OSTATNIA MILA BUDOWA I EKSPLOATACJA TELEINFORMATYCZNEJ SIECI DOSTĘPOWEJ. Poradnik dla operatorów i samorządowców CZĘŚĆ III

OSTATNIA MILA BUDOWA I EKSPLOATACJA TELEINFORMATYCZNEJ SIECI DOSTĘPOWEJ Poradnik dla operatorów i samorządowców CZĘŚĆ III Wiesław Baług, Jarosław Józik, Robert Mierzwiński, Jacek Oko, Andrzej Sobczak Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2010

Praca zbiorowa pod redakcją Wiesława Baługa Autorzy: Wiesław Baług Jarosław Józik Robert Mierzwiński Jacek Oko Andrzej Sobczak Konsultacja merytoryczna: Jarosław M. Janiszewski i Marek Kujawa Redakcja techniczna: Monika Dolińska Korekta językowa: Claudia Snochowska-Gonzalez i Monika Dolińska Nakład: 2000 egz. Publikacja bezpłatna Publikacja została przygotowana we współpracy pomiędzy Urzędem Komunikacji Elektronicznej a Fundacją Wspomagania Wsi. Publikacja powstała w ramach programu Wieś aktywna. Budowanie społeczeństwa informacyjnego e-vita III, sfinansowana została ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Operatorem programu jest Fundacja Wspomagania Wsi. Wydawca: Fundacja Wspomagania Wsi ul. Bellottiego 1, 01-022 Warszawa www.witrynawiejska.org.pl Druk i oprawa: Drukarnia UPI Al. Bohaterów Września 9 00-973 Warszawa www.upi.pl Wydanie I PDF: 978-83-60600-67-2 Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2010

Szanowni Państwo, 3 Z wielką przyjemnością przedstawiam Państwu trzeci poradnik przygotowany przy współpracy Fundacji Wspomagania Wsi, Polsko- Amerykańskiej Fundacji Wolności i Urzędu Komunikacji Elektronicznej. Poradnik ten jest skierowany do wszystkich, którzy chcą świadczyć komercyjne usługi telekomunikacyjne dla różnych grup klientów. Poruszamy szerzej kwestie, które we wcześniejszych edycjach poradnika były zaznaczone tylko marginalnie. Do takich zagadnień należy np. organizacja systemu obsługi klienta, a w tym marketing, sprzedaż, kanały dystrybucji. Jeśli chcemy efektywnie obsługiwać klientów i zapewnić im usługi na jak najwyższym poziomie, musimy zadbać o ich potrzeby oraz odpowiednio opiekować się nimi po sprzedaży usług. Osiągnięcie wysokiego wskaźnika satysfakcji klientów nie jest zadaniem łatwym, ale kluczem do tego jest dobranie odpowiedniej oferty. W przedstawionym podręczniku znajdziecie Państwo odpowiedź na pytania związane z tym zagadnieniem. Warto też zapoznać się z rozdziałem poświęconym ekonomicznemu modelowaniu działalności operatorskiej czy też z rozdziałami opisującymi aspekty zarządzania siecią telekomunikacyjną i jej bezpieczeństwem. Mam nadzieję, że prezentowany poradnik przyczyni się w pośredni sposób do zwiększenia wydatkowania środków unijnych, przeznaczonych na rozwój sieci szerokopasmowych w Polsce. Fundusze te są szansą dla naszego kraju na to, by dogonić szybko uciekający świat. Bez zbudowanych nowoczesnych sieci nie będziemy mieć możliwości rozwoju gospodarczego. Dlatego każdy, kto zdecyduje się na telekomunikacyjną działalność operatorską, powinien mieć wsparcie z wielu źródeł. Jednym z nich jest Urząd Komunikacji Elektronicznej. Życzę powodzenia w prowadzeniu działalności. Z poważaniem Anna Streżyńska Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej

Spis treści WSTĘP 11 5 1 2 3 ELEMENTY SIECI WARSTWY DOSTĘPOWEJ. POJĘCIA I DEFINICJE 13 1.1 Struktura sieci szerokopasmowej 14 1.2 Sieć dostępowa 17 ANALIZA RYNKU. OKREŚLENIE POPYTU NA USŁUGI DOSTĘPU DO INTERNETU 23 2.1 Wyniki inwentaryzacji infrastruktury. Wykorzystanie danych do planowania lokalizacji inwestycji 24 2.2 Badanie popytu lokalnego rynku. Źródła informacji 26 2.3 Krajowe prognozy zapotrzebowania na usługi dostępu do Internetu 30 ZAŁOŻENIA TECHNICZNE BUDOWY SIECI DOSTĘPOWEJ UWZGLĘDNIAJĄCE WYNIKI ANALIZY RYNKU 33 3.1 Wybór technologii budowy sieci technologie radiowe i kablowe 34 3.2 Lokalizacja głównych węzłów sieci. Łącza do sieci krajowej 35 3.3 Plan wdrożenia usług w projektowanej sieci 38 3.3.1 Opracowanie usług dla odbiorcy indywidualnego 38 3.3.2 Opracowanie usług dla odbiorcy instytucjonalnego/biznesowego 40 3.4 Wykorzystanie istniejącej infrastruktury technicznej do budowy elementów sieci 41 3.4.1 Wykorzystanie kanalizacji teletechnicznej i rurociągów kablowych innych operatorów 41 3.4.2 Wykorzystanie kanalizacji ściekowej i ogólnospławnej do prowadzenia kabli światłowodowych 42 3.4.3 Prowadzenie kabli światłowodowych na podbudowie słupowej 43 3.4.4 Instalacja elementów sieci radiowych na istniejących obiektach 45 3.5 Integracja przedsięwzięcia z projektami związanymi 46

6 4 PROJEKTOWANIE I BUDOWA SIECI DOSTĘPOWEJ 47 4.1 Opracowanie dokumentacji projektowej sieci 48 4.1.1 Projekty dla sieci radiowych aspekty techniczne i formalne 48 4.1.2 Projekty budowlane i wykonawcze dla sieci kablowych 51 4.1.3 Przykładowe dokumentacje projektowe dla elementów sieci radiowej i kablowej 53 4.2 Przebieg procesu budowy sieci 56 4.2.1 Budowa radiowych stacji bazowych 57 4.2.2 Budowa sieci kablowych w technologiach doziemnych i napowietrznych 59 4.2.3 Wykonywanie instalacji abonenckich 64 5 MIĘDZYOPERATORSKA WYMIANA RUCHU IP 67 6 5.1 Punkty międzyoperatorskiej wymiany ruchu 71 5.2 Korzyści wynikające z użytkowania węzła wymiany ruchu IP 72 5.3 Fizyczna organizacja węzła wymiany ruchu IP 73 5.4 Warunki przystąpienia do międzyoperatorskiego punktu wymiany ruchu IP 74 EKONOMICZNE MODELOWANIE DZIAŁALNOŚCI OPERATORSKIEJ DLA LOKALNYCH SIECI DOSTĘPOWYCH 77 6.1 Ceny detaliczne usług dostępu do Internetu 78 6.2 Składniki kosztów utrzymania sieci i świadczenia usług dostępu do Internetu 79 6.2.1 Koszty korzystania z węzłów międzyoperatorskiej wymiany ruchu 80 6.2.2 Symulacja kosztów dostępu do zasobów Internetu 82 6.2.3 Koszty sprzedaży usług 84 6.2.4 Opłaty i podatki 84 6.2.5 Koszty materiałów i energii 87 6.2.6 Koszty usług obcych 87 6.2.7 Koszty marketingu 88 6.2.8 Koszty zatrudnienia 89 6.3 Kalkulacja przychodów ze sprzedaży usług 89 6.4 Przykładowy rachunek zysków i strat dla projektu 92 7 RODZAJE USŁUG ŚWIADCZONYCH W SIECI 95 7.1 Podstawowe usługi dostępu do Internetu 96 7.2 Usługi transmisji danych 96 7.3 Usługi telefonii internetowej w technologii VoIP 99

8 ZASADY I ORGANIZACJA SPRZEDAŻY USŁUG 101 8.1 Marketingowe narzędzia wsparcia sprzedaży 103 8.1.1 Przygotowanie i obsługa baz danych 103 8.1.2 Badania przedsprzedażowe i posprzedażowe 104 8.1.3 Kampanie marketingowe (promocyjne i reklamowe) 105 8.1.4 Materiały reklamowe 105 8.1.5 Akcje telemarketingowe 107 8.1.6 Organizacja spotkań wspierających proces sprzedaży 107 8.2 Zarządzanie potencjałem rynku 108 8.3 Kanały sprzedaży usług 109 8.3.1 Kanały dystrybucji 111 8.3.2 Sprzedaż bezpośrednia 112 8.3.3 Projektowanie działu sprzedaży 112 8.3.4 Zarządzanie działem sprzedaży 115 8.3.5 Poprawa efektywności działu sprzedaży 126 8.4 Telemarketing 127 8.5 Biuro obsługi klienta 130 8.6 Sprzedaż pośrednia 133 8.7 Elektroniczne kanały dystrybucji 135 8.7.1 Sprzedaż on-line 135 8.7.2 Pozyskanie zlecenia 137 8.8 Analiza funkcjonowania kanałów dystrybucji 138 8.9 Posprzedażowa współpraca z klientem 140 8.10 Budowa cenników usług odniesienie do konkurencyjnych ofert 142 8.11 Oferty i działania promocyjne 144 9 ORGANIZACJA SYSTEMU OBSŁUGI KLIENTÓW 147 9.1 Główne elementy procesu obsługi klientów 149 9.1.1 Marketing 149 9.1.2 Sprzedaż 150 9.1.3 Obsługa klienta 151 9.1.4 Tradycyjne spory pomiędzy działem sprzedaży i działem obsługi klienta 156 9.2 Dokumenty formalne regulujące relacje z klientami 156 9.2.1 Umowy o świadczenie usług telekomunikacyjnych 157 9.2.2 Klauzule niedozwolone (abuzywne) w umowie o świadczenie usług 162 9.2.3 Regulaminy świadczenia usług 163 9.2.4 Cenniki usług 164 9.2.5 Oświadczenia klientów 166 9.3 Ochrona danych użytkowników usług telekomunikacyjnych i tajemnica telekomunikacyjna 169 9.4 Formy obsługi klientów w zależności od wielkości sieci 172 7

