WPROWADZENIE DO PRZEDMIOTU 1. Charakterystyka ustroju gospodarczego Polski Skrypt Prawo gospodarcze. Kompendium poprzez analizę szeregu regulacji odnoszących się do przedsiębiorców ukazuje tez ustrój gospodarczy Polski. Tytułem wstępu należy zaznaczyć, że społeczna gospodarka rynkowa zaczęła być wprowadzana przez przepisy prawne od 1989 r. Reformy podjęte tego roku konieczne były z wielu względów i mimo zmiany sytuacji wewnętrznej prowadzone są do dnia dzisiejszego. Potrzeba zmian wynikała nie tylko z uwarunkowań społeczno-gospodarczych, ale także z przesłanek teoretycznych. W teorii i praktyce udowodniono już po II wojnie światowej przewagę gospodarki opartej na prawach ekonomicznych, czyli rynkowego modelu gospodarczego, nad systemami, w których odrzucono prawo ekonomiczne, a centrum polityczne bezpośrednio ingeruje w procesy gospodarcze. Stwierdzono także szereg innych zalet istnienia gospodarki rynkowej, a w szczególności to, że prawa ekonomiczne są najlepszym miernikiem społecznej przydatności wytwarzanych dóbr. Jako niewidzialna ręka rynek w dużym stopniu weryfikuje produkcję, usługi, wymusza podejmowanie decyzji i ryzyka na własną odpowiedzialność. Ponadto istnieją inne zalety wolnego rynku i konkurencji, która tam istnieje, np.: wolny rynek jest ważnym potencjalnym bodźcem dla przedsiębiorców do poszukiwania lepszych technik wytwarzania i podejmowania nowych wyrobów, na jakie występuje efektywny popyt; wolny rynek stwarza szansę bogacenia się przede wszystkim jednostkom prężnym, przedsiębiorczym, zdolnym do podejmowania i ponoszenia osobistego ryzyka; wolny rynek przeciwdziała biurokratyzowaniu się życia w dziedzinach objętych wolną konkurencją; swobodna gra sił rynkowych, zwłaszcza mechanizm cenowy, prowadzi w sposób najpełniejszy do osiągania i utrzymywania w krótkich okresach równowagi w gospodarce, utożsamianej z optimum gospodarczym.
XXIV Wprowadzenie do przedmiotu Podstawową zaletą gospodarki rynkowej jest jednak pełniejsza realizacja wolności obywatelskich poprzez powszechne prawo do przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość zaś to umiejętność wykorzystywania inicjatyw, pomysłów i idei niedostrzegalnych dla innych, a przetwarzanych w realną i opłacalną działalność gospodarczą. Tworzenie to może następować jako działalność gospodarcza prowadzona przez indywidualnych właścicieli prywatnych jednostek produkcyjnych, handlowych lub usługowych albo też poprzez działalność menedżerską w imieniu różnych właścicieli. Istnieją także pewne negatywy gospodarki rynkowej. Jest to różnicowanie majątkowe, a poprzez to polaryzacja społeczna i socjalna społeczeństw. Z wolnym rynkiem wiążą się periodyczne załamania gospodarcze i kryzysy nadprodukcji. Uważa się, że częściej występuje naruszenie konkurencji zwykle poprzez nadużywanie pozycji monopolistycznej. Źle rozumiane współzawodnictwo powoduje też nieuczciwą konkurencję. W obrocie gospodarczym można jednak znacznie ograniczyć te ww. negatywne skutki poprzez rozsądny interwencjonizm państw, np. przejawiający się w tworzeniu regulacji prawnych, które pobudzają zalety rynku, a osłabiają cechy ujemne. Tworzenie prawa gospodarczego w okresie zmian ustrojowych jest wyjątkowo złożonym procesem. Nadmierna aktywność organów państwa lub odwrotnie zachowanie bierne 1 powoduje różnorodne kryzysy: ekonomiczne, polityczne i społeczne. Od 1989 r. wraz z reformami polskie prawo gospodarcze ulega transformacji. Rozwiązania typowe dla gospodarki socjalistycznej zastępuje się regulacjami właściwymi dla gospodarki rynkowej. Dla istnienia rynku w pierwszej kolejności parlament polski zagwarantował obywatelom RP kilka elementarnych praw: prawo swobodnego tworzenia podmiotów gospodarczych, swoboda w zakresie obrotu towarami i usługami, a także siłą roboczą, dewizami i kapitałem, prawo do wolnego kształtowania cen, prawo do swobodnego wyboru dowolnej formy organizacyjno-prawnej dla podmiotu działalności