2007 08 OCHRONA UCHODŹCÓW I ROLA UNHCR
Dla dzieci uchodźców edukacja ma podstawowe znaczenie
2007 08 OCHRONA UCHODŹCÓW I ROLA UNHCR Okładka: Somalijki opuszczające obóz dla uchodźców w Etiopii w poszukiwaniu drewna na ogień do gotowania. 4 KIM JEST UCHODŹCA? 6 UCHODŹCY I MIGRANCI 9 JAKIE ZNACZENIE MAJĄ DEFINICJE? 12 LUDZIE, O KTÓRYCH TROSZCZY SIĘ UNHCR 14 JAK SĄ CHRONIENI UCHODŹCY? UNHCR/B. HEGER/ETH 2005 15 KONWENCJA DOTYCZĄCA STATUSU UCHODŹCÓW Z 1951 R. 17 UNHCR 19 JAK ZMIENIAŁY SIĘ ZADANIA UNHCR 22 DŁUGOFALOWE ROZWIĄZANIA 25 CZĘSTE PYTANIA 28 STRUKTURA, FINANSOWANIE I WSPÓŁPRACA 30 KILKA LICZB UNHCR/C. SATTLBERGER/AGO 1994 Tabele 15 10 krajów, z których pochodzi największa liczba uchodźców 16 10 krajów, które najczęściej udzielają azylu 21 Pięć największych operacji 22 Pięć krajów o największej liczbie repatriantów 23 Pięć krajów, do których uchodźcy najczęściej są przesiedlani OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 3
KIM JEST UCHO UCHODŹCA OZNACZA OSOBĘ, KTÓRA NA SKUTEK UZASADNIONEJ OBAWY PRZED PRZEŚLADOWANIEM Z POWODU SWOJEJ RASY, RELIGII, NARODOWOŚCI, PRZYNALEŻNOŚCI DO OKREŚLONEJ GRUPY SPOŁECZNEJ LUB Z POWODU PRZEKONAŃ POLITYCZNYCH PRZEBYWA POZA GRANICAMI PAŃSTWA, KTÓREGO JEST OBYWATELEM, I NIE MOŻE LUB NIE CHCE Z POWODU TYCH OBAW KORZYSTAĆ Z OCHRONY TEGO PAŃSTWA.... Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 r. UNHCR/H. CAUX/TCD 2006 Czad jedno z najbiedniejszych państw świata udziela schronienia ponad 230 000 uchodźcom z Darfuru, a także dziesiątkom tysięcy własnych obywateli uciekających przed walkami i napięciami na tle etnicznym 4 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
ŹCA? UDZIELANIE STATU- SU uchodźcy ludziom uciekającym za granicę przed prześladowaniami to jedna z najwcześniejszych cech cywilizacji. Wzmianki na ten temat znaleziono w tekstach sprzed 3 500 lat, które powstały w czasie rozkwitu Bliskiego Wschodu w imperiach Hetytów, Babilończyków, Asyryjczyków oraz starożytnych Egipcjan. Ponad trzy tysiące lat później ochrona uchodźców stała się podstawowym zadaniem Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR), instytucji ustanowionej w 1950 r. W tej broszurze odpowiadamy na najczęściej zadawane pytania dotyczące uchodźców oraz sposobów w jaki UNHCR i jego partnerzy starają się nieustannie udzielać uchodźcom różnych form wsparcia, włączając w to pomoc prawną. Kogo można uznać za uchodźcę i dlaczego? Jakie prawa i obowiązki ma uchodźca? Jakie zadania mają władze państw a jakie UNHCR? W publikacji tej poruszamy też takie zagadnienia jak przyszłość milionów osób wewnętrznie przesiedlonych, bezpaństwowców, rozwój tzw. ochrony tymczasowej oraz problemy z odróżnieniem uchodźców od migrantów. OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 5
UNHCR/J. BJÖRGVINSSON/YEM 2007 UCHODŹCY I MIGRANCI IGRACJE W DZISIEJSZYM ŚWIECIE SĄ WYJĄTKOWO ZŁOŻONYM zjawi- Przemieszczają się nie tylko uchodźcy, ale także milio- Mskiem. ny migrantów ekonomicznych szukających lepszego życia. Korzystają na tym pośrednicy w nielegalnym przekraczaniu granic, zarabiający miliardy dolarów na pragnieniach i desperacji osób niewierzących w możliwość przekroczenia granicy w inny sposób. 6 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
Co roku setki uchodźców i migrantów giną, płynąc przez morze z Somalii do Jemenu. Ci rozbitkowie czekają na pomoc na plaży w Jemenie. Między uchodźcami i migrantami istnieje zasadnicza różnica. Dlatego współczesne prawo międzynarodowe traktuje ich odmiennie, choć często podróżują oni w ten sam sposób. Migranci zwłaszcza kierujący się motywami ekonomicznymi przemieszczają się dobrowolnie, aby poprawić perspektywy własne i swoich rodzin. Uchodźcy muszą się przemieszczać, aby ratować swoje życie lub wolność. Sytuacja uchodźców uciekających przed wojną lub prześladowaniem jest bardzo trudna. Nie mogą oni liczyć na opiekę własnego państwa. Co więcej, to często ze strony władz ich własnego kraju grozi im niebezpieczeństwo. Jeżeli inne państwa nie wpuszczą ich na swoje terytorium i nie udzielą im pomocy, może to oznaczać dla tych ludzi wyrok śmierci albo życie w zawieszeniu, z dnia na dzień, bez żadnych praw. Nawet ludzie uciekający z domów przed powodziami, trzęsieniami ziemi i innymi klęskami żywiołowymi są w lepszej sytuacji. Ich państwo zazwyczaj rozumie ich położenie. Dlatego choć może brakować im wyżywienia, dachu nad głową i opieki medycznej zazwyczaj nie są uchodźcami i nie potrzebują statusu uchodźcy. UNHCR/B. SZANDELSZKY/HUN 2006 Dziecko ubiegające się o status uchodźcy czeka na decyzję w sprawie swojej przyszłości w jednym z krajów Europy Środkowej. OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 7
