i się o nich więcej dowiedzieć. I tak uczniowie dochodzą do określania biologicznej jakości wody. Z myślą o tym powstawał ten przewodnik by być pomocą, narzędziem do bliższego zapoznania się uczniów z bezkręgowcami zamieszkującymi pobliski strumyk, rzeczkę, staw i oszacowania na tej podstawie jakości wody. By wprowadzić w problematykę zanieczyszczeń wód w sposób taki, jak dzieci najbardziej lubią: poprzez samodzielną pracę, zaangażowanie, eksperyment, odkrycie, emocje. W ten sposób zainteresować dzieci i szkoły jakością wody w swojej najbliższej okolicy. Własne odkrycie i poznanie buduje świadomość znacznie silniejszą, a wiedzę bardziej trwałą niż podręcznikowa teoria. Przesłanie, treść i wybór organizmów niniejszego opracowania powstały na bazie doświadczeń Stowarzyszenia na rzecz Ekorozwoju Agro-Group, które w latach 2013 2014 wraz z partnerami: Fundacją Ekologiczną ARKA z Bielsko Białej, Fundacją EkoRozwoju z Wrocławia, Regionalnym Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku, Stowarzyszeniem EKOSKOP z Rzeszowa oraz Zespołem Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego, przeprowadziło kilkaset zajęć o wodzie dla kilkunastu tysięcy uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych w ramach projektu WODA nie marnuję!. Skorzystano również z materiałów i ponad 30-letniego doświadczenia niemieckich specjalistów od mobilnej edukacji ekologicznej zrzeszonych w grupie Arbeitsgemeinschaft Umweltmobile. Zapraszam Barbara Kuprel-Poźniak 2 3

Bezpiecznie nad wodą Uprzedzamy uczestników o planowanych zajęciach terenowych, przypominamy o stosownym obuwiu (najlepsze kalosze, zdecydowanie nie nadają się buty na obcasach, balerinki ani obuwie odświętne), wierzchnim ubraniu i czapce od słońca. Zabraniamy oddzielania się od grupy i zwracamy uwagę na śliskie elementy, np. kamienie czy konary. Na zajęcia terenowe wybieramy brzeg zbiornika wodnego, który zapewni bezpieczne dojście i dostęp do powierzchni wody. Zdecydowanie nie nadają się brzegi strome i urwiste bądź silnie zabagnione. Przed zajęciami należy sprawdzić to miejsce pod kątem bezpieczeństwa. Do wody wchodzimy tylko wtedy, kiedy jesteśmy pewni, że niczego nie zniszczymy ani nie uszkodzimy. Interesujące nas organizmy kryja się w mule, przy dnie, wśród korzeni i roślinności wodnej. Jeśli podnosimy kamień czy kawałek drewna, odkładamy je zawsze dokładnie w to miejsce, z którego je podnieśliśmy. Z wody wyjmujemy tylko pojedyncze okazy możliwie po jednej sztuce danego gatunku, tylko tyle ile potrzeba do obserwacji i ani jednego więcej. Tak szybko, jak to możliwe, wkładamy je z powrotem do wody. Środowiskiem życia wodnych bezkręgowców jest woda. Do miski, pudełka z lupą czy pojemnika nabieramy najpierw wystarczającą ilość wody, dopiero potem umieszczamy w niej złowione przez nas okazy. Wodne zwierzęta nie znoszą ciepła ani promieni słonecznych stąd pojemnik z bezkręgowcami stawiamy zawsze w cieniu. Nie dotykamy zwierzątek, które łatwo ulegają zranieniu (np. kijanka), ani tych, które potrafią ukłuć (np. płoszczyca, pluskolec, żyrytwa). Na szalkę bądź szkiełko przenosimy zwierzęta delikatnie, przy pomocy pędzelka lub łyżeczki (większe) lub pipety (mniejsze). Uwaga na bezkręgowce, które potrafią przyssać się do ścianki naczynia! Zmieniamy się rolami podczas wykonywania badania, tak by każdy mógł w nim uczestniczyć. Czerpak, lupę i inne sprzęty niesiemy ostrożnie, uważając, by niczego nie zgubić. Po zakończeniu zadania płuczemy swoje sprzęty i zwracamy je prowadzącemu. W trakcie pracy nie jemy i nie pijemy. Zwierzęta i rośliny mają prawo, by nasze badania przetrwać bez uszczerbku. Uszanujmy to. 4 5