gospodarczej, prawo do swobodnego kształtowania treści umów. Oprócz rynku towarowego i rynku konsumpcyjnego państwo polskie musiało w zasadzie od podstaw stworzyć regulacje w zakresie innych rynków, np. kapitałowego, dóbr intelektualnych, pieniężnego, siły roboczej, inwestycji. Należy pamiętać, że kreacja nowych przepisów nie może zupełnie abstrahować od dotychczasowych realiów polskiego systemu gospodarczego i prawnego. Na podkreślenie zasługuje także fakt, że od 1.2.1994 r., gdy wszedł w życie w całości Układ Stowarzyszeniowy z Unią Europejską, Polska wpierw podjęła dostosowanie naszego prawa do prawa Wspólnot, a od 1.5.2004 r. w pełni powinna już stosować prawo UE. 1 Jak np. rezygnacja z niektórych regulacji w prawie bankowym USA doprowadziło w 2008 r. do kryzysu na rynku kredytów hipotecznych.
2. Umiejscowienie prawa gospodarczego w obrębie nauk prawnych XXV Świadomość tak wielu oddziaływań na polskie prawo gospodarcze powinna mobilizować do poświęcenia większej uwagi przez Czytelnika także na bieżące procesy legislacyjne, tym bardziej iż obecne ugrupowania polityczne planują dalsze reformowanie prawa gospodarczego szczególnie w zakresie jego upraszczania, np. przez znoszenie barier w działalności gospodarczej. 2. Umiejscowienie prawa gospodarczego w obrębie nauk prawnych W ramach oceny polskiego systemu prawa można wyróżnić dwa poglądy dotyczące prawa gospodarczego. W pierwszym uważa się, że nie ma potrzeby wyodrębniania tej dziedziny prawa. Z drugiej strony podnoszone są twierdzenia, że prawo gospodarcze jest lub powinno być wyodrębnione od prawa cywilnego. Generalnie uważa się jednak, że prawo gospodarcze zależy od obowiązujących przepisów. Ze względu na ich płynność było ono różnie umiejscawiane w obrębie prawa polskiego. Od 1964 r., tj. od chwili wejścia w życie przepisów prawa cywilnego i uchylenia znacznej części przepisów Kodeksu handlowego, prawo gospodarcze nie stanowi odrębnej gałęzi prawa, lecz jest dyscypliną prawniczą w obrębie prawa cywilnego. Dyscyplinę tę wydzielamy pod względem charakterystycznych czynności potrzebnych w prowadzeniu przedsiębiorstwa (kryterium przedmiotowe) i uwzględniając elementy podmiotowe, czyli instytucje prowadzące działalność gospodarczą. W obrębie teorii prawa gospodarczego prawo to może być traktowane szeroko i wąsko. W szerokim ujęciu uwzględniamy całokształt przepisów, które wpływają i kształtują gospodarkę. Stąd też istnieją podziały na prawo gospodarcze prywatne i publiczne. Genezy tego podziału należy szukać jeszcze w czasach rzymskich (Ulpian). Opierał się on długo na kryterium interesu. Współcześnie czynnikiem różnicującym są stosunki majątkowe i niemajątkowe, interesy ogólne i indywidualne. Wyraźnie należy zaznaczyć, że podział na prawo gospodarcze publiczne i prywatne jest wyjątkowo trudny, gdyż przebiega on niekiedy nawet w obrębie jednej ustawy. Powstają w ten sposób obszary graniczne lub trudne do przyłączenia do którejkolwiek grupy. Zaletą jednak takiego wyodrębnienia jest możliwość analizy celów w sposób pełniejszy. Poprzez wyodrębnienie publicznego prawa gospodarczego możliwe jest pełniejsze sprzężenie interesów publicznych i jednolite ujęcie aksjologiczne. W praktyce możliwe jest wzmocnione lub osłabione instrumentarium interwencyjnego państwa. Niewątpliwą zaletą jest też aspekt dydaktyczny, gdyż mniejsze jednostki teorii łatwiejsze są do przyswojenia, tym bardziej że spaja je realnie szereg wspólnych elementów. Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że niniejszy skrypt stara się łączyć elementy prywatno- i publiczno-prawne. Ze względu jednak na to, że Autorzy skryptu wydali w ramach wydawnictwa C.H. Beck w 2005 r. podręcznik
XXVI Wprowadzenie do przedmiotu Publiczne prawo gospodarcze, a w 2011 r. ukazało się jego wznowienie, stąd też szereg aspektów publicznoprawnych tam zawartych zostało obecnie pominiętych lub ograniczono je tylko do kwestii bardzo istotnych dla przedsiębiorców.