I OSOBY O UBIEGAJĄCE E SIĘ O NADANIE A N STATUSU T S U UCHODŹCY C ERMINY OSOBA UBIEGAJĄCA SIĘ O NADANIE STATUSU UCHODŹCY I T UCHODŹCA CZĘSTO SĄ MYLONE. Osoba ubiegająca się o status uchodźcy to ktoś, kto twierdzi, że jest uchodźcą, ale zasadność tego twierdzenia nie została jeszcze zweryfikowana. Wykorzystując własne systemy przyznawania statusu uchodźcy, poszczególne kraje decydują, którym osobom ubiegającym się o taki status rzeczywiście przysługuje ochrona międzynarodowa. Jeśli w ramach odpowiednich procedur zostanie ustalone, że nie są one uchodźcami ani nie potrzebują innej formy międzynarodowej ochrony, mogą zostać odesłane do kraju pochodzenia. Efektywność systemu przyznawania statusu uchodźcy ma podstawowe znaczenie. Jeżeli jest on szybki i sprawiedliwy, ludzie, którzy wiedzą, że nie są uchodźcami, mają niewielką motywację do składania wniosków o status uchodźcy, na czym korzystają zarówno kraje przyjmujące, jak i sami uchodźcy, dla których ten system stworzono. W przypadku przemieszczania się dużej liczby uchodźców (na przykład na skutek konfliktów albo stosowanej na szeroką skalę przemocy) nie ma i nigdy nie będzie możliwości przeprowadzenia indywidualnego wywiadu statusowego z każdym, kto przekracza granicę. Zazwyczaj też nie jest to konieczne, ponieważ w takiej sytuacji powód ucieczki jest ogólnie znany. Dlatego też ludzie ci często zostają zakwalifikowani jako uchodźcy prima facie. Osoby z Birmy ubiegające się o status uchodźcy żyją w trudnych warunkach w malajskiej dżungli. 8 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
JAKIE ZNACZENIE Z N E MAJĄ DEFINICJE? I E WIE NAJWIĘKSZE PRZEMIESZCZAJĄCE SIĘ GRUPY UCHODŹCY i Dmigranci ekonomiczni są coraz częściej mylone i traktowane tak samo spotykają się z nieufnością, a często z nienawiścią i odrzuceniem. Przepisy prawa międzynarodowego mające za zadanie chronić uchodźców znalazły się pod silną presją. Granice państw są coraz dokładniej strzeżone i kontrolowane. Celem jest zatrzymanie nielegalnych imigrantów i poprawa stanu bezpieczeństwa, do czego każde państwo ma oczywiście pełne prawo. Ale często płacą za to uchodźcy. W wielu przypadkach brak możliwości wjazdu do bezpiecznego kraju może narazić ich na tortury, a nawet śmierć. Dlatego prawne rozróżnienia mają tak wielkie znaczenie. Pośrednicy w nielegalnym przekraczaniu granic na ogół nie dokonują takiego rozróżnienia. Przemycają każdego, kto płaci. Im więcej zakazów tym większy przemyt, dlatego im surowsze kontrole na granicy i mniej dostępne wizy, tym więcej ludzi uchodźców i migrantów ekonomicznych zwraca się do pośredników. UNHCR/B. SZANDELSZKY/POL 2006 Mężczyzna ubiegający się o status uchodźcy z Gambii w celi aresztu deportacyjnego w Polsce. OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 9 UNHCR/J. BROUWER/MYS 2005
KRÓTKIE DEFINICJE UCHODŹCA- Zgodnie z Konwencją dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r. uchodźcy to ludzie przebywający poza granicami państwa, którego są obywatelami lub państwa stałego zamieszkania i którzy mają uzasadnioną obawę przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych (pełną definicję podajemy na stronie 4). Ludzi uciekających przed konfliktami lub szeroko zakrojoną przemocą również zazwyczaj uznaje się za uchodźców, choć niekiedy na innej podstawie prawnej niż Konwencja Genewska z 1951 r. OSOBA UBIEGAJĄCA SIĘ- O STATUS UCHODŹCY- Określenie osoba ubiegająca się o nadanie statusu uchodźcy określa osobę, która złożyła wniosek o status uchodźcy i czeka na wydanie decyzji. W terminie tym nie kryje się żadne powzięte z góry założenie. Informuje on tylko o tym, że dana osoba złożyła wniosek o status uchodźcy. Niektórym osobom, które złożyły wnioski przyznaje się status uchodźcy, a innym nie. MIGRANT- To szerokie pojęcie obejmuje większość ludzi wyjeżdżających z różnych przyczyn za granicę na pewien czas (zazwyczaj nie krótszy niż rok; to kryterium pozwala wyłączyć osoby podróżujące przez bardzo krótki okres, takie jak turyści, ludzie podróżujący służbowo itp.). Migrant różni się od imigranta, który osiedla się na stałe w kraju innym niż ten, z którego pochodzi. MIGRANT EKONOMICZNY- Osoba opuszczająca kraj pochodzenia z przyczyn finansowych, a nie jako uchodźca. UNHCR/H. CAUX/TCD 2006 Obóz w Djabal założony na suchych pustkowiach wschodniego Czadu przyjął około 14 000 uciekających z Darfuru Sudańczyków. 10 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
Osoba zmuszona do opuszczenia swojego domu z powodu konfliktu, prześladowania (czyli z tych samych przyczyn co uchodźcy) lub z powodu klęski żywiołowej albo innych nietypowych sytuacji. W przeciwieństwie do uchodźców, osoby wewnętrznie przesiedlone pozostają we własnym kraju. OSOBY WEWNĘTRZNIE PRZESIEDLONE- BEZPAŃSTWOWIEC- Osoba nieuznawana przez żadne państwo za swojego obywatela (bezpaństwowiec de iure) lub której nie przysługują podstawowe prawa przyznane innym obywatelom jej państwa (bezpaństwowiec de facto). Status bezpaństwowca może być dla zainteresowanego osobistą tragedią. Niektórzy bezpaństwowcy żyją w absurdalnej sytuacji: oficjalnie nie istnieją i nie mają właściwie żadnych praw. W przeciwieństwie do innych grup opisanych w tej broszurze niektórzy z nich nigdy nie opuszczają miejsca swojego urodzenia, chociaż zdarza się, że znajdują się wśród nich również uchodźcy. UNHCR/S. SCHULMAN/COD 2006 Wysiedlone dziecko w Demokratycznej Republice Konga. OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 11