Przydatne pomoce dydaktyczne Czystość wody Aby określić jakość wody, oceniane są trzy rodzaje wskaźników: fizyczne, np. barwa, przejrzystość, zapach, temperatura, chemiczne, np. ph, ilość tlenu, zawartość związków chemicznych takich jak fosforany, azotany, azotyny, stopień twardości wody, oraz biologiczne, czyli jakie typy organizmów zamieszkują wodę. 5 Czerpak akwariowy lub kuchenny ponieważ większość organizmów znajduje się w strefie przybrzeżnej, najlepiej sprawdzają się sitka na krótkich rączkach i o sztywnej siatce Miska lub inny pojemnik najlepiej w kolorze białym, żółtym lub przezroczystym Plastikowa tacka najlepiej żółta lub biała Pojemnik z lupą do obserwacji większych organizmów Szalka Petriego, szkiełko z wgłębieniem do umieszczania małych bezkręgowców pod mikroskopem Mikroskop stereoskopowy Pędzelek, pęseta, łyżka do nakładania wodnych organizmów z pojemnika na szalkę czy szkiełko Klucze do oznaczania organizmów wodnych. Od 2009 roku stosowanych jest w Polsce 5 klas czystości wody. Na potrzeby niniejszej broszury, by przedstawić zagadnienie w sposób zrozumiały i prosty, możliwy do zastosowania podczas zajęć z dziećmi, upraszczamy ocenę jakości wody do badania biologicznego. Jakość wody określamy w trzystopniowej skali jako bardzo dobrą, dobrą i słabą: Woda bardzo dobrej jakości woda najczystsza, może być wykorzystywana do zaopatrzenia ludności w wodę, zdatna do picia i do kąpieli, do przemysłu spożywczego, do hodowli najbardziej wymagających gatunków ryb (łososiowate). Występują w niej bezkręgowce oznaczone symbolem, zaś ilość i zróżnicowanie organizmów są duże. Woda dobrej jakości taka woda wykorzystywana jest do kąpielisk, uprawiania sportów wodnych, hodowli zwierząt i ryb z wyłączeniem tych najbardziej wymagających. Wody tej klasy mogą być wykorzystywane również do nawadniania pól i ogrodów oraz do zakładów przemysłowych. Jeśli dominującą grupą organizmów są te oznaczone symbolem, zaś ilość i zróżnicowanie organizmów jest znaczne, woda jest dobrej jakości. Woda słabej jakości woda niskiej jakości, nie nadająca się do użycia w domu, gospodarstwie i przemyśle bez wcześniejszego mocnego oczyszczenia. W takiej wodzie dominują gatunki oznaczone symbolem, zróżnicowanie gatunkowe i ilościowe jest niskie, bądź wodne organizmy nie występują wcale. 6 7

Wodne bezkręgowce Legenda Wskaźnik czystości wody Jakie ma wymiary Jak wygląda odpowiada wodzie bardzo dobrej jakości Gdzie występuje odpowiada wodzie dobrej jakości Czym się żywi odpowiada wodzie słabej jakości Ciekawostki i osobliwości Zaobserwuj! inne, nie są organizmami wskaźnikowymi 8 9

Larwa widelnicy W zależności od gatunku, od 5 do 25 mm. Larwa widelnicy ma barwę brunatną, zielonkawą lub żółtą. Posiada zaokrągloną głowę z długimi czułkami i płaskie ciało, zakończone w dwie charakterystyczne wici, po czym łatwo ją odróżnić od zbliżonej wyglądem larwy jętki, która ma trzy wici. Larwy są podobne do postaci dorosłych, ale mniejsze i nie posiadają skrzydeł. Występuje w wodach płynących: tylko i wyłącznie czystych, bez zanieczyszczeń, zimnych i dobrze natlenionych. Często spotykana w źródłach lub górskich jeziorach. Larwy widelnic nie lubią światła, dlatego skrywają się w gąszczu wodnych roślin lub pod kamieniami. Osobniki dorosłe trzymają się blisko brzegu. Larwy widelnic są wszystkożerne, często drapieżne, polują na wszystkie zwierzątka, które są od nich słabsze drobne larwy, skorupiaki, owady, nie gardzą też świeżymi i obumarłymi szczątkami roślinnymi. Do dotykania ofiary, wąchania i smakowania wykorzystują swoje długie czułki. Same z kolei stanowią pokarm dla ryb. Wskazują na bardzo dobrą jakość wód. Od larw jętek, prócz liczby odnóży na ogonie, odróżnia ich sposób poruszania się wolno i skrycie czołgają się i pełzają dookoła kamieni i wodnych roślin. Po przepoczwarzeniu się w osobniki dorosłe, widelnice nie przyjmują pożywienia (mają zredukowany aparat gębowy) i korzystają z zapasów pokarmu zgromadzonych w ciele w okresie larwalnym. Jako postać dorosła widelnice żyją 4-6 tygodni. Dorosłe widelnice w spoczynku składają skrzydła jedno na drugim. Ile ma wici na końcu ciała? Jaką ma długość? Obejrzyj jej oczy pod powiększeniem. 10 11