CZĘŚĆ I FORMY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
UWAGI WSTĘPNE Pierwsza część skryptu poświęcona jest prezentacji form organizacyjno-prawnych przedsiębiorców działających już na rynku polski lub mogących działać niebawem, np. klastry. Lektura tej części umożliwi zdobycie praktycznej wiedzy na temat rozpoczęcia działalności gospodarczej, a także ułatwi tworzenie własnego przedsiębiorstwa. Ze względu na znaczne zróżnicowanie przedsiębiorców przy opisie każdej z form zwrócono szczególną uwagę na procedurę ich tworzenia, powoływanie organów i kwestie związane z odpowiedzialnością za ich zobowiązania czy też kto reprezentuje je w stosunkach z osobami trzecimi. Część I rozpoczyna prezentację ustawy z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.). Akt ten kreuje szereg nowych swobód w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. Celem analizy przepisów tego aktu jest także ukazanie w niej miejsc trudnych do interpretacji, przez to że są mało czytelne, czasem nawet normatywnie puste lub też tworzą swobody jeszcze niedopracowane. Ten swoisty przegląd swobód wynikających z ustawy stanowi zarówno praktyczne wskazanie (np. dzięki tabelom i schematom), jak też postulat, w jakim kierunku powinna być rozszerzana wolność gospodarcza. Po poznaniu dostępnego prawnie obszaru wolności gospodarczej konieczne jest ustalenie pojęcia przedsiębiorcy. Pojęcie to na przestrzeni ostatnich kilku lat uległo wielu przeobrażeniom. Występuje też ono w licznych aktach pranych. Stąd też, zanim nastąpi prezentacja poszczególnych przedsiębiorców, wskazane jest wyjaśnienie tego terminu. Podobny też cel wyjaśniający dotyczy wspólnego dla wielu przedsiębiorców pojęcia działalności gospodarczej, firmy i prokury.