9 LUDZIE, O KTÓRYCH EUROPA 3.427.000 AMERYKA PÓŁNOCNA 1.143.000 AMERYKA ŁACIŃSKA* 3.543.000 * W tym Karaiby W tym uchodźcy zawróceni i osoby wewnętrznie przesiedlone Liczby mogą się nie sumować z powodu zaokrągleń. 12 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
TROSZCZY SIĘ UNHCR AZJA 14.911.000 AFRYKA.753.000 OCEANIA 86.000 UCHODŹCY OSOBY UBIEGAJĄCE SIĘ O STATUS UCHODŹCY OSOBY WEWNĘTRZNIE PRZESIEDLONE OSOBY ZAWRÓCONE BEZPAŃSTWOWCY POZOSTALI AFRYKA 2.608.000 244.000 5.373.000 1.356.000 100.000 72.000 AZJA 4.538.000 90.000 3. 879.000 1.221.000 5.027.000 157.000 EUROPA 1.612.000 240.000 542.000 21.000 679.000 332.000 AMERYKA ŁACIŃSKA* 41.000 16.000 3.000.000 486.000 AMERYKA PÓŁNOCNA 995.000 148.000 OCEANIA 84.000 2.000 TOTAL 9.878.000 740.000 12.794.000 2.598.000 5.806.000 1.046.000 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 13
JAK SĄ CHRONIENI UCHODŹCY? UNHCR/J. SIFFOINTE/PNG 2005 ŁADZE PAŃSTW ZAZWYCZAJ ZAPEWNIAJĄ swoim obywatelom ochronę podstawowych praw człowieka i fizyczne bezpieczeństwo. W Jednak kiedy cywile stają się uchodźcami, przestają być bezpieczni. Gdyby nie mieli jakiegoś statusu prawnego w kraju udzielającym im statusu uchodźcy, byliby szczególnie narażeni na wykorzystywanie i inne formy niewłaściwego traktowania, a także na uwięzienie i deportację. Władze państw ponoszą największą odpowiedzialność za ochronę uchodźców na swoim terytorium. Często zapewniają tę ochronę we współpracy z krajowymi organizacjami pozarządowymi. W wielu krajach również pracownicy UNHCR współpracują z organizacjami pozarządowymi i innymi partnerami działającymi w różnych miejscach, od stolic państw po odległe obozy i obszary przygraniczne. Starają się oni zapewnić uchodźcom ochronę prawną i różne inne formy wsparcia oraz zminimalizować zagrożenie przemocą w tym seksualną której ofiarą pada wielu uchodźców, nawet w krajach udzielających im statusu uchodźcy. Uchodźcy z indonezyjskiej prowincji Papua świętują otrzymanie zezwoleń na zamieszkanie w Papui Nowej Gwinei i związanych z nimi praw. UNHCR/X. CREACH/ECU 2007 Pracownicy UNHCR rejestrują Kolumbijczyków, którzy uciekli do sąsiedniego Ekwadoru. 14 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
Osoba ubiegająca się o status uchodźcy omawia swoją sprawę z prawnikiem na Węgrzech UNHCR/B. SZANDELSZKY/HUN 2006 ZNACZENIE KONWENCJI DOTYCZĄCEJ STATUSU UCHODŹCÓW Z 1951 R. 10 KRAJÓW, Z KTÓRYCH POCHODZI NAJWIĘKSZA LICZBA UCHODŹCÓW (STAN NA 1 STYCZNIA 2007R.) KRAJ LICZBA UCHODŹCÓW Afganistan 2.108.000 Irak * 1.451.000 Sudan 686.000 Somalia 464.000 DR Kongo 402.000 Burundi 397.000 Wietnam 374.000 Turcja 227.000 Angola 207.000 Birma 203.000 * We wrześniu 2007 r. liczbę tę szacowano na 2 mln. Uwaga: mandatem UNHCR objętych jest także około 334 000 uchodźców z Palestyny, a kolejne 4,4 mln palestyńskich uchodźców korzysta z opieki Agendy Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Zatrudnienia Uchodźców Palestyńskich (UNRWA). ONWENCJA DOTYCZĄCA STATUSU UCHODŹ- KCÓW Z 1951 R. I PROTOKÓŁ DO NIEJ Z 1967 R. to kamienie węgielne współczesnej ochrony uchodźców. Określone w tych dokumentach zasady prawne zostały przeniesione do niezliczonych międzynarodowych, regionalnych i krajowych przepisów prawa i zasad regulujących sposób postępowania z uchodźcami. Jedna z najważniejszych zasad Konwencji Genewskiej z 1951 r. stanowi, że uchodźców nie należy wydalać ani zawracać do granicy terytoriów, gdzie (ich) życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo. Konwencja określa także podstawowe prawa, które władze państw powinny przyznać uchodźcom i wskazuje, kto jest uchodźcą, a kto nim nie jest (np. uczestnicy walk, terroryści i osoby winne poważnych przestępstw są wyłączeni z definicji uchodźcy). OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 15
Konwencja Genewska z 1951 r. nigdy nie miała służyć rozwiązywaniu wszystkich problemów związanych z migracją. Jej jedynym celem była i jest ochrona uchodźców. Obecnie wyzwanie stanowi opracowanie skutecznych metod radzenia sobie z migracją ekonomiczną i zapewnienia bezpieczeństwa granic, w taki sposób, który sprawi, że obawy te bedą zrównoważone z zobowiązaniami państw do ochrony uchodźców. Do września 2007 r. Konwencję dotyczącą statusu uchodźców i/lub Protokół do niej z 1967 r. podpisało 147 państw (szczegółowe informacje są zawarte w odrębnej broszurze odnośnie Konwencji dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r.). 10 KRAJÓW, KTÓRE NAJCZĘŚCIEJ UDZIELAJĄ AZYLU (STAN NA 1 STYCZNIA 2007R.) KRAJ LICZBA UCHODŹCÓW Pakistan* 1.044.000 Iran 968.000 Stany Zjednoczone 844.000 Syria 702.000 Niemcy 605.000 Jordania 500.000 Tanzania 485.000 Wielka Brytania 301.000 Chiny 301.000 Czad 287.000 * Szacunki UNHCR Ten uchodźca z Erytrei od dwudziestu lat mieszka w obozie we wschodnim Sudanie. 16 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