Larwa jętki W zależności od gatunku, od 3 do 25 mm. Larwy jętek na końcu ciała posiadają 3 długie, włosowate szczecinki. Ich odnóża posiadają tylko jeden pazurek. Mają odwłok zbudowany z pierścieni. Ich skrzelotchawki (wyglądające jak listki czy płatki narządy oddechowe jętek) mają dwie lub trzy szczecinki przypominające małe skrzydełka. Masowo występuje w prawie wszystkich czystych i lekko zanieczyszczonych zbiornikach wód śródlądowych rzeczkach, stawach, strumieniach, starorzeczach itp. Zajmuje pozycje przy wodnych roślinach lub pod korzeniami. W rzekach północno-wschodniej Polski jest najczęściej spotykanym i najłatwiejszym do obserwacji bezkręgowcem. Żywi się głównie pokarmem roślinnym oraz rozkładającymi się cząstkami roślin i zwierząt, sama stanowi podstawowy składnik pożywienia ryb. Długość życia larw może wynosić nawet kilka lat, postacie dorosłe żyją bardzo krótko, czasem jeden dzień. Kopulacja często odbywa się w powietrzu i zawsze poprzedzona jest tańcem lotem godowym. Samice aby złożyć jaja często wracają w to samo miejsce w którym się wykluły nawet kilka kilometrów w górę rzeki. Jętki stanowią świetny obiekt obserwacji nawet bez użycia przyrządów optycznych. Warto zwrócić uwagę, że jętki nie lubią światła i się przed nim chowają. Ile ma szczecinek na końcu ciała? Czy wszystkie są jednakowej długości, czy jedna jest nieco krótsza? Czy pomiędzy odnóżami a końcem ciała larwa jętki posiada na bokach małe listki płatki? Do czego mogą służyć? Obejrzyj część głowową. Jak wygląda? 12 13

Pijawka Do 60 mm długości. Ma kształt obły, płaski i podłużny z widocznymi ciemnobrązowymi segmentami. Jej przednia, wydłużona i cienka część to się wydłuża, to skraca, wykonując ruchy poszukujące. W tym czasie tylna część pozostaje w jednym miejscu, przymocowana widoczną od dołu przyssawką. Posiada od 1 do 5 par oczu na przedniej części ciała, których obejrzenie wymaga silnego powiększenia. Zamieszkuje wody stojące i płynące. Nie lubi światła, stąd chowa się pod kamieniami lub w korzeniach w głębi wody. Nie wymaga szczególnie czystej wody. Zjada drobne skorupiaki i larwy owadów. Pijawka lekarska do dzisiaj jest wykorzystywana w medycynie i może dożywać około 30 lat. Niektóre gatunki opiekują się swoim potomstwem. Warty przyjrzenia się jest sposób, w jaki pijawka się porusza. Najpierw odrywa od podłoża przednią przyssawkę. Następnie głowa wyciąga się daleko, jakby w poszukiwaniu czegoś. Dopiero, gdy przednia przyssawka znajdzie miejsce i zostanie przymocowana, odrywana jest od podłoża przyssawka tylna. Pijawka zwija się, zaś tylna przyssawka przysysa się szczelnie za przednią. Pijawki, ze względu na przyssawki, niełatwo wylać wraz z próbkami wody z pojemnika do cieku wodnego. Zazwyczaj pozostają przytwierdzone do dna lub brzegów. Należy pijawkę wtedy delikatnie zdjąć przy pomocy łyżki, pędzelka lub patyka. Zdarzyło się, że w trakcie obserwacji mikroskopowych w klasie szkolnej, pijawka wypełzła z pojemnika z wodą. Generalnie pijawki są dla ludzi nieszkodliwe. Gatunki pijawek wykorzystywane w medycynie są dużo większe, bardzo rzadko spotykane i podlegają ścisłej ochronie. Pijawka potrafi długo magazynować pożywienie w workowatych uchyłkach żołądka, stąd najedzona pijawka może obyć się bez przyjmowania pokarmu nawet wiele miesięcy. Spróbuj delikatnie obrócić pijawkę łyżką na stronę grzbietową. Potrafisz dostrzec przyssawki? Ile ich jest? Przy wykorzystaniu mikroskopu, spróbuj odszukać i policzyć oczy. Czy potrafisz rozpoznać u pijawki część przednią i tylną? 14 15