8 9.4.1 Budowa organizacji w sieciach bardzo małych (do 1000 użytkowników) 172 9.4.2 Budowa organizacji w sieciach małych (1000-5000 użytkowników) 173 9.4.3 Budowa organizacji w sieciach średnich (do 10000 użytkowników) 175 9.4.4 Budowa organizacji w sieciach powyżej 10000 użytkowników 176 9.5 Biuro obsługi klienta: wirtualne czy fizyczne? 176 9.6 Wykorzystanie strumienia zgłoszeń klientów do planowania sieci 177 9.7 Techniczne wsparcie klientów przez biuro obsługi klientów 178 9.8 Fakturowanie usług 179 9.9 Skuteczne metody windykacji należności 180 9.10 Obowiązki operatora związane z obsługą reklamacji abonenckich 182 9.11 Zarządzanie relacjami z klientem z wykorzystaniem systemu informatycznego CRM 183 10 SERWIS SIECI. TECHNICZNA OBSŁUGA UŻYTKOWNIKÓW SIECI 187 10.1 Organizacja serwisu w zależności od wielkości sieci 188 10.2 Ustalenie poziomu jakości usług (SLA ang. Service Level Agreement) dla usług w sieci 190 10.3 Techniczne wyposażenie pracowników obsługi 191 10.4 Organizacja przepływu zgłoszeń pomiędzy biurem obsługi klientów a pracownikami serwisu 192 10.5 Informatyczne systemy zarządzania siecią i nadzoru nad nią 193 10.6 Systemy paszportyzacji i ewidencji elementów sieci 194 10.7 Współpraca z jednostkami z otoczenia sieci 195 10.7.1 Zespół uzgadniania dokumentacji projektowej 195 10.7.2 Dostawcy usług hurtowego dostępu do Internetu 196 10.7.3 Dostawcy urządzeń i materiałów eksploatacyjnych 196 11 BEZPIECZEŃSTWO W SIECI. OCHRONA ZASOBÓW SIECI 202 11.1 Planowanie potrzeb związanych z bezpieczeństwem 203 11.1.1 Ocena ryzyka 203 11.1.2 Zagrożenia oraz słabe punkty 104 11.1.3 Analiza kosztów i zysków 104 11.2 Mechanizmy bezpieczeństwa dotyczące funkcjonowania sieci 205 11.3 Ochrona urządzeń infrastruktury technicznej 206

12 ZARZĄDZANIE SIECIĄ 209 12.1 Funkcje zarządzania siecią i elementami sieci 210 12.2 Funkcje zarządzania usługami 212 12.3 Numeracja IP. Pozyskiwanie numeracji i gospodarka nią 212 12.4 Numeracja telefoniczna dla potrzeb usługi telefonii pakietowej VoIP 213 12.5 Archiwizacja i replikacja danych 215 12.6 System monitoringu i analizy zdarzeń w sieci 216 13 OBOWIĄZKI LOKALNEGO OPERATORA WOBEC ORGANÓW NADRZĘDNYCH 219 9 14 JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W ROLI OPERATORA TELEKOMUNIKACYJNEGO 223 15 PRZYKŁADY GMINNYCH SIECI DOSTĘPOWYCH 227 15.1 Przypadek 1. Gminna sieć światłowodowo-radiowa 228 15.2 Przypadek 2. Gminna sieć radiowa 231 15.3 Przypadek 3. Przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu (einclusion) 232 15.4 Przypadek 4. Komercyjna sieć dostępowa na obszarze trzech gmin 234 SPIS ILUSTRACJI 237 SPIS TABEL 239 O AUTORACH 241