UNHCR FRED NOY/UN PHOTO/SDN 2007 NHCR TO AGENDA ONZ DO SPRAW UCHODŹCÓW U(jej pełna nazwa to Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców). Powołało ją Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1950 r., ale funkcjonować zaczęła 1 stycznia 1951 r. Państwa podnoszące się wciąż ze zniszczeń spowodowanych II wojną światową, chciały stworzyć silną, skutecznie działającą organizację dbającą o interesy uchodźców i chroniącą ich w krajach, w których ubiegali się oni o status uchodźcy. Na UNHCR nałożono też obowiązek szukania trwałych rozwiązań dla uchodźców. Początkowo mandat UNHCR obejmował tylko trzyletni program pomocy uchodźcom, którzy przebywali poza granicami swoich państw w wyniku II wojny światowej. Ale problem wysiedlenia nie tylko nie zniknął, ale nabrał charakteru trwałego i ogólnoświatowego. W grudniu 2003 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ ostatecznie zdjęło z UMAWIAJĄCE SIĘ agendy obowiązek odnawiania PAŃSTWA ZOBOWIĄZUJĄ jej mandatu co pięć lat. SIĘ DO WSPÓŁPRACY Statut UNHCR powstał niemal równocześnie z Konwencją dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r. W rezultacie podstawowy instrument prawa międzynarodowego i organizacja, której celem jest jego monitorowanie, są wyjątkowo dobrze Z URZĘDEM WYSOKIEGO KOMISARZA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW UCHODŹCÓW Artykuł 35 Konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r. zsynchronizowane. Artykuł 35 Konwencji wyraźnie określa wzajemne powiązania i nakłada na władze państw obowiązek współdziałania z UNHCR w zakresie realizacji Konwencji oraz wszelkich przepisów prawa, rozporządzeń i dekretów wpływających na sytuację uchodźców, które władze te mogą przyjąć. OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 17
Konwój UNHCR wiezie pomoc dla 140 000 ludzi, którzy stracili dach nad głową w wyniku trzęsienia ziemi w północnym Pakistanie w 2005 r. UNHCR/T. IRWIN/PAK 2005 18 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
JAK ZMIENIAŁY SIĘ ZADANIA UNHCR ZAKRESIE POMOCY UCHODŹCOM: UNHCR wraz z władzami W państw nieustannie stara się objaśniać i wykorzystywać jako podstawę swoich działań aktualne prawo międzynarodowe, które zapoczątkowane zostało przez Konwencję dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r. W ostatnich latach urząd ten zapoczątkował szereg inicjatyw, których celem jest zarówno umocnienie roli Konwencji, jak i zachęcenie do poszukiwania trwałych, bezpiecznych rozwiązań służących pozbawionym domu ludziom na całym świecie. W 2001 r. najważniejsza od pół wieku międzynarodowa konferencja w sprawie uchodźców przyjęła historyczną deklarację potwierdzającą zobowiązania państw-sygnatariuszy Konwencji Genewskiej z 1951 r. Poprzez międzynarodowe konsultacje, UNHCR ustalił pewne cele zwane Programem ochrony, które są dla władz państw i organizacji humanitarnych drogowskazem w działaniach na rzecz lepszej ochrony uchodźców na całym świecie. OMOC INNYM POTRZEBUJĄCYM: z biegiem lat Pagenda przejmowała odpowiedzialność za wiele innych grup, które pod pewnymi względami są podobne do uchodźców, ale w chwili utworzenia agendy nie były objęte jej mandatem. Pracownicy UNHCR omawiają plany odbudowy z mieszkańcami jednej z trzech wiosek zniszczonych przez trzęsienie ziemi, które dotknęło indonezyjską wyspę Nias w 2005r. UNHCR/J. PERUGIA/IDN 2005 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 19
JAK ZMIENIŁY SIĘ ZADANIA UNHCR Odpowiedzialność ta obejmuje przede wszystkim nadzór nad sytuacją bezpaństwowców (od 1974 r.). Później stała się ona ważnym elementem stosowanego przez ONZ nowego podejścia klastrowego, którego celem jest zapewnienie lepszej pomocy i opieki osobom wewnętrznie przesiedlonym, którzy w przeciwieństwie do zwykłych uchodźców nigdy nie mieli jakiejkolwiek organizacji zajmującej się tylko nimi. UNHCR pracuje na rzecz osób wewnętrznie przesiedlonych co najmniej od dwudziestu lat, ale jest to raczej pomoc doraźna. Ogólnie rzecz ujmując, UNHCR odgrywa dziś ważniejszą rolę w krajach, w których występują wewnętrzne przemieszczenia ludności, angażując się w pomoc osobom wewnętrznie przesiedlonym w powrocie do domu lub prowadząc wzmożone działania na ich rzecz. UNHCR/M. YONEKAWA/IDN 2005 Szwajcarski helikopter wypożyczony UNHCR po katastrofalnym tsunami w Indonezji, w wyniku którego w 2004r. zginęło 150 000 ludzi, a pół miliona straciło dach nad