Larwa chruścika Do 30-35 mm długości, do 10 mm szerokości. Larwa chruścika zwykle przemieszcza się wraz ze swoim domkiem. Wygląda jak rurka makaronowa otoczona muszelkami, fragmentami łodyg, korzonków i roślin, nierównomiernie posklejanymi ziarenkami piasku i drobnymi kamyczkami, z której nieśmiało wychyla się mała główka i cztery odnóża. W niektórych domkach z muszelek nadal mieszkają ślimaki. Materiał użyty do budowy domku oraz jego kształt zależy od gatunku chruścika. Zazwyczaj spotykane są w dość czystych wodach stojących lub wolno płynących w jeziorach, rzeczkach, stawach. Są organizmami dennymi. Larwy chruścika zjadają głównie cząstki roślin, a budujące sieci i bez domkowe polują na małe zwierzątka. Same stanowią pokarm ryb i wodnych ptaków. Na świecie występuje ponad 14 000 gatunków chruścików, w Europie 900, zaś w Polsce 290. Jak larwy chruścika budują domek? Wszyscy wiemy, że pająki tkają swoją pajęczą nic. Podobnie larwy chruścika posiadają gruczoły wytwarzające nici, których zakończenie zlokalizowane jest w okolicy ust. Larwa, poprzez kręcenie głową, owija nitki pajęcze dookoła swojego ciała. Równocześnie na rurce chruścika umacnia się materiał budowlany (listki, łodyżki, piasek itp.). Zdarzają się chruściki budujące sieci lub nie budujące domków łatwo je rozpoznać po ciemnych czterokanciastych plamkach na pierwszych 3 członach, kosmatych skrzelach w dolnej części ciała i zakrzywionej części tylnej, zakończonej dwoma pazurkami. Domek służy larwom chruścika do schronienia się w razie niebezpieczeństwa. Gdy larwa rośnie, przednia część domku jest przedłużana wbudowanym nowym materiałem. Również w trakcie przepoczwarzania się larwa pozostaje w swoim domku, który przytwierdza do podłoża i zamyka. Po 2 3 tygodniach larwa płynie lub się wspina na powierzchnię wody. Chruściki są spokrewnione z motylami. Siedzący chruścik kładzie swoje skrzydła jedno na drugim, zaś z przodu widać 2 długie wyciągnięte czułki. Osobniki dorosłe są aktywne głównie nocą spijają lub zlizują nektar z kwiatów. Dorosły owad żyje nie dłużej niż 1 tydzień, podczas gdy cały cykl życia trwa rok. W trakcie mikroskopowych obserwacji larw chruścika podczas zajęć zdarzyły się kilkakrotnie zabawne sytuacje. Uczniowie, ze skupieniem przyglądając się wychylającej się z domku główce, radośnie informowali, że ich zwierzątko się właśnie rozmnaża. Obejrzyj dokładnie domek larwy chruścika, z jakich materiałów został zbudowany? Dlaczego akurat z takich? Czy potrafisz rozpoznać głowę i odnóża? Ile dostrzegasz odnóży? 16 17

Kiełż Od 15 do 20 mm. Kiełże mają szarozielony bądź szarobrązowy kolor i charakterystyczny kształt zwinięty półksiężyc. Osobniki męskie osiągają do 20 mm, zaś żeńskie do 15 mm. Ich 3 tylne nogi są podwinięte. Kiełże posiadają 7 par odnóży, z których 2 pierwsze są chwytne. Kiełże można znaleźć w wolno płynących wodach, czasem w jeziorach. Chowają się pod kamieniami i między wodnymi roślinami. Pokarmem kiełży są obumarłe cząstki roślin ewentualnie larwy owadów. Kiełże z kolei są chętnie zjadane przez ryby. Kiełże pływają wykorzystując odnóża odwłokowe, które mogą służyć także do poruszania się za pomocą skoków. Do poruszania się po podłożu służą odnóża tułowiowe. Samiczka składa od 20 do 100 jaj. Młode osobniki potrzebują 2-3 tygodnie, aby stać się dorosłym zwierzęciem. Jak się kiełż porusza pływa czy skacze bokiem? Jak są ułożone jego tylne odnóża? Czy tylna część pancerza ma zakończenia okrągłe czy spiczaste? 18 19