10

Wstęp Przyznanie Polsce unijnych środków pomocowych dało początek rozległym inwestycjom telekomunikacyjnym. Te inwestycje umożliwią zbudowanie szerokopasmowej infrastruktury telekomunikacyjnej w miejscowościach wiejskich, które do tej pory znajdowały się na skraju obszaru cyfrowego lub daleko poza nim. Samorządy, jako beneficjenci unijnych programów, będą starały się zbudować sieć szerokopasmową tam, gdzie jest ona najbardziej potrzebna, docierając jak najbliżej przyszłych użytkowników oczekujących na usługi mieszkańców. Sieci szkieletowe i dystrybucyjne budowane w ten sposób nie kończą się jednak gniazdkiem u abonenta. Do tego potrzebna jest jeszcze sieć dostępowa. Dwie pierwsze części poradnika (Budowa sieci szerokopasmowych. Planowanie i przygotowanie koncepcji 1 oraz Budowa sieci szerokopasmowych. Projekt techniczny, budowa i eksploatacja sieci 2 ) przedstawiały tworzenie sieci od fazy planowania do eksploatacji i dotyczyły warstwy szkieletowej i dystrybucyjnej. Celem trzeciej części poradnika jest pokazanie problemów (i ich rozwiązań) dotyczących ostatniego poziomu sieci, to znaczy warstwy dostępowej, obejmującej także abonenta i nazywanej czasami ostatnią milą. Poradnik zawiera informacje, które, zdaniem autorów, powinny być pomocne zarówno dla samorządów, jak i dla przedsiębiorców planujących budowę lub rozwój istniejących sieci dostępowych. Planowanie, projektowanie i budowa takich sieci przypomina analogiczne etapy tworzenia sieci innych warstw, opisane w poprzednich częściach poradnika, dlatego też w tej części skupiono się na specyficznych aspektach sieci ostatniej mili. Opisano przygotowanie projektu, zarówno od strony technicznej, jak i biznesowej; omówiono zagadnienia związane z analizą rynku, na którym planowane jest świadczenie usług dostępu do Internetu; przedstawiono projekcje biznesowe działalności operatorskiej. Przy omawianiu problemów związanych z budową sieci przedstawiono preferowane technologie, tak kablowe, jak i radiowe; zaprezentowano również urządzenia stosowane w sieciach dostępowych. Szczegółowo został omówiony proces eksploatacji sieci serwis, zarządzanie, współpraca międzyoperatorska. Wiele miejsca poświęcono w poradniku sprawom związanym z pracą z klientami, z ich pozyskaniem, obsługą, utrzymaniem, ale także z rozliczeniem świadczonych im usług i windykacją należności. Przedmiotem uwagi w poradniku są również zagadnienia związane z budową i organizacją przedsiębiorstwa działającego jako operator telekomunikacyjny dostarczający usługi dostępu do Internetu. W końcowej części 11 1 Budowa sieci szerokopasmowych. Planowanie i przygotowanie koncepcji, red. J. Janiszewski. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2008. Publikacja w wersji elektronicznej dostępna jest na stronie www.internetnawsi.pl. 2 Eugeniusz W. Gaca, Krzysztof J. Heller, Paweł M. Marchelek, Budowa sieci szerokopasmowych. Projekt techniczny, budowa i eksploatacja sieci. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2009. Publikacja w wersji elektronicznej dostępna jest na stronie www.internetnawsi.pl.

12 przedstawione zostały studia przypadku opisy powstawania rzeczywistych, lokalnych sieci ostatniej mili. Zamiarem autorów było przygotowanie opracowania uniwersalnego, przydatnego zarówno podmiotom rozpoczynającym swoją aktywność na rynku usług telekomunikacyjnych, jak i tym, którzy taką działalność już prowadzą, lecz potrzebują dodatkowej wiedzy do jej rozwoju. Dzięki lekturze poradnika łatwiej będzie uniknąć błędów przy planowaniu lub rozwoju działalności operatorskiej i zapoznać się z gotowymi, sprawdzonymi rozwiązaniami. Z tego powodu treść niektórych rozdziałów może okazać się dla części Czytelników zbyt oczywista, a dla innych nadto skomplikowana i obszerna. Jednakże nawet najmniejszy, początkujący operator ma szansę rozwinąć swoją sieć przynajmniej do wielkości pozwalającej na przyłączenie dziesięciotysięcznego abonenta. Życząc tego Czytelnikom, mamy nadzieję, że poradnik, który przygotowaliśmy, tę drogę ułatwi.

13 1. Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Rozdział zawiera opisy podstawowych pojęć technicznych związanych z sieciami szerokopasmowym. Umiejscawia sieć dostępową w ogólnej strukturze sieci.