głową. W kilku przypadkach doświadczenie i wiedza UNHCR spowodowały, że agenda ta odegrała jeszcze większą rolę. Na przykład w latach 90. przeprowadziła największą w historii operację ewakuacji powietrznej w celu pomocy mieszkańcom oblężonych miast i osobom wewnętrznie przesiedlonym w Bośni i Hercegowinie. W późniejszych latach choć zazwyczaj nie uczestniczy w operacjach pomocy ofiarom klęsk żywiołowych przeprowadziła szeroko zakrojone operacje po tsunami, które zniszczyło Azję w 2004 r., i po trzęsieniu ziemi w Pakistanie w 2005 r., ponieważ w obu przypadkach z powodu ogromnej skali zniszczeń poproszono o pomoc wszystkie większe, zdolne do udzielenia jej instytucje. A najważniejszą potrzebą była organizacja i zarządzanie schroniskami i obozami, w czym UNHCR się specjalizuje. 20 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
Finansowane przez UNHCR mikrokredyty umożliwiły tym kolumbijskim uchodźcom mieszkającym w Panamie produkcję cegieł zwanych panela z gotowanego soku z trzciny cukrowej. UNHCR/B. HEGER/PAN 2006 POMOC DLA UCHODŹCÓW Ochrona i pomoc materialna są ze sobą powiązane. UNHCR jest w stanie zapewnić uchodźcom skuteczną ochronę prawną, jeżeli zaspokojone są również ich podstawowe potrzeby: dach nad głową, żywność, woda, warunki sanitarne i opieka medyczna. Dlatego UNHCR koordynuje dostawy odpowiednich produktów i świadczenie usług oraz zarządza albo pomaga w zarządzaniu obozami lub grupami obozów. Stworzyła również specjalne programy dla szczególnie zagrożonych kobiet, dzieci i osób starszych stanowiących 80% populacji zwykłych uchodźców. Gdy zostaną zaspokojone najpilniejsze potrzeby, najważniejsza staje się edukacja. UNHCR próbuje także znaleźć długofalowe rozwiązania trudnej sytuacji uchodźców, pomagając im w powrocie do kraju, jeżeli sytuacja na to pozwala, w integracji w kraju przyjmującym albo w przesiedleniu do innego kraju (patrz obok). PIĘĆ NAJWIĘKSZYCH OPERACJI W 2006 R. KRAJ NAKŁADY ($ USA) Sudan 68.571.000 Czad 65.214.000 Afganistan 47.533.000 Pakistan 43.110.000 DR Kongo 40.207.000 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 21
DŁUGOFALOWE ROZWIĄZANIA ANDAT UNHCR OBEJMUJE RÓWNIEŻ AKTYWNE poszukiwanie roz- trudnej sytuacji uchodźców. Poniżej przedstawiamy trzy Mwiązań główne możliwości. Dobrowolna repatriacja to dla większości uchodźców najlepsze rozwiązanie. Większość z nich chce wrócić do domu, gdy tylko umożliwi to sytuacja (zazwyczaj po zakończeniu konfliktu) i gdy w ich kraju zapanuje pewna stabilizacja. UNHCR zachęca do dobrowolnej repatriacji, ponieważ jest to dla osób przesiedlonych najlepsze rozwiązanie, o ile nie zagraża ich bezpieczeństwu i o ile możliwa jest ich ponowna integracja. Agenda często zapewnia transport i wyprawkę, która może obejmować gotówkę, projekty umożliwiające zarobkowanie i pomoc praktyczną, na przykład w postaci narzędzi rolniczych i nasion. PIĘĆ KRAJÓW O NAJWIĘKSZEJ LICZBIE REPATRIANTÓW W 2006R. UNHCR/S. SCHULMAN/AFG 2006 KRAJ LICZBA OSÓB POWRACAJĄCYCH W 2006 R. Afganistan 388.000 Liberia 108.000 Burundi 48.000 Angola 47.000 Sudan 42.000 Czasami we współpracy z licznymi organizacjami pozarządowymi UNHCR rozszerza zakres pomocy i odbudowuje pojedyncze domy oraz infrastrukturę, na przykład szkoły, przychodnie, drogi, mosty i studnie. Przedsięwzięcia tego rodzaju często służą osobom wewnętrz- 22 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
Uchodźcy z Angoli przeprawiają się przez rzekę Zambezi w drodze do domu. Trwająca 27 lat woja domowa zniszczyła drogi i mosty w tym kraju. PIĘĆ KRAJÓW NAJWIĘKSZYCH PRZESIEDLEŃ W 2006 R. KRAJ LICZBA UCHODŹCÓW Stany Zjednoczone 1 41.300 Australia 13.400 Kanada 10.700 Szwecja 2.400 Norwegia 1.000 nie przesiedlonym oraz powracającym uchodźcom, a jednocześnie wspierają innych ubogich żyjących na danym terenie, którzy nigdy nigdzie się nie przemieszczali. Pracownicy terenowi nadzorują stan powracających uchodźców znajdujących się w trudnej sytuacji. Inne organizacje zapewniają długoterminową pomoc w zagospodarowaniu. 1 Rok podatkowy w Stanach Zjednoczonych UNHCR/J. REDDEN/AGO 2006 W 2006 r. do 57 krajów wróciło około 734 000 uchodźców. Szacuje się, że ogólna liczba uchodźców, którzy powrócili do domu w ciągu ostatnich 10 lat wynosi 11,6 mln. 63% z nich skorzystało z pomocy UNHCR. Integracja ze społecznością lokalną i przesiedlenie Niektórzy uchodźcy nie mogą wrócić do domu lub nie chcą tego zrobić, ponieważ w kraju nadal grożą im prześladowania. W takich przypadkach UNHCR pomaga im w znalezieniu nowych domów w kraju azylowym, w którym się znajdują (w naszym coraz bardziej zatłoczonym świecie niewiele państw oferuje taką możliwość) lub w krajach trzecich, do których mogą zostać przesiedleni na stałe. Sfinansowana przez UNHCR irygacja umożliwiła tym afgańskim repatriantom uprawę roślin spożywczych na wyschniętej ziemi otaczającej ich wioskę.