Larwa ważki równoskrzydłej Larwy o długości do 30 mm, osobniki dorosłe do 45 mm. Wiosną, około kwietnia, wykluwa się prolarwa. Osiąga długość do 2 mm i ma podłużny kształt. Prolarwa wpada do wody i tam przekształca się w larwę właściwą, o dość dużym ciele, wydłużonym kształcie i szaro lub zielono brązowej, przezroczystej barwie. Jej cechą charakterystyczną są ciemne podłużne wzory w tylnej części ciała. Oczy nigdy nie przylegają do siebie. Larwy mają skrzelotchawki na końcu odwłoka. Mają długi, smukły odwłok. Larwy ważki równoskrzydłej zamieszkują dno zbiorników wodnych lub trzymają się roślinności, z trudnością się przemieszczają. Ponieważ ważki równoskrzydłe składają jaja w pniu lub gałęziach olchy i wierzby, ich larwy występują zwykle w sztucznych zbiornikach wodnych, których brzegi porośnięte są zaroślami brzozowo-olchowymi. Spotyka się je też czasem w stawach i wolno płynących strumykach o brzegu porośniętym trzciną i wodną roślinnością. Od larwy ważki różnoskrzydłej różni się tym, że jest smukła i długa, gdy tamta gruba i krótka. Obie powolne, ociężałe, pełzające po dnie i wodnych roślinach. Jedna i druga, stosunkowo dużych rozmiarów, wywołują wśród uczniów sporo emocji. W odróżnieniu od często spotykanych i ruchliwych larw jętek, wyłowienie tych zwierząt to prawdziwa gratka. Widać je od razu po podniesieniu czerpaka, gdy wolno i nieporadnie acz uparcie wygrzebują się z mułu i wodnej roślinności. Skrzydła dorosłych okazów są mocno zwężone u nasady. Kiedy ważki odpoczywają, składają skrzydła nad tułowiem. Jak wiele innych larw, larwy ważki równoskrzydłej są drapieżnikami. Polują na drobne skorupiaki i owady, bądź spożywają wodne rośliny. Dorosłe ważki równoskrzydłe polują nie tylko w locie na owady latające, ale mogą też chodzić po roślinach i zjadać mszyce czy pająki. Obejrzyj dokładnie oczy larwy. Opisz, co widzisz na końcu odwłoka. Czy potrafisz dostrzec aparat gębowy i dwie wypustki? 20 21

Ośliczka Samiczki do 8 mm, samce do 12 mm. Ośliczki są koloru szarobrązowego z jasnymi plamkami, czasem koloru jaśniejszego lub fioletowego. Mają 7 par nóg, rozwidlone odnóża na samym tyle i dwie pary czujek na głowie. Mieszkają w wodach stojących i wolno płynących. Woda ta może być również zanieczyszczona związkami organicznymi. Ośliczki, choć dobrze pływają, nie lubią silnego prądu. Zazwyczaj trzymają się brzegu, ukrywając się i wolno wspinając po wodnych roślinach. Żywią się martwymi zwierzętami oraz obumierającymi szczątkami roślinnymi. Ośliczki są skorupiakami. Są one bardzo odporne na zanieczyszczenia i niską temperaturę, bez uszczerbku mogą zimą zamarznąć w lodzie, przeżyją również w wodzie o małej zawartości tlenu. Pięć spośród siedmiu par nóg zbudowane są jak skrzela, przez ich cienkie włoski ośliczki oddychają. Ośliczki odgrywają ważną rolę przy oczyszczaniu zanieczyszczonej wody. Pożerają rozkładającą się materię i produkują z niej nieszkodliwe odchody. Tak powstaje nawóz, z którego chętnie korzystają wodne rośliny. W trakcie parowania się, osobnik męski przylega na 8 dni do grzbietu wybranki. Wyklute młode około 50 sztuk pozostają przez trzy do czterech tygodni z matką. Posiada ona specjalne kieszonki na czwartej lub piątej parze odnóży, w których nosi jajka i młode. Spróbuj odszukać rozgałęzioną parę odnóży w tylnej części. Policz pary nóg. Jaki ma kolor? 22 23