ROZDZIAŁ I SWOBODA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Literatura: J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce, Warszawa 2004; R. Kaszubski, K. Radzikowski, Wolność gospodarcza i warunki dopuszczalności jej ograniczeń, Glosa 2000, Nr 3; W.J. Katner, Czy konkurs piękności ma trwać nadal, Rzeczp. 2004, Nr 95; W.J. Katner, Lepiej już było, Rzeczp. 2003, Nr 246; W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 2004, Nr 12; W.J. Katner, Prawo działalności gospodarczej. Komentarz, orzecznictwo, piśmiennictwo, Warszawa 2003; A. Kidyba, W. Popiołek, S. Sołtysiński, Skoro było lepiej, to dlaczego jest źle?, Rzeczp. 2003, Nr 271; C. Kosikowski, Nowe regulacje prawne w zakresie swobody działalności gospodarczej, PiP 2004, z. 10; C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2005; C. Kosikowski, Wolność gospodarcza w prawie polskim, Warszawa 1995; W. Kubala, Wolność działalności gospodarczej i jej ograniczenia, PS 2001, Nr 7 8; T. Mróz, M. Stec, Prawo gospodarcze prywatne, Warszawa 2005; J. Olszewski, Prawo gospodarcze. Kompendium, Warszawa 2007; J. Olszewski, Wolność gospodarcza w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, Ius et Administratio 2005, Nr 1; R. Sztyk, Swoboda działalności gospodarczej. Wybrane zagadnienia, Rej. 2004, Nr 7; M. Zdyb, Prawo działalności gospodarczej. Komentarz do ustawy, Kraków 2000. 1. Podstawy normatywne dla wolności gospodarczej w Polsce I. Okres międzywojenny W Polsce niepodległej Konstytucja marcowa z 17.3.1921 r. nie formułowała wprost zasady wolności gospodarczej 1 (zapewniano ochronę własności art. 99, a także wolność wyboru zajęcia i zarobkowania art. 101). Piśmiennictwo podkreśla znaczenie rozporządzenia Prezydenta RP z 7.6.1927 r. o prawie przemysłowem 2, wskazywanym jako akt prawny kraju o gospodarce rynkowej, opartej na prywatnej 1 Choć piśmiennictwo wywodzi ją pośrednio z katalogu wolności obywatelskich, zob. W. Kubala, Wolność działalności gospodarczej i jej ograniczenia, PS 2001, Nr 7 8, s. 4. 2 Rozporządzenie Prezydenta RP z 7.6.1927 r. o prawie przemysłowem (Dz.U. RP Nr 53, poz. 468 ze zm.).
4 Rozdział I. Swoboda działalności gospodarczej własności środków produkcji 1, dla zakreślania w polskim systemie prawnym ram dla wolności gospodarczej. Artykuł 3 rozporządzenia stanowił, iż prowadzenie przemysłu jest wolne i dozwolone każdemu, o ile rozporządzenie to nie przewidywało w tym względzie wyjątków i ograniczeń. II. Polska Rzeczpospolita Ludowa Uchwalona w powojennej rzeczywistości ustawa z 3.1.1946 r. o zakładaniu nowych przedsiębiorstw i popieraniu prywatnej inicjatywy w przemyśle i handlu 2 wprowadzała w ustroju gospodarczym państwa zasadę odwrotną do wolności gospodarczej, gdzie wolność ta stanowić miała wyjątek, a nie regułę. Artykuł 3 stanowił bowiem, iż państwo zapewnia właścicielom przedsiębiorstw swobodę ich rozwoju oraz poparcie ich działalności gospodarczej w ramach ogólnopaństwowego planu gospodarczego. Poprzez system koncesji organy administracji, w ramach polityki planowej, organizowały kształt gospodarki narodowej 3. III. Przemiany gospodarcze po 1989 r. Ustawę z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej 4 powszechnie wskazuje się jako pierwszy akt formułujący wolnorynkowe założenia gospodarcze. Określono w niej m.in. zasady działalności gospodarczej, podmiotowe i przedmiotowe przesłanki jej podejmowania oraz zakres reglamentacji wykonywania działalności gospodarczej. W art. 1 sformułowano zasadę wolności gospodarczej (podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej jest wolne i dozwolone każdemu na równych prawach). W piśmiennictwie panuje w zasadzie zgodność co do tego, iż ta, obowiązująca ponad dekadę ustawa, miała korzystny wpływ na rozwój przedsiębiorczości w Polsce i pomimo wielu nowelizacji (głównie w zakresie rozszerzania obszaru reglamentacji działalności gospodarczej) dobrze służyła w pierwszym etapie przemian gospodarczych. 1 W.J. Katner, Prawo działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2003, s. 16. 2 Ustawa z 3.1.1946 r. o zakładaniu nowych przedsiębiorstw i popieraniu prywatnej inicjatywy w przemyśle i handlu (Dz.U. Nr 3, poz. 18 ze zm.). 3 R. Kaszubski, K. Radzikowski, Wolność gospodarcza i warunki dopuszczalności jej ograniczeń, Glosa 2000, Nr 3, s. 2. 4 Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm. Warto wskazać na przychylną ocenę tego aktu w doktrynie prawa, zob. np. W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 2004, Nr 12; tenże, Prawo działalności, s. 10 i n.