UNHCR/J. REDDEN/MWI 2007 W realizowanych przez UNHCR programach przesiedleń bierze udział niewielka liczba krajów przyjmujących co roku pewną liczbę uchodźców. W 2006 r. do 15 krajów przesiedlono 71 700 osób, z których 27 700 skorzystało z pośrednictwa UNHCR. Pozostali zostali przesiedleni bezpośrednio przez państwa przyjmujące. Młody uchodźca z Kongo w Malawi przygotowuje się do planowanego przesiedlenia jego rodziny do Danii Kto korzysta z przesiedleń? Ludzie napotykający szczególne trudności lub zagrożeni w krajach, w których udzielono im pierwszego schronienia (pierwszych krajach bezpiecznych), stanowią największą grupę przesiedleńców. Niekiedy przesiedlenie jest niezbędne do ratowania ich życia. Może też być jedynym sposobem uchronienia danego uchodźcy przed podjęciem desperackich kroków (przykładem niestety częstym jest sytuacja ofiary gwałtu, odrzuconej przez rodzinę i społeczność, która nie może liczyć na pomoc). Niekiedy pewne bardzo specyficzne grupy uchodźców korzystają z programów przesiedleń grupowych. W 2006 r. największą przesiedloną grupą byli uchodźcy z Birmy: 5 700 przewieziono z krajów, gdzie znaleźli pierwsze schronienie, do państw, w których zaczęli nowe życie. Kolejne grupy to Somalijczycy (5 200), Sudańczycy (2 900), uchodźcy z Demokratycznej Republiki Konga (2 000) i Afgańczycy (1 900). 24 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
? &PYTANIA ODPOWIEDZI NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA DOTYCZĄCE UCHODŹCÓW Jakie prawa i obowiązki ma uchodźca? Uchodźca ma prawo wnosić o status uchodźcy. Ale ochrona międzynarodowa to nie tylko zapewnienie fizycznego bezpieczeństwa: uchodźcom powinny przysługiwać przynajmniej te same prawa i pomoc co innym legalnie przebywającym w danym kraju cudzoziemcom, w tym wolność przekonań i przemieszczania się oraz wolność od tortur i poniżającego traktowania. Powinni też korzystać z tych samych podstawowych praw ekonomicznych i socjalnych. W zamian od uchodźców wymaga się przestrzegania prawa kraju udzielającego im statusu uchodźcy. Jaka jest różnica między osobą ubiegającą się o status uchodźcy a uchodźcą? Ludzie uciekający ze swojego kraju i szukający schronienia za granicą często muszą złożyć oficjalny wniosek o status uchodźcy. W okresie rozpatrywania tego wniosku nazywa się ich osobami ubiegającymi się o status uchodźcy. Jeżeli otrzymają taki status, stają się uchodźcami potrzebującymi międzynarodowej ochrony. liczby uciekinierów), UNHCR i inne organizacje międzynarodowe pomagają, dostarczając żywność, narzędzia, pomieszczenia mieszkalne, a także organizując szkoły i przychodnie. Czy ludzie uciekający z terenów objętych wojną są uchodźcami? Konwencja Genewska z 1951 r. nie zajmuje się konkretnie problemem ludności cywilnej uciekającej przed konfliktami, o ile nie należą ona do konkretnej grupy prześladowanej w ramach takiego konfliktu. Jednak UNHCR od dawna stoi na stanowisku, że ludzi uciekających przed konfliktami należy uznać za uchodźców, jeżeli ich własne państwo nie chce lub nie może ich chronić. Dokumenty regionalne, takie jak Konwencja Organizacji Jedności Afrykańskiej dotycząca uchodźców oraz Deklaracja z Kartageny w Ameryce Południowej jednoznacznie podtrzymują to stanowisko. Co się dzieje, jeżeli władze państwa nie mogą lub nie chcą udzielać uchodźcom pomocy? W niektórych sytuacjach, w których władze danego państwa nie dysponują odpowiednimi środkami (na przykład w przypadku nagłego napływu dużej UNHCR/N. NDOLDE/TCD 2006 W ostatnich latach plagą operacji niosących pomoc jest zwiększająca się liczba incydentów zagrażających bezpieczeństwu OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 25
? &PYTANIA ODPOWIEDZI Czy władze państwa mogą deportować ludzi, których nie uznano za uchodźców? Jeśli w ramach rzetelnej procedury stwierdzono, że dane osoby nie potrzebują międzynarodowej ochrony, znajdują się one w sytuacji podobnej do nielegalnych imigrantów. Można ich deportować. Jednak UNHCR zaleca, aby rzetelna procedura przyznawania statusu uchodźcy obejmowała prawo do weryfikacji decyzji, ponieważ konsekwencje błędnej decyzji mogą być dla zainteresowanego katastrofalne. Czy zbrodniarz wojenny lub terrorysta mają prawo do statusu uchodźcy? Nie. Ludzie uczestniczący w zbrodniach wojennych oraz łamiący międzynarodowe prawa humanitarne i prawa człowieka również poprzez działania terrorystyczne nie mają prawa do ochrony przyznawanej uchodźcom. Czy żołnierz ma prawo do statusu uchodźcy? Uchodźcami mogą być tylko osoby cywilne. Osoba kontynuująca działania zbrojne z terytorium kraju udzielającego statusu uchodźcy nie może być uznana za uchodźcę. Jednak żołnierze lub bojownicy, którzy złożą broń, mogą otrzymać status uchodźcy, o ile nie są pozbawieni prawa do niego z innych względów. Czy wszyscy uchodźcy muszą przejść przez procedurę przyznawania statusu uchodźcy? W wielu krajach ludzie ubiegający się o status uchodźcy muszą udowodnić, że ich obawa przed prześladowaniami jest uzasadniona. Jednakże w przypadku większych ruchów ludności obejmujących dziesiątki, a nawet setki tysięcy ludzi indywidualna weryfikacja każdego przypadku może być niemożliwa. W takich sytuacjach całej grupie można z definicji przyznać status uchodźców (uchodźcy prima facie). UNHCR/B. BANNON/KEN 2006 26 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