Rurecznik Od 10 do 80 mm. Długie i cienkie, segmentowane ciało przypominające dżdżownicę, o czerwonawej barwie. Rurecznik złożony jest z minimum 15 segmentów, na których można dostrzec drobne i krótkie, pochylone do tyłu włoski. Mieszka w silnie zanieczyszczonych wodach stojących lub wolno płynących. Zwykle przednia część rurecznika jest zagrzebana w szlamie lub w piasku. Tylna część ciała wykonuje ruchy boczne, które służą doprowadzeniu świeżej wody. Występuje w dużych ilościach i sporym zagęszczeniu. Żywi się obumarłymi cząsteczkami roślin. Kolor ciała zawdzięcza rurecznik czerwonemu barwnikowi zawartemu we krwi, która może magazynować duże ilości tlenu. Stąd umiejętność rurecznika przeżycia w nawet silnie zanieczyszczonej i ubogiej w tlen wodzie. Rurecznik jest pożytecznym gatunkiem wpływającym na utrzymanie równowagi biologicznej. Pełni podobną rolę jak dżdżownice w glebie. Rureczniki rozmnażają się za pomocą jaj lub przez podział ciała. Zarówno w wodach otwartych, jak i w akwariach są ulubionym pokarmem ryb, stąd można je kupić w sklepach zoologicznych. Jaka ma barwę? Ile posiada segmentów? Mniej czy więcej niż 15? Czy możesz rozpoznać wnętrze rurecznika? 24 25

Larwa komara Larwa do 10 mm, poczwarka do 5 mm, osobnik dorosły do 6 mm. Larwa komara ma kształt podłużny i charakterystyczną, jasnoczerwoną barwę. Inne gatunki mają kolor zielonawy lub czarny. Pływa wyginając ciało w kształt ósemki. Zarówno larwa, jak i poczwarka komara przytwierdza się do powierzchni wody organami oddychającymi (tzw. syfon). Poczwarka przyjmuje postać embrionalną głowa stopiona z resztą ciała owiniętą wokół niej. Larwy i poczwarki komara spotyka się w dużych ilościach w każdej wodzie i niemal każdym zbiorniku z deszczówką. Larwy zjadają mikroskopijnej wielkości zwierzątka wodne i małe szczątki roślin. Poczwarki nie przyjmują pożywienia. Postacie dorosłe komary żywią się w zależności od płci: samiczki gustują w krwi ssaków, samce zaś wolą nektar kwiatów. Komary są prawdziwą plagą ludzi i zwierząt. To, co odczuwamy jako ukłucie komara, jest efektem dotknięcia aparatu ssąco kłującego komara płci żeńskiej. Ciemne chmury tańczących komarów nad terenami podmokłymi złożone są wyłącznie z samców. Jeśli w taki rój wleci samica, w jednej chwili rzuca się na nią wiele osobników męskich. Zaobserwuj larwę lub poczwarkę komara w wodzie w tacce lub przezroczystym słoiku. Zaczekaj, aż woda się ustoi. Gdzie znajdują się larwy? Czy głowa poczwarki jest duża, czy mała? Czy rozpoznajesz rurkę oddychającą? 26 27

Pluskolec Bardzo malutkie gatunki pluskolca mają tylko 2 mm długości, inne, częściej występujące, mają od 14 do 16 mm długości, a jeden gatunek nawet do 18 mm. Ostrożnie to zwierzę może ukłuć! Pluskolce mają dużą głowę i ciało w kształcie płaskiej łódki. Zazwyczaj są one brązowożółte z jasnymi paseczkami, z ciemną częścią brzuszną i jasną częścią grzbietową. Bardzo sprawnie i szybko pływają za pomocą dużych i gęsto owłosionych tylnych nóg przypominających wiosła. Pluskolce mieszkają głównie w stawach, w pobliżu roślin, blisko brzegów. Pływają bardzo zręcznie. Na swoim ciele gromadzą powietrze, dzięki któremu stają się lżejsze od wody. Aby regularnie mieć dostęp do powietrza, przebywają tuż poniżej lustra wody. Często pływają grzbietem do dołu. Przednie nogi służą pluskolcom do zdobywania pokarmu. Przeczesują dno i wybierają głównie szczątki roślin, ale też żywią się insektami, kijankami i małymi rybkami. Obejrzyj stronę brzuszną i grzbietową. Która strona jest jaśniejsza? Zaobserwuj, w jaki sposób zwierzę pływa: grzbietem do góry czy do dołu? Nazywane wodnymi cykadami, bo potrafią wydawać charakterystyczny dźwięk. Pocierając swoimi przednimi odnóżami o głowę, wydobywają w ten sposób dźwięki pod wodą! Potrafią dobrze latać i błyskawicznie wystartować z wody w powietrze. Ukłucie pluskolca jest dość bolesne, stąd inna jego nazwa pszczoła wodna. Czy zwierzę znajduje się na dnie, tuż pod powierzchnią wody czy nad jej powierzchnią? 28 29