1. Podstawy normatywne wolności gospodarczej w Polsce 5 W wyniku przemian ustrojowych w grudniu 1989 r. dokonano nowelizacji konstytucji 1. Artykuł 6 stanowił, iż Rzeczpospolita Polska gwarantuje swobodę działalności gospodarczej, a jej ograniczenie może nastąpić tylko poprzez ustawę. Nie sposób także przemilczeć znaczenia norm prawa wspólnotowego (tak pierwotnych, jak i wtórnych) zarówno dla ewolucji polskiego ustawodawstwa lat 90. ubiegłego wieku, jak i dla obecnego kształtu regulacji. Układ Europejski 2 z 1991 r., będący pierwszym krokiem Polski na drodze integracji europejskiej 3, wskazywał m.in. w preambule oraz w części IV (Przepływ pracowników, zakładanie przedsiębiorstw, świadczenie usług) na znaczenie umacniania swobód gospodarczych, jako podstawy zawiązanego z jego mocy Stowarzyszenia. Artykuły 68 i n. Układu, inspirowały zbliżanie istniejącego i przyszłego ustawodawstwa Polski do norm wspólnotowych, a Polska zobowiązała się podjąć wszelkie starania w celu zapewnienia zgodności swojego systemu prawnego z europejskim. Artykuł 3 ust. 3 TUE wskazuje, iż podstawą trwałegorozwoju Europy są m.in. zrównoważony wzrost gospodarczy i społeczna gospodarka rynkowa. Artykuł 49 zd. 3 TFUE definiuje swobodę przedsiębiorczości, jako samodzielne i rzeczywiste wykonywanie działalności gospodarczej i zabrania jej ograniczania wobec przedsiębiorców z innych państw członkowskich (swoboda przedsiębiorczości), odróżniając ją zarazem od swobody świadczenia usług 4 (art. 57 TFUE). Tę drugą określa jako działalność dokonywaną odpłatnie, transgranicznie i mającą czasowy charakter. Upraszczając, można przyjąć, iż swobody te oparte są na zasadzie niedyskryminacji i traktowania narodowego, co oznacza stosowanie ograniczeń tychże swobód wobec przedsiębiorców z innych państw członkowskich, tylko w takim zakresie, w jakim dotyczą one przedsiębiorców krajowych 5. Niewątpliwie impulsem do zmian polskiego prawa regulującego działalność gospodarczą były także inne umowy międzynarodowe, a w szczególności przystąpienie do Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization WTO, Polska ratyfikowała porozumienie w 1995 r.), a także do Organizacji Współpracy Gospodarczej 1 Ustawa z 29.12.1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. Nr 75, poz. 444). 2 Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzecząpospolitą, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi, z drugiej strony z 16.12.1991 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38). 3 O czym mówi wprost preambuła. Warto zaznaczyć, iż umacnianie swobód gospodarczych, obok politycznych, stanowić miało podstawę zawiązanego Stowarzyszenia. Postanowienia Układu zapewniały m.in. niedyskryminację i traktowanie przedsiębiorców wspólnotowych w zakresie prowadzonej przez nich w Polsce działalności gospodarczej na równi z polskimi przedsiębiorcami. 4 W piśmiennictwie ukazuje się niekiedy ową różnicę terminologiczną, jako zaniedbanie polskiego ustawodawcy, mogące rodzić wątpliwości interpretacyjne, zob. C. Kosikowski, Nowe regulacje prawne w zakresie swobody działalności gospodarczej, PiP 2004, z. 10, s. 7. 5 Zob. J. Barcz, Swoboda przedsiębiorczości, [w:] Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, pod red. J. Barcza, Warszawa 2003, s. 80 i n.; zob. W.J. Katner, Prawo działalności, s. 15.