UNHCR/T. MAKEEVA/RUS 2006 UNHCR uruchomił projekty zmierzające do poprawy warunków życia uchodźców z Gruzji mieszkających w zrujnowanych ośrodkach w Rosji. Co to jest ochrona tymczasowa? Władze państw proponują niekiedy ochronę tymczasową w sytuacjach, gdy ich system przyznawania statusu uchodźcy jest zagrożony nagłym napływem dużych grup ludności, jak to się zdarzyło w latach 90. podczas wojny w byłej Jugosławii. W takich okolicznościach ludzie mogą szybko zostać wpuszczeni do bezpiecznych krajów, ale bez gwarancji uzyskania stałego schronienia. W szczególnych przypadkach ochrona tymczasowa może być korzystnym rozwiązaniem zarówno dla władz państwa, jak i dla osób ubiegających się o status uchodźcy. W takiej sytuacji jest ona tylko uzupełnieniem ochrony gwarantowanej przez Konwencję Genewską z 1951 r., a nie jej substytutem. UNHCR zaleca, aby po upływie odpowiedniego czasu ludziom korzystającym z ochrony tymczasowej, którzy w dalszym ciągu nie mogą wrócić do swojego kraju, przyznawać prawo do wnioskowania o pełny status uchodźcy. Więcej informacji Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 r. i osoby wewnętrznie przesiedlone: niniejsza seria obejmuje broszury poświęcone tym zagadnieniom. Problem bezpaństwowości został szczegółowo zanalizowany w specjalnym numerze czasopisma REFUGEES (nr 147 The Excluded ). Wszystkie trzy publikacje udostępniają biura UNHCR. Można je również pobrać ze strony Publications w portalu www.unhcr.org? &PYTANIA ODPOWIEDZI Amerykański samolot wojskowy C-130 zrzuca dostarczoną przez UNHCR pomoc po powodzi, która zalała obóz dla uchodźców Dadaab w Kenii.
STRUKTURA, FINANSOW Struktura UNHCR i jego funkcjonowanie UNHCR jest obecnie jedną z najważniejszych instytucji humanitarnych na świecie. Zatrudnia około 6 200 pracowników w 278 biurach w 118 krajach. Przez ponad pół wieku swojego działania agenda ta pomogła ponad 50 mln ludzi, za co otrzymała dwie Pokojowe Nagrody Nobla w 1954 i 1981 r. António Guterres, który w czerwcu 2005 r. został dziesiątym Wysokim Komisarzem, informuje Radę Ekonomiczno-Społeczną o koordynacyjnych aspektach działalności agendy. Corocznie przedstawia też Walnemu Zgromadzeniu pisemny raport z całości pracy UNHCR. Programy i wytyczne UNHCR zatwierdza Komitet Wykonawczy złożony z 71 państw członkowskich, który spotyka się co roku w Genewie. Druga grupa robocza lub Komitet Stały zbiera się kilka razy do roku. Dzieci uchodźców irackich w szkole w Syrii. Brak edukacji to ogromny problem 4 mln irackich uchodźców i osób wysiedlonych na Bliskim Wschodzie.
ANIE I WSPÓŁPRACA Skąd UNHCR bierze pieniądze? Dochody UNHCR niemal w całości pochodzą z dobrowolnych wpłat dokonywanych przede wszystkim przez władze państw, ale także organizacje międzyrządowe, podmioty gospodarcze i osoby fizyczne. Agenda otrzymuje niewielką dotację (nieco przekraczającą 3% jej budżetu) od Organizacji Narodów Zjednoczonych. Pieniądze te są przeznaczone na pokrycie kosztów administracyjnych. Przyjmuje też pomoc rzeczową, na przykład namioty, lekarstwa, samochody ciężarowe i transport lotniczy. W miarę wzrostu liczby ludzi objętych opieką UNHCR rósł roczny budżet tej instytucji. Na początku lat 90. przekroczył on miliard dolarów. Od tego czasu pozostaje na niezmienionym poziomie. Roczny budżet programów UNHCR obejmuje programy ogólne wspierające zwykłe, bieżące działania oraz programy specjalne realizowane w sytuacjach nagłych lub obejmujące szeroko zakrojone repatriacje (chodzi np. o lawinowo rosnącą liczbę osób wysiedlonych z Iraku oraz powroty i ponowną integrację uchodźców i osób wewnętrznie przesiedlonych w Kongo i Sudanie). UNHCR/S. SCHULMAN/COD 2006 UNHCR realizuje wiele działań i przedsięwzięć we współpracy z innymi organizacjami, w tym z Czerwonym Krzyżem i organizacjami pozarządowymi. Jakie jeszcze organizacje pomagają uchodźcom? Kryzysy humanitarne są coraz bardziej złożone, dlatego UNHCR współpracuje z coraz większą liczbą coraz bardziej zróżnicowanych organizacji. Partnerzy ONZ to Światowy Program Żywnościowy (WFP), Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci (UNICEF), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), Biuro Koordynacji Spraw Humanitarnych (OCHA) oraz Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka (OHCHR). UNHCR/J. WREFORD/SYR 2007 Inne organizacje to Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (ICRC), Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (IFRC), Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) i około 650 organizacji pozarządowych. OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08 29