Płoszczyca Zwierzę bez rurki do 20 mm długości, rurka ok. 10 mm długości. Ostrożnie, nie dotykać zwierzątko może ukłuć! Płoszczyca, zwana też skorpionem wodnym, jest płaska i szeroka, koloru brązowego lub szarobrązowego. Na odwłoku posiada rurkę oddechową. Głowa jest kształtu trójkątnego, ma ryjek którym może ukłuć nawet człowieka. Występuje na brzegach płytkich wód, często przykryta nieco mułem lub ukryta pomiędzy roślinami. Dzięki rurce oddechowej może czerpać powietrze znajdując się pod wodą. Na końcu rurki rosną gęste włoski, które zabezpieczają przed wpłynięciem do rurki wody. Mimo, że mieszka w wodzie, pływa rzadko i słabo. Ze względu na silnie zredukowane mięśnie skrzydeł, fruwa bardzo rzadko. Skorpiony wodne zjadają larwy owadów, kijanki oraz drobne rybki. Błyskawicznie dopadają ofiary w ciągu 3 /100 sekundy. Do polowania i zabijania ofiar używają swoich przednich, podobnych do szczypców odnóży oraz kłującego ryjka. Ukłucie płoszczycy jest dla człowieka bolesne. Płoszczyca potrafi wyczuć głębokość wody. Przebywa wyłącznie na głębokości ok. 1 cm, tak aby rurka zawsze sięgała dokładnie do powierzchni wody. Znajdź i zaobserwuj rurkę oddechową. Skierowana jest w dół czy w górę? Czy umiesz odszukać kłujący ryjek? Dlaczego płoszczyca żyje w wodzie nie głębszej niż 1 cm? 30 31

Rozwielitka W zależności od rodzaju i płci, samce mają 1-2 mm, samiczki do 6 mm. Poszczególne gatunki trudno jest odróżnić. Rozwielitki są malutkimi skorupiakami o przejrzystej, zielonkawej, żółtej lub czerwonawej barwie. Mają jedną parę oczu i dwie pary czułków, z których jedna para pełni funkcję narządu czuciowego, druga zaś jest wykorzystywana do poruszania się. Są przezroczyste, więc dobrze widoczne są ich organy wewnętrzne. Mają charakterystyczny kształt przypominający nieco serduszko bądź kropelkę, z kropeczką oczną i rozwidlonymi antenkami. Wykonują charakterystyczne, skokowe ruchy. Lubią wody stojące, stawy, starorzecza, szczególnie przy zarośniętych brzegach. W części brzusznej mają 5 par słabo widocznych odnóży, które są w ciągłym ruchu, powodują ruch wody i ją filtrują. Zgarniane odnóżami najmniejsze cząsteczki roślinne i zwierzęce są wciągane do wnętrza, a niewykorzystane resztki są wypluwane. Wygląda to, jakby rozwielitka nieustannie coś połykała i wyrzucała z siebie; pod mikroskopem tworzy to ciekawe widowisko. Rozwielitki występują w dużych skupiskach i są bardzo płodne. Każda z samiczek ma w swojej części grzbietowej około 100 jaj (okrągłe kształty w części grzbietowej, widoczne np. pod mikroskopem). Młode już po kilku dniach osiągają dojrzałość płciową, dzięki czemu całe pokolenia odtwarzają się co kilka dni. W ciągu miesiąca 1 rozwielitka może doczekać się 30 milionów potomków. Inną kwestią jest jej przeżywalność, skoro stanowi świetny pokarm dla ryb i innych wodnych zwierząt. Rozwielitki są dostępne w sklepach zoologicznych. Czy widzisz we wnętrzu okrągłe kulki? Zaobserwuj, jak się porusza, ruchem prostym czy skokowym? Czy potrafisz odnaleźć rozgałęzione czułki i delikatne odnóża w części brzusznej? 32 33

Nartnik Do 10 mm długości bez nóg. Chodzący po wodzie owad z bardzo długimi, cienkimi odnóżami środkowymi i tylnymi. Ma kolor ciemnobrązowy lub czarny i krótkie odnóża przednie. Są nartniki bez skrzydeł, z krótkimi skrzydłami i te, które mają długie skrzydła. Długość skrzydeł zależy od środowiska, czasem jest dziedziczona. W Europie jest 12 różnych gatunków nartników, dość trudno je odróżnić. Nartniki żyją zazwyczaj w stawach, czasem w spokojnych strefach rzek i strumyków. Poruszają się szybko i zręcznie swoimi długimi nogami, czasem skaczą. Nartniki polują na małe insekty, które spadną na powierzchnię wody. Nogi nartnika odczuwają bardzo dobrze fale upadającego zwierzęcia, stąd nartnik najpierw ofiarę wyczuwa, a dopiero potem poluje. Wśród dzieci jest chyba najbardziej znanym wodnym bezkręgowcem. Przywoływany w szkole podczas omawiania zjawiska napięcia powierzchniowego wody. Sposób utrzymywania się nartnika na powierzchni prezentuje eksperyment z pinezką (opis poniżej). Które z par odnóży są najdłuższe, a które najkrótsze? Na powierzchni ciała i nóg nartnika rosną włoski, które nie mogą ulec zamoczeniu. Nartniki są bardzo lekkie, zaś ich nogi są tak dopasowane do wody, że są przez nią niesione i nigdy nie toną. Czasem, nie wiadomo dlaczego, osobniki żeńskie noszą całymi dniami na swoich grzbietach osobniki męskie. Dlaczego nartnik nie tonie tylko chodzi po powierzchni wody? Napełnij słoik wodą, na powierzchni wody spróbuj położyć pinezkę tak, aby się unosiła. Udało się? 34 35

Larwa ważki różnoskrzydłej Do 17 mm. Larwa ważki różnoskrzydłej ma ciało krótkie, pękate i grube. Larwy ważki różnoskrzydłej zamieszkują wody stojące, z dużą ilością roślinności, nieprzeobrażone przez człowieka, np. starorzecza. Larwy ważki są drapieżnikami i żywią się upolowanymi drobnymi skorupiakami, robakami i owadami, nie gardząc przy tym roślinami wodnymi. Dorosłe ważki polują na inne owady. Larwy ważki zamieszkujące rzeki północno-wschodniej Polski często mają nieostre kształty, jakby pokryte szlamem, zamaskowane. Dość mało ruchliwe i skrywające się pod roślinnością, sprawiają czasem wrażenie mumii. Od lipca do listopada dorosłe ważki stanowią przyciągający wzrok, nieodłączny element krajobrazu bagiennych dolin rzecznych, np. Biebrzy czy Narwi. Rozpiętość skrzydeł osobników dorosłych dochodzi 60 mm, a wielkość ciała do 40 mm. Obejrzyj 3 ciernie w tylnej części ciała larwy. Są równej czy różnej długości? Zaobserwuj oczy larwy, jak wyglądają? Jak są zakończone odnóża? 36 37

Pływak żółtobrzeżek Larwa po wykluciu z jaja ma ok. 10 mm i rośnie do ok. 60 mm, dorosła postać do 35 mm. Pływak żółtobrzeżek jest dużym chrząszczem o masywnym ciele. Ma ciemnobrązowy kolor z charakterystycznymi żółtymi pasami po bokach pancerzyka, skąd zresztą jego nazwa. Pokrywy skrzydeł są u samca gładkie, zaś u samiczki mają podłużne wgłębienia. U samców można na przednich odnóżach rozpoznać przyssawki, które służą do przytrzymywania samicy. Larwa jest jasnobrązowa i zielonkawa. Z każdej strony głowy ma po 6 oczu. Mieszka w niezbyt płytkich wodach stojących stawach, starorzeczach, jeziorach z dużą ilością wodnej roślinności. Larwy przebywają w gęsto porośniętej roślinnością strefie brzegowej. Utrzymując się tuż pod powierzchnią wody, oddychają tylnym końcem ciała. Chrząszcze często przebywają pod wodą, ale muszą wychodzić na powierzchnię w celu pobrania tlenu. Świeże powietrze nabierają pod pokrywy skrzydeł ok. 4 7 razy na dobę. Umieją bardzo dobrze latać, czynią to zwykle nocą w poszukiwaniu nowego zbiornika wodnego. Dorosłe pływaki żółtobrzeżki żyją około 2 lat. Czy pokrywy skrzydeł dorosłego pływaka żółtobrzeżka są gładkie czy podłużnie bruzdowane? Czy dostrzegasz włoski na tylnej części ciała larwy oraz na odnóżach? Do czego mogą służyć spiczaste narzędzia na głowie larwy? Zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe są drapieżnikami, polują w wodzie i żywią się larwami owadów, kijankami i rybami. Larwy wykluwają się z jaj pod wodą i tam początkowo mieszkają. Następnie po 5-6 tygodniach wspinają się na ląd i przepoczwarzają się w ziemi. larwa postać dorosła 38 39