1.1 Struktura sieci szerokopasmowej 14 Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje W latach osiemdziesiątych opracowany został siedmiowarstwowy model odniesienia opisujący przepływ informacji pomiędzy poszczególnymi warstwami systemu telekomunikacyjnego. W oparciu o ideę modeli wielowarstwowych powstawały definicje kolejnych protokołów i systemów telekomunikacyjnych. Zmiana idei organizacji dostępu użytkowników końcowych do usług oferowanych przez systemy telekomunikacyjne spowodowała zmianę w określaniu struktury systemów i sieci telekomunikacyjnych. Rys. 1. Hierarchiczny model sieci

Obecnie najbardziej popularnym sposobem organizacji sieci, obok klasycznego siedmiowarstwowego modelu odniesienia OSI ISO, jest model hierarchii trój- i dwuwarstwowej. W modelu tym przyjmuje się podział na następujące warstwy, różniące się między sobą ze względu na funkcje elementów sieci wchodzących w skład poszczególnych warstw: warstwa dostępowa realizująca funkcje dostarczania usług użytkownikom końcowym; warstwa dystrybucyjna (agregacji) realizująca funkcje dystrybucji usług sieciowych ta warstwa znajduje się pomiędzy warstwą dostępu do sieci a warstwą szkieletową; warstwa szkieletowa (przełączania) realizująca funkcje przełączania i komutacji, zapewniająca szybkie połączenia między punktami dystrybucji. Na rys. 1 przedstawiono hierarchiczny model sieci. Wraz z pojawieniem się systemów transmisji danych o dużych przepływnościach oraz kształtowaniem się cyfrowych rozwiązań na obszarze pętli abonenckiej, przyjęto podział sieci telekomunikacyjnej na trzy warstwy funkcjonalne (rys. 2): Warstwa dostępowa, która służy do dostarczania usług użytkownikom końcowym. Najczęściej stanowi skręconą parę miedzianych przewodów. W przypadku większych przepływności stosuje się czasem światłowód, a przy transmisji sygnałów TV kabel koncentryczny. Czasami w warstwie dostępu stosuje się też zwielokrotnianie, lecz podstawowym interfejsem do warstwy przełączającej i centralnej warstwy transmisyjnej jest główny punkt rozdzielczy (ramka dystrybucji) MDF (ang. Main Distribution Frame), w którym wykonane są fizyczne połączenia między parami przewodów. Centralna warstwa transmisyjna sieci, którą stanowią cyfrowe systemy transmisyjne. Warstwa ta znana jest, w zależności od stosowanej technologii, pod nazwą PDH (ang. Plesiochronous Digital Hierarchy) lub SDH (ang. Synchronous Digital Hierarchy). Opiera się na standardach zaprojektowanych początkowo do przesyłania mowy za pomocą sygnałów cyfrowych. Ma ona najczęściej sztywny system zwielokrotniania i nie jest zoptymalizowana pod względem elastycznego dzielenia pasma pomiędzy różne klasy ruchu, generowane przez nowo tworzone aplikacje, które będą prawdopodobnie dominować przy wykorzystywaniu pasma transmisji w nadchodzących dekadach. Warstwa przełączania, która jest stosowana w celu udostępniania szeregu usług komutowanych, ograniczonych obecnie do maksymalnej szybkości bitowej 64 kb/s (cyfrowy odpowiednik kanału mowy). Istnieją trzy podstawowe niezależne usługi tego rodzaju: dwie z komutacją łączy, czyli PSTN i ISDN, które są częściowo zintegrowane, oraz jedna z komutacją pakietów, PDN. Warstwa przełączania jest też stosowana przy zapewnianiu funkcji połączeń wzajemnych dla pewnych usług dzierżawionych. Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje 15