KILKA LICZB* Dane ogólne Azja udzieliła schronienia około 45% ludzi objętych mandatem UNHCR [15 mln].druga z kolei jest Afryka [9,7 mln, czyli 30%], Ameryka Łacińska [3,5 mln - 10%], Europa [3,4 mln, czyli 10%], Ameryka Północna [1,1 mln 3,5%] i Oceania z 85 500 osobami [0,2%]. Na początku 2007 r. liczba osób objętych mandatem UNHCR była rekordowa i wynosiła 32,9 mln. Byli to: 9,9 mln uchodźców... 30% 12,8 mln osób wewnętrznie przesiedlonych... 39% 5,8 mln bezpaństwowców... 17% 2,6 mln repatriowanych uchodźców i osób wewnętrznie przesiedlonych... 8% 740 000 osób ubiegających się o status uchodźcy... 2% 1 000 000 innych osób objętych mandatem UNHCR. 32,9 mln oznacza wzrost o 56% w porównaniu z poprzednim rokiem. Wynika to głównie z trzech czynników: nowych przemieszczeń ludności, podwojenia liczby osób wewnętrznie przesiedlonych spowodowanego bardziej systematycznym zaangażowaniem UNHCR w sprawy tych osób w ramach nowego podejścia klastrowego ONZ oraz dokładniejszych danych statystycznych dotyczących bezpaństwowców. Uchodźcy Po raz pierwszy od 5 lat światowa populacja uchodźców czyli osób będących przedmiotem największego zainteresowania UNHCR wzrosła z 8,7 mln do 9,9 mln, przede wszystkim z powodu wzrostu liczby uchodźców z Iraku przebywających w sąsiednich krajach do około 1,2 mln (we wrześniu 2007 r. liczba ta przekraczała już znacznie 2 mln). W 2006 r. do swoich krajów wróciło około 734 000 uchodźców, czyli o jedną trzecią mniej niż rok wcześniej. Około 362 500 z nich skorzystało z pomocy UNHCR. W 2006 r. swój kraj opuszczali nie tylko Irakijczycy. Znaczne grupy ludności uciekły z Republiki Środkowej Afryki [31 000], Czadu [20 000], Sri Lanki [16 600], Sudanu [14 400] i Somalii [13 600]. Jednak najwięcej uchodźców pochodzi z Afganistanu. 2,1 mln Afgańczyków korzysta z azylu w ponad 70 krajach (20% światowej populacji uchodźców). Osoby ubiegające się o status uchodźcy W 2006 r. wnioski o status uchodźcy złożyło na całym świecie 596 000 osób, w tym 299 000 w Europie. Na początku 2007 r. sprawy 740 000 osób ubiegających się o status uchodźcy wciąż były w toku (liczba ta obejmuje nierozpatrzone sprawy z poprzednich lat). Liczba nowych wniosków zmniejszyła się o 11% w porównaniu z poprzednim rokiem, co oznacza kontynuację tendencji zapoczątkowanej w 2002 r. Najwięcej nowych indywidualnych wniosków o status uchodźcy złożyli Somalijczycy [45 600], Irakijczycy [34 200], Zimbabwijczycy [22 200], Erytrejczycy [19 400], Chińczycy [19 300] i Rwandyjczycy [19 200]. 196 000 osób ubiegających się o status uchodźcy otrzymało w 2006 r. status uchodźcy lub podobną ochronę. Najwięcej osób ubiegających się o status uchodźcy przyjęła Republika Południowej Afryki (53 400 nowych wniosków). Kolejne państwa to Stany Zjednoczone [50 800], Kenia [37 300], Francja [30 800], Wielka Brytania [27 800], Szwecja [24 300] i Kanada [22 900]. * Dane nie obejmują około 4,4 mln uchodźców palestyńskich objętych opieką UNRWA w Jordanii, Libanie, Syrii, na Zachodnim Brzegu Jordanu i w Strefie Gazy. 30 OCHRONA UCHODŹCÓW 2007-08
Osoby wewnętrznie przesiedlone Na początku 2007 r. liczbę osób wewnętrznie przesiedlonych uciekających przed konfliktami na całym świecie szacowano na 24,5 mln, z czego 12,8 mln objęto w 2006 r. ochroną lub pomocą UNHCR (w poprzednim roku było to 6,6 mln). Bezpaństwowcy Badanie przeprowadzone w 2003 r. dało lepsze pojęcie o skali i złożoności problemu bezpaństwowości na świecie. W 2006 r. liczba zidentyfikowanych bezpaństwowców była już ponad dwukrotnie wyższa i wynosiła 5,8 mln. Uważa się jednak, że ich prawdziwa liczba jest bliska 15 mln. Rok wydania: 2008 Regionalne Przedstawicielstwo UNHCR w Europie Środkowo-Wschodniej 1011 Budapeszt Felvinci ut 27 Strona: www.unhcr-budapest.org Email: hunbu@unhcr.org Tel. 00 361-336-3060 Niniejsza publikacja została wydana w następujących językach: bułgarskim, polskim, słowackim, słoweńskim oraz węgierskim. Tekst oryginału wydanego przez UNHCR w Genewie w języku angielskim jest dostępny na stronie www.unhcr.org W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji w języku polskim prosimy o kontakt z biurem UNHCR w Warszawie: Adres: al. Róż 2 00-556 Warszawa Strona: www.unhcr.pl Email: polwa@unhcr.org Tel. 022 628 69 30 Młody palestyński uchodźca pozostający od miesięcy na ziemi niczyjej między Irakiem i Syrią. UNHCR/J. WREFORD/IRQ-SYR 2007 Tylna okładka: Uchodźcy z Kolumbii w odległym zakątku Panamy. UNHCR/B. HEGER/PAN 2006 UNHCR / MRPI / B 3 / ENG 1 SEPTEMBER 2007