16 Warstwa transmisyjna Transmisja PDH/SDH Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Warstwa prze³¹czania Warstwa dostepowa Us³ugi ruchome Prze³¹czanie (komutacja ) PSTN/ISDN Standardowe us³ugi telefoniczne Rys. 2. Warstwy funkcjonalne sieci telekomunikacyjnej Prze³¹czanie ATM Standardowe us³ugi telefoniczne Do budowy sieci szerokopasmowej mogą zostać wykorzystane różnorodne techniki. Ewolucja technik transmisji cyfrowej i dynamiczny wzrost popularności protokołu IP spowodowały, iż przyjęty powyżej model trójwarstwowy przedstawiany jest w odniesieniu do technik transmisji danych. W modelu sieci szerokopasmowej model stanowią (odnosząc się do hierarchii struktury fizycznej) trzy podstawowe warstwy (zob. rys. 3): Sieć szkieletowa (rdzeniowa), która ma za zadanie zapewnienie optymalnej transmisji danych między lokalizacjami. Najczęściej jest budowana jako bardzo szybka sieć przełączana. Infrastruktura sieci szkieletowej (zwanej również rdzeniową) winna się charakteryzować nadmiarowością połączeń w celu zapewnienia wymaganego poziomu niezawodności (zapewnienie stabilności i szybkości działania sieci w przypadku awarii łączy lub urządzeń). Sieć dystrybucyjna (agregacyjna), która ma za zadanie zapewnienie łączności w oparciu o określone (zdefiniowane) reguły. W warstwie dystrybucji zagregowane są węzły dystrybucyjne (ang. wiring closets) wykorzystujące przełączniki do oddzielenia grup roboczych i izolowania problemów sieciowych w środowisku sieci dostępowej. Na tej samej zasadzie warstwa dystrybucyjna agreguje połączenia sieci rozległej na krawędzi sieci dostępowej i zapewnia łączność opartą na określonych zasadach. Sieć dostępowa, która ma za zadanie zapewnienie użytkownikom dostępu do usług i sieci. Urządzenia dostępowe działają w drugiej warstwie modelu OSI/ISO i udostępniają usługi działające w tej warstwie. Głównym zadaniem urządzeń segmentu sieci dostępowych jest dołączanie do sieci użytkowników końcowych (realizowane przy założeniach niskich kosztów i dużej liczbie obsługiwanych portów). W warstwie dostępu z reguły znajdują się przełączane urządzenia LAN z portami zapewniającymi łączność ze stacjami

roboczymi i serwerami. W środowisku WAN warstwa ta może dawać telepracownikom lub zdalnym stanowiskom dostęp do sieci korporacyjnej za pomocą technologii WAN. Sieæ szkieletowa Sieæ dystrybucyjna Sieæ dostêpowa 17 Rys. 3. Struktura trzywarstwowa sieci W niektórych przypadkach stosuje się model dwusegmentowy (dwuwarstwowy), składający się z dwóch zasadniczych elementów, zwanych segmentami sieci (zob. rys. 4): sieci szkieletowej (rdzeniowej) zbudowanej z segmentów dalekosiężnego i brzegowego; sieci dostępowej zbudowanej z segmentów dystrybucyjnego i lokalnego. Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Rys. 4. Struktura dwusegmentowa sieci W każdej z wymienionych warstw obu modeli można stosować zarówno techniki przewodowe, jak i radiowe. 1.2 Sieć dostępowa Pojęcie systemów i sieci dostępowych pojawiło się stosunkowo niedawno. Dotychczas abonent łączył się z najbliższym węzłem telekomunikacyjnym za pomocą zwykłej pary miedzianych przewodów. Odcinek sieci między węzłem a urządzeniem użytkownika zaczął nabierać szczególnego znaczenia w miarę rozszerzenia zakresu usług świadczonych przez sieci telekomunikacyjne. Odcinek ten zwany jest siecią dostępową bądź systemem dostępowym. Zmiany w technikach organizacji dostępu użytkowników końcowych do usług telekomunikacyjnych sprawiły, że pojawiła się grupa nowych pojęć związanych z infrastrukturą telekomunikacyjną: Dostęp abonencki jest to infrastruktura telekomunikacyjna obejmująca środki transmisyjne i sposób dostępu abonenta do sieci telekomunikacyjnej analogowej lub cyfrowej.

18 Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Ostatnia mila to odcinek pomiędzy węzłem sieci szkieletowodystrybucyjnej a użytkownikiem końcowym. Dostęp szerokopasmowy jest to wspólna nazwa różnych technik przekazu (przewodowych, radiowych, optycznych i w podczerwieni), umożliwiających użytkownikowi końcowemu dostęp do informacji z przepływnością nie mniejszą niż 2 Mbit/s3. Obejmuje obecnie wiele rozwiązań o szerokim paśmie przenoszenia. Sieć dostępowa jest to zdefiniowany w zaleceniu ITU T G.9024 zbiór środków teleinformatycznych, obejmujący urządzenia komunikacyjne i różnorodne media transportowe (przewodowe i bezprzewodowe) mające zdolność przenoszenia usług telekomunikacyjnych między węzłem usługowym a urządzeniem abonenckim. System dostępowy jest to ta część systemu telekomunikacyjnego, która przekazuje użytkownikowi informację bez jej interpretacji. Główną funkcją współczesnych systemów dostępowych działających w sieciach dostępowych AN (ang. Access Network) jest dostarczenie do węzła udostępniania usług POP (ang. Point of Presence) w jak najbardziej skuteczny sposób sygnałów od abonenta. OSI (ang. Open System Interconnection) lub Model OSI (pełna nazwa ISO OSI RM, ang. ISO OSI Reference Model model odniesienia łączenia systemów otwartych) jest to standard zdefiniowany przez ISO oraz ITU-T, opisujący strukturę komunikacji sieciowej. Model ISO OSI RM jest traktowany jako model odniesienia (wzorzec) dla większości rodzin protokołów komunikacyjnych. Podstawowym założeniem modelu jest podział systemów sieciowych na siedem warstw (ang. layers), współpracujących ze sobą w ściśle określony sposób. Dla Internetu sformułowano uproszczony, stosowany powszechnie, Model TCP/IP, który ma tylko 4 warstwy. xdsl (ang. x Digital Subscriber Line) to zbiorowy termin wszystkich technologii cyfrowych linii abonenckich, używających wielu schematów modulacji w transmisji danych przez symetryczne linie miedziane. X w nazwie jest zamiennikiem początkowej litery, pod jaką ukrywa się dana specyfikacja (np. ADSL, HDSL itp.). Samo pojęcie sieci dostępowej związane jest z rozwojem systemów cyfrowych. Początkowo sieci dostępowe zbudowane były głównie z kabli z parami przewodów miedzianych. Były projektowane dla analogowych usług głosowych o paśmie częstotliwości 3,4 khz, przy długości przyłącza abonenckiego do około 10 km (struktura tradycyjnej sieci dostępowej przedstawiona została na rys. 5). 3 Taka przepływność została przyjęta w definicji łączy szerokopasmowych w wytycznych dotyczących programu POIG, Działanie 8.4 Zapewnienie dostępu do Internetu na etapie ostatniej mili. 4 ITU (ang. International Telecommunication Union) Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny. Standard ITU-T G.902 opisuje ogólną architekturę sieci dostępowej oraz realizację, za jej pośrednictwem, różnych usług. Na jego podstawie tworzy się wszelkie rekomendacje dotyczące sieci dostępowych.

19 Rys. 5. Struktura tradycyjnej sieci dostępowej Miejsce analogowych usług głosowych, telefaksów i analogowego, wdzwanianego dostępu do Internetu (ang. dial-up) zaczęły zajmować techniki i usługi związane z cyfrową pętlą abonencką (ISDN BRA, ISDN PRA). Powstała wówczas modyfikacja tradycyjnej sieci dostępowej w kierunku sieci opartej o poszczególne punkty dystrybucji sieci. Struktura sieci dostępowej o takiej organizacji została przedstawiona na rys. 6. Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Rys. 6. Struktura przewodowej sieci dostępowej

20 Zmiany w technice budowy sieci abonenckiej, a w konsekwencji w całym obszarze sieci odpowiedzialnym za realizację dostępu użytkowników do usług, ukształtowały strukturę ogólną sieci dostępowej. Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Rys. 7. Struktura sieci dostępowej według zalecenia G.902 W miarę rozwoju techniki cyfryzacji pętli abonenckiej, upowszechniania się techniki IP oraz wzrostu oczekiwań użytkowników zaczęły się pojawiać nowe usługi, stopniowo wprowadzające szerokopasmowy dostęp do Internetu. Dzięki temu zaczęła być możliwa realizacja usług telewizji cyfrowej, w tym wysokiej rozdzielczości HDTV (ang. High Definition Television), gier sieciowych i innych usług, wymagających łącza stałego o przepływności do abonenta (ang. downstream) co najmniej 10 Mbit/s. Pojawiło się pojęcie dostępu szerokopasmowego, odnoszącego się do fizycznego połączenia pomiędzy wyposażeniem terminala użytkownika końcowego (szybki modem, komputer multimedialny, przystawka set-top box, antena) a siecią komunikacyjną (np. najbliższym węzłem dostępowym). Ze względu na zastosowane medium transmisyjne można zdefiniować wiele typów dostępu do usług telekomunikacyjnych. Spośród nich najbardziej znanymi są: analogowy dostęp przewodowy; cyfrowy dostęp przewodowy; dostęp optyczny; dostęp hybrydowy; dostęp bezprzewodowy; sieci radiowe; sieci przywoławcze; sieci trankingowe; analogowy dostęp komórkowy; cyfrowy dostęp komórkowy; dostęp satelitarny.

Alternatywą dla sieci dostępowych opartych o kable miedziane są radiowe sieci dostępowe. Rozwiązania bezprzewodowe są stosowane w miejscach, w których: budowa sieci przewodowych jest trudna (silnie zurbanizowane obszary miast czy całych aglomeracji, tereny trudno dostępne itd.) lub ekonomicznie nieuzasadniona; istnieje konieczność bardzo szybkiego uruchomienia łączności lub przedsięwzięcie ma charakter czasowy (obsługa spotkań konferencyjnych, targów, imprez sportowych lub wydarzeń kulturalnych organizowanych na wolnym powietrzu itp.). Istnieje wiele różnych rozwiązań systemów RDA (radiowego dostępu abonenckiego), a architektura warstwy dostępowej zawiera rozwiązania techniczne, które przedstawiono na rys. 8 i rys. 9. Stacja bazowa Stacja bazowa Kontroler stacji bazowych Kontroler stacji bazowych Kontroler sieci Weze³ komutacyjny Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje 21 Terminal dostêpowy Stacja bazowa Kontroler stacji bazowych Rys. 8. Struktura bezprzewodowego systemu dostępowego

22 Elementy sieci warstwy dostępowej. Pojęcia i definicje Rys. 9. Architektura systemów dostępowych

23 2. Analiza rynku. Określenie popytu na usługi dostępu do Internetu W poprzednim rozdziale zostały przedstawione teoretyczne podstawy struktury sieci ostatniej mili. Pozwoli nam to teraz przybliżyć zagadnienia związane z przygotowaniem przedsięwzięcia budowy lokalnej sieci operatorskiej. Ten rozdział traktuje o pierwszych krokach w projekcie: o przygotowaniu danych.

2.1 Wyniki inwentaryzacji infrastruktury. Wykorzystanie danych do planowania lokalizacji inwestycji 24 Analiza rynku. Określenie popytu na usługi dostępu do Internetu Jak napisaliśmy w pierwszej części poradnika, inwentaryzacja zasobów polega na zebraniu i uporządkowaniu informacji o istniejących na obszarze planowanego przedsięwzięcia sieciach transmisyjnych lub elementach infrastruktury telekomunikacyjnej, które mogłyby być wykorzystane w projektowanej sieci 5. Wynikiem prac inwentaryzacyjnych są także zestawienia danych określających podaż usług szerokopasmowego dostępu do Internetu na badanym obszarze. W zależności od dostępności usług w poszczególnych miejscowościach na terenie badanego obszaru, miejscowości te są grupowane w trzech kategoriach: białe, szare i czarne (obszary BSC). Znaczenie tego podziału według różnych źródeł nie jest niestety jednoznaczne. Chcąc zatem wykorzystać dane inwentaryzacyjne do planowania własnych zamierzeń inwestycyjnych, operator powinien dokładnie zapoznać się z definicjami kategorii obszarów przyjętymi przez wykonawcę inwentaryzacji infrastruktury. Komisja Europejska przedstawiła swoje stanowisko, definiujące między innymi klasyfikację obszarów, w Wytycznych wspólnotowych w sprawie stosowania przepisów dotyczących pomocy państwa w odniesieniu do szybkiego wdrażania sieci szerokopasmowych 6. Według tego dokumentu, obszary białe to obszary, gdzie łączność szerokopasmowa nie jest obecnie dostępna i gdzie prywatni inwestorzy nie planują wdrażać takiej infrastruktury w najbliższej przyszłości. Obszary szare to z kolei obszary, na których świadczy usługi tylko jeden operator sieci szerokopasmowej, a zatem infrastruktura szerokopasmowa objęta jest wciąż faktycznym monopolem, jeśli nie oferuje się przystępnych cenowo ani odpowiednich usług zaspakajających potrzeby obywateli lub użytkowników biznesowych oraz nie są dostępne inne środki, zakłócające funkcjonowanie rynku w mniejszym stopniu (w tym regulacja ex ante), które mogłyby doprowadzić do osiągnięcia tego samego celu. Jako obszary czarne uznaje się natomiast strefy geograficzne, na których działa co najmniej dwóch operatorów sieci szerokopasmowych, a usługi dostępu szerokopasmowego są świadczone w warunkach konkurencji (konkurencja oparta na infrastrukturze). Przy tak przyjętych definicjach najmniej ryzykownym obszarem, na którym można planować inwestycję, jest obszar biały, natomiast obszar, na którym przyszłego inwestora czeka na pewno walka konkurencyjna, to obszar czarny. Wyniki przeprowadzonych inwentaryzacji infrastruktury są dokumentami jawnymi. Dokumenty te są publikowane na stronach internetowych urzędów marszałkowskich poszczególnych województw. Zawierają dane o występującej na terenie województwa infrastrukturze telekomunikacyjnej możliwej do wykorzystania przy planowaniu 5 Budowa sieci szerokopasmowych. Planowanie i przygotowanie koncepcji, red. J. Janiszewski. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2008, s. 128. 6 Tekst Wytycznych dostępny jest na stronie: www.uke.gov